كورنلیوس كاستوریادیس
وەرگێڕانی: رەووف بێگەرد
كورنلیوس كاستوریادیس، لە بیرو سیاسەتی سەردەمی دوای جەنگدا، یەكێكە لەناوە دیارەكانی فەرەنسا، لەهەموو دەیەی 1950و سەرەتای دەیەی 1960دا لەگەڵا كەسایەتیە ناودارەكانی وەك كلودلفورو ژان فرانسوالیوتار بووە ئەندامی رێكخراوەیەكی سیاسی ئەفسانە ئامێز بەناوی (یان سوسیالیزم یان بەربەریەت) بەڵام ئەو بە پێچەوانەی هەندێك لە هاوسەردەمەكانیەوە تا كۆتایی تەمەنی لەسەر بیری سیاسی رادیكاڵیانەی خۆی لە چالاكیدا بوو.
كاستوریادیس بەوە بەناوبانگە كە هەوڵی داوە ئەنگێزەی ئازادی خوازی بیری ماركس، كە پوختەی چەمكە سەرەكیەكەی لە خودموختاری “Autonomy” دایە لە بونیادە وشك و دوگماكەی ماركسیزم رزگار بكات. ئەو هەر لە سەرەتای چالاكی سیاسیدا، بەجۆرێكی نائاسایی، رەخنەی توندی لە بیروكراتیەتی كۆمۆنیستی تێكەڵا كرد بە بەرپرسیارەتی بە چەپی شۆڕشگێڕەوە، كاستوریادیس لە كۆمەڵێك لێكۆڵینەوەیدا لەسەر فەلسەفەی زانست، تیۆری كۆمەڵایەتی، فەلسەفەی سیاسی و هیرمونوتیك، تەفسیری لە تیۆرەكانی فرۆیدا دەوری گرنكی دیوە، هێڵی سەرەكی بیری كۆمەڵایەتی كاستوریادیس بریتیە لە دامەزراندنێكی خەیاڵیانەی كۆمەڵگایەك كە ساڵی 1975 لە فەرەنسادا بڵاوبوەوە، هەموو بەرهەمە سیاسیو كۆمەڵایەتیەكانی لە دوو بەرگا لە بنكەی بڵاوكردنەوەی زانكۆیی -مینەسوتا-(1988) كەوتە بەردەستی خوێنەران. دەزگای بڵاوكردنەوەی زانكۆی ئوكسفوردیش ساڵی 1991 هەڵبژاردەیەكی لە نوێترین نووسراوی فەلسەفی، سیاسی، خۆبەڕێوەبردن لە نیویۆرك بڵاوكردەوە.
لە كۆتایی دەیەكانی 1970دا كاستور یادیس وەك دەرون شیكارێك لە پاریس كەوتە كاركردن. لە باری تیۆریەوە لە گروپێكی گرنگی دەرون شیكارەوە نزیك بوو كە پەیڕەویان لە (لاكان) دەكردو ساڵی 1969 بەهۆی كاری ناجۆری لاكانەوە لە شێوەی پەروەردەو فێركردندا لێی جیابوونەوە، كاستوریادیس ساڵی 1997 لە پاریس مرد، ساڵی 1990 پیتەر دیوز و پیتەر ئسبورن لە زانكۆی ئسكس ئەم دیمانەیەیان لەگەڵا سازداوە. پاشان مانگنامەی مانتیلی ریویو بە بۆنەی مردنیەوە لە كەشكۆڵە فەلسەفیەكەیدا بڵاوی كردۆتەوە.
-ئەگەر بە یارمەتی باسی ئەو ئەزموونە بنەڕەتیانە بكەیت كە تۆیان بەرەو فەلسەفەو سیاسەت و دۆزینەوەی پەیوەندی نێوان ئەو دوانە كێشا.
+پێش هەر شتێك دەمەوێت ئەوە بڵێم كە هەمیشە لە مندا مێمڵیەكی فیكری هەبوە، لەم ڕوەوە قەرزاری بنەماڵەكەمم، من زۆر زوو، بە جۆرێكی پێكەنین هێنەر، یەعنی لە تەمەنی 13 ساڵیدا ئاشنای فەلسەفە بووم. ساڵی 1935 لە رێگای ساڵنامە كلاسیكیەكانەوە رووم لە فەلسەفە كردو، لە رێی بڵاوكراوە كۆمۆنیستیەكانەوە لە یۆنان و بەردەوامیش لە رێی بەرهەمی ماركسەوە رووم لە سیاسەت كرد. ئەم دوو زەمینەیە هەمیشە هاوتەریبی یەكتر بوون.
ئەوەی منی بۆ ماركسیەت راكێشا، وەك ئەوەی كە ئەوسا خۆم شایەت بووم، هەستێكی زۆری نائومێدانە بوو لە ناعەدالەتی باری ئەوسا.
-باری سیاسی ئەوسای یۆنان چۆن بوو؟
+لە ساڵی 1935دا یۆنان لەژێر چەپۆكی دیكتاتۆریەتی میتاكزاسدا بوو كە لە هەموو سەردەمی شەڕو داگیركردنی یۆناندا هەرمایەوە. ئەوسا من لە دوا ساڵی خوێندنی ناوەندیا بووم، پەیوەندیم بە رێكخراوێكی لاوانی كۆمۆنیستی نهێنیەوە كرد، ئەو لایەنەی كە من كارم تیا دەكرد زوو هەڵوەشا، چونكە هەموو هاوڕێكانم گیران، من بەخت یاری كردم و نەگیرام.
كە یۆنان داگیركرا دەستم كردەوە بە چالاكی سیاسی، سەرەتا لەگەڵا چەند هاوڕێیەكدا جەختمان بۆ گۆڕینی سیاسەتی حیزبی كۆمۆنیست بوو، بێگومان ئێستا دەردەكەوێت كە هەوڵەكان بێ ئومێد بوون. دوای ماوەیەك گەیشتمە ئەو ئەنجامەی كە ئومێد بەخشین بەو هەوڵانە بێجگە لەوەهم چی تر نەبوون. پاشان بوومە هەواداری تروتسكیەكان و بەدرێژایی داگیركردنەكە لەگەڵا ئەواندا كارم كرد. پاشان ساڵی 1945-1946 چووم بۆ فەرەنسا، لەوێ پەیوەندیم بە حیزبی تروتسكیەكانەوە كرد، بەڵام رەخنەم لە ستراتیژی تروتسكیەكان هەبوو كە رووسیایان بە دەوڵەتی كرێكاری دەدایە قەڵەم، سەرئەنجام ئێمە ساڵی 1948-1949 بڵاوەمان لێ كرد. پاشان دەستمان كرد بەكاركردن لە (یا سۆسیالیزم یان بەربەریەت)دا كە تا ساڵی 1965 بەشێوەی بڵاوكراوەو لە ساڵی 1967ەوە بەشێوەی گروپ بەردەوام بوو.
-دەتوانین بڵێین كە تۆ هەر لەسەرەتاوە تەفسیری تروتسكیەكان كە دەربارەی یەكێتیی شورەوی هەیان بوو قبووڵت نەكرد؟ یان بۆ ماوەیەك قبووڵت بوو؟
+بەڵی دوای ماوەیەكی زۆر كورت، هەركە لە ستالینیەكان دابڕام، یەكەم شت كە هەستم پێكرد ئەوە بوو كە كاری شۆڕشگێڕی روو لە نەمانەو لە روسیادا بیوركراتیەتی چینێكی مشەخۆر فەرمانڕەوایە. بەڵام زۆر زوو رووم لەو بیرەش وەرگێڕا، دەبێت ئەوە بزانیت كە لەسەردەمی دیكتاتۆریەتی میتاكزاسدا هەموو كتێبە چەپەكان سوتێنرابوون و دوای ئەوە بوو وڵاتەكە داگیركرا، بۆیە هەر نەدەبوو دەست بۆ ئەو جۆرە ئەدەبیاتە ببرێت. لەگەڵا ئەوەیشدا، لە ساڵی 1942-1943دا بەخت یاری كردم و چەند بەرگێكی كتێبی (شۆڕشی خیانەت لێ‌كراوی تروتسكی)و (ستالین)ی بوریس سفارین كە كتێبێكی سەرسوڕهێنەرەو ئێستا لە فەرەنسادا چاپی تازەی كراوەتەوە پەیدا كرد، لە كتێبی (شۆڕشی خیانەت لێ‌كراو)دا بۆم دەركەوت تروتسكی كەوتۆتە دژایەتی لەگەڵا خۆیدا.
-دژایەتیەكە لە چیدایە؟
+بۆ نموونە تروتسكی دەڵێت روسیا دەوڵەتێكە لە بنەڕەتدا سوسیالستیە، چونكە هەموو موڵكایەتیەكان لەژێر دەستی دەوڵەتدایە، كەچی هەردوای ئەوە دەڵێت دەوڵەتی بیروكراتیەكانە. كەوابێت ئەوە ئاشكرایە كە موڵكداریەتیش لەژێر دەستی بیروكراتیەكاندایە، لێرەدا پرسیارێكی لۆژیكی دێتە ئاراوە كە بیروكراتیەت چ پەیوەندیەكی بەدەوڵەتی كرێكاریەوە هەیە، كاتێك كە ئامێرەكانی بەرهەمهێنان بەدەست بیروكراتەوە بێت؟ وەك لە دواییدا تێگەیشتم ئەم بیرە ماوەیەكی زۆر بوو پەراگەندە ببوو. دەكرا لەنێو دانیشتوانی ئۆردوگای زۆرەملێی روسیادا لە 1926-1927 پەیدای بكەیت. بیروكراتیەت خەریك بوو ببێتە چینێكی فەرمانڕەوا و چەوسێنەر. ئەوەی ئەم باوەڕەی لای ئێمە بەهێزتر كرد یەكەمین هەوڵی ستالین بوو بۆ ئەنجامدانی كودەتایەك لە یۆناندا لە دیسەمبەری ساڵی 1944دا، ئەمە بۆ ئەو خەڵكانەی لەژێر رابەرایەتی حیزبی كۆمۆنیستا خەباتیان دەكرد شتێكی كەم نەبوو، بەڵام لای من بارەكە تەواو ڕوون و ئاشكرا بوو، ئەگەر لەوكاتەدا ستالینیەكان دەسەڵاتیان بگرتایەتە دەست رژێمێكی وەك رژێمی روسیایان دادەمەزراند، من ئەوسا ئەمەم وت و نوسیشم، ئەمە تاقە شتێك بوو كە ناكۆكی خستە نێوان من و خەبات كەرێكی كۆنەوە –ئیسپیروس ئیستیناس- كە لە هەموو ئەو ماوەیەدا لەگەڵیا كارم كردبوو و بەمانایەك مامۆستای سیاسی من بوو. چۆن دەبوو ئەم ڕووداوە لەسەر بنەمای تیۆری تروتسكی دەربارەی رژێمی روسیا- واتا شۆڕشی پرولیتاری -كە فاسیدبووە لێك بدرێتەوە؟
بیروكراتیەت وەك هێزێكی مێژوویی نیمچە خۆبەڕێوەبەر وا پێدەچوو بیەوێت لەسەر بناغەی سوودو ڕوانینی خۆی رژێمێك دابمەزرێنێت.
تێگەیشتنی تەواوی سیاسی من دەربارەی بیروكراسیو دەربارەی پرسیاری سوسیالیزم چیە؟ لەو كاتەدا سەری هەڵدا، ئەگەر سوسیالیزم بەمیللی كردنی موڵكایەتی نیەو ئەگەر تەنیا شێوازی بیروكراسی بەرنامە داڕێژراوێكی چڕ نیە ئەی چیە؟ لەمەوە یەكسەر بیری خۆ فەرمانڕەوایی هاتە ئاراوە؛ سۆسیالیزم وەك خۆبەڕێوەبردن و خۆفەرمانڕەوایی لە بەرهەمهێنان و ژیانی سیاسی. واتا خودموختاریی كۆمەڵا لەسەر هەموو ئاستەكان.
-دابڕانت لە تروتسكیەكان چ كاریگەریەكی هەبوو لە سەر ناسینی شۆڕشی روسیا؟ وەك من تێگەیشتووم (یا سۆسیالیزم یان بەربەریەت) لەگەڵا بیری (ئۆپۆزسیۆنی چەپ)ی یەكێتی شورەویدا تەواو یەك بوون.
+بەڵێ، ئەمە تاڕادەیك وایە، بەڵام ئەوان وەك پێویست پێش نەكەوتن، پاشان لە ساڵی 1921دا من دەقێكم دەربارەی نامەیەكی ئالكساندرا كولونتای بۆ ئۆپۆزسیۆنی چەپ و سنوورداریەكەی نووسی، بەڵام لە راستیا ئەمە مەسەلەی ئێمە نیە، كەموكوڕیەكان لە مانەدا ئاشكرا دەبن: دەربارەی دەوری حیزب، دەوری یەكێتی كرێكاران و شتی دی. هەڵبەتە راپەڕینی كرونشتات دوا ئاماژەی هەندێك چالاكی سەربەخۆی جەماوەر بوون كە حیزبی بەلشەویك تێكی شكاندن. بەڵام رەخنەكانی من لە بیروكراسی زۆر بە خێرایی سەری كێشایە رەخنەگرتن لە زۆر شتی دی. رەخنە لە تێڕوانینی لینینیست لە حیزب و پاشان ئابوری ماركسیزم. ئەو كاتە من وەك ئابوری زان و بەتایبەت لەسەر كتێبی داس كاپیتاڵا دەستبەكار بووم، من نەمتوانی لەم كتێبەدا هیچ شتێك لە ڕووداوە واقعیەكان تێ بگەم، هەروەها لە ڕووی تیوریشەوە، هەموو رەخنەی من لە تیورەی بەهاوە دەست پێ دەكات كە دوا شكڵی لە دەقەكانی ماركس و ئەرەستۆوە سەرچاوە دەگرێت كە لە Crossroads in the Labyrinth بڵاوبۆتەوە. دوای ئەوە ڕەخنەم لە هەموو تێڕوانینی ماركسیستی بوو لە سوسیالیزم و لایەنە خەیاڵا ئامێزەكانی: نەهێشتنی بیری سیاسەت، چۆنیەتی ئەو بەهەشتەی كە لەدەست نووسەكان (دەستنووسەكانی ماركس-وەرگێڕ-)دا وەسفكراوەو، ئەو جێگایەی كە ئێوە بەیانیان دەبنە ماسیگر تیایداو دوای نیوەڕۆ شاعیرو شتی تر، هەڵبەتە نازانم دوای تاریكی داكەوتن چ كارێكی تر دەكەن! ئەم بیرەیش لای ماركس بایەخێكی رەهای هەیە -كە كار كۆیلایەتیەو ئازادی لە دەرەوەی بواری كارە- ئازادی دەست بەتاڵیە. ئەمە لە نووسینەكانی ماركسدا دووبارە دەبنەوە.كارمەیدانێكە ناچاری بیكەیت یان پێویستە بیكەیت.
-ئەمەیان زیاتر تایبەتە بە ماركسی پیرەوە، وا نیە؟
+ئەمە لە داس كاپیتاڵدایە، قەڵەمڕەوی ئازادی تەنیا لە ڕێگای كەمكردنەوەی كارەوە بەدی دێت، ئێوە بەدرێژایی كات لەژێر كۆنترۆڵی زەرورەتدان، ئەمە هەر لە بناغەوە دژایەتیە لەگەڵا هەر ئەندێشەیەكی خۆبەڕێوەبردنی بەرهەمهێنەران و خودفەرمانڕەوایی مەبەستی بەرهەمهێنان.
-سەردەمێك كە لە بناغەوە گۆڕاوەو سەردەمێك كە تەكنەلۆژیایش وەك مەیدانی راهێنانی توانا مرۆڤایەتیەكان و ئازادیەكانی مرۆڤ گۆرانی بەسەردا هاتووە-
-بەڵام ماركس ئاماژەی بۆ كاركردووە وەك -پێویستیە سەرەتاییەكانی ژیان-
+ئەمە لە دەستنووسە سەرەتاییەكاندایە: بەڵام لە سیستمی فیكری ماركسدا لەبیركراوە، پاشان نۆرە دێتە سەر رەخنە لە شتێك كە دەتوانین پێی بڵێین ئیكونیوزمی (ئابوری گەرایی) ماركسیستی: چەمكی خەیاڵی رەسەنی دان بە بەرهەمهێنان و ئابووری لەسەرانسەری مێژوودا.
ئەمە بە ئاشكرا نەقڵا كردنی چەمكی خەیاڵی سەرمایەداریە بۆ سەراپای مێژووی مرۆڤایەتی، پاشان بەرهەمی فەلسەفی (بیری ماركسیستی و شۆڕش) یەكەمین بەشی بنەمای بیری كۆمەڵا The imaginary institution of society ی بە دواداهات كە لە پێنج ژمارەی دوایی یا سۆسیالیزم یا بەربەریەت لە ساڵانی 945-946دا بڵاوبوونەوە.
یا سوسیالیزم یا بەربەریەت
-تكایە لە بارەی یا سۆسیالیزم یا بەربەریەتەوە بۆمان بدوێ، ئەو پێكهاتە سیاسیەی كارت تیا دەكرد چی بوو؟ رەخنەتان دەربارەی تێڕوانینی لینینیستی لە بارەی حیزب. گروپ لە دیدی ناوەوەداو چۆنیەتی رێكخستنیەوە چۆن بوو؟ بەشداریەكانی چۆن ئەنجام دەدا؟ بەلای تۆوە چ دەستكەوتێكی بەردەوامی هەبوو؟
-ئەم گرفتە رێكخراوەییە بەناوبانگە هەمیشەیی بوو، لە قۆناغی یەكەمدا هەندێك لە دواكەوتووەكان و لەوانە خۆیشم (كە لە دەوروبەری ساڵی 1950دا لەناوچوو) لە بەرژەوەندی تێڕوانینەكانی لینینیستی بۆ حیزب زۆر بەهێزبوون، ناكۆكیەك لەناوخۆدا هەبوو دەربارەی رێكخستن، لەنێوان ئەوانەدا كە بڕوایان وابوو رێكخستن هیچ پێویست ناكات (پرۆلیتاریا خۆی هەموو كارەكان ئەنجام دەدات) ئێمە تاقە گروپێكین كە بیر پەروەردە دەكەین و ئەوانی دی كە وەك من جەختیان دەكرد (ئێستایش هەر لە سەر قسەی خۆمم كە رێكخستنێكی سیاسی پێویستە) هەڵبەتە نەك وەك حیزبێكی پێشڕەو بەڵكوو جۆرێك لە رێكخستنی سیاسی، چالاكی سیاسی، چالاكیەكی ناوكۆیی كە هەنگاوی دیاریكراو بۆخۆی دادەنێ‌و ئیدی ئەو هەنگاوە بڵاوكردنەوەی بڵاوكراوەیەك بێت یان هەر شتێكی تر بێت. مرۆ ناچارە بەوەی كۆمەڵێك بڕیاری بدات، لێرەوە بۆ بڕیاردان دەبێت كۆمەڵێك مەرج دابنرێت، واتە زۆرینە حوكم دەكات، بەڵام ئاشكرایە كەمایەتیش دەبێت بیروبۆچوونەكانی خۆی بەشێوەیەكی ئاشكرا رابگەیەنێت. بەڵام هەندێك شت هەیە پێویستە بەكۆی دەنگەكان بڕیاری لێ بدرێت. دەبێت لە چالاكیە گشتیەكاندا تاڕادەیەك هاوسەنگی هەبێت. بەڵام من هەر لە سەرەتاوە وتم كە ئەنجامدانی ئەم كارە دەبێت تەنیا لە سەر بنەمای جۆرێك لە ئەندێشەی خۆ بەڕێوەبردنی كۆیی، ئەنجام بدرێت، هەروەها رێكخستنی سیاسی دەتوانێت رۆڵێكی هەبێت نەك وەك نموونەیەك بەڵكوو وەك جۆرێك چالاكی شایانی لاساییكردنەوە، نیشانی كەسەكانی بدات كە دەتوانن بەشێوەیەكی نێوكۆیی خۆڕێك بخەن و دەتوانن خۆیان كاری خۆیان بەڕێوەبەرن.
-ئەمە زۆر لە تێڕوانینی رێكخراوەكانی رۆزالوكسمبورگ دەچێت.
+ئەشێ بەشێوەیەك لە شێوەكان وابێت، بێگومان لەم روانگەیەوە ئەم مەسەلەیە بووە هۆی جیابوونەوەی لفۆر، ئەو دژی هەر جۆرە رێكخستنێكی رەسمی بوو “ئێمە گروپێكین رووناكبیر، ئێمە تەنیا گۆڤار دەردەكەین و بەس”
دەبێت ئێوە هەلومەرجی ئەو كاتەتان لەیادبێت، جەنگی سارد نزیك ساڵی 1947 دەستی پێكردو لە ئەوروپاو بەتایبەتی لە فەرەنسادا، ستالینیەكان، تا ئەندازەیەك باڵادەست بوون، تەنانەت ئەگەر لە ساڵی 1947دا وازیان لە حوكمڕانیش بهێنایە تەواوی چەپەكانیان لەگەڵدا بوو، چیرۆكی سارتەرو ئەوانی دی، هاوسەفەرەكانت لە بیرە؟ ئێمە زۆر گۆشەگیر بووین، سەردەمێك بوو دوای شەڕی كۆریا، گروپەكەمان لە دە دوانزە كەس تێنەدەپەڕی، ئەوانەی گوێیان بۆ دەگرتین زۆر كەم بوون، گروپە پۆست چەپە هەمیشەییەكان. ئێمە زەمینەی پۆست چەپیمان نەهێشت، هەركەس بایەخێكی هەبوو هاتە نێو یا سۆسیالیزم یان بەربەریەتەوە بێجگە لە تروتسكیەكان، بەڵام بارەكە زۆر دژوار بوو، پاشان، دوای ساڵی 1953 و مەرگی ستالین، پەشێوی بەرلین، مانگرتنەكانی چیكۆسلوفاكی لە 1954دا، پاشان رووداوەكانی مەجارستان و پۆڵۆنیا لە 1956دا دۆخە سیاسیەكە گۆڕاو، بڵاوكراوەكان خوێنەری تازەیان بۆ پەیدابوو –بێگومان نەك زۆریش- ئەوسا ئێمە هەزار دانەمان لە گۆڤارەكە دەفرۆشت كە دەستاودەستی دەكرد، دوای ئەوە شەڕی جەزائیر دەستی پێكردو ئێمە بەرانبەر بە شەڕەكە هەڵوێستمان وەرگرت.
ئەوسا لەنێو خوێندكارانی زانكۆدا جۆرێك لەبەرگری كردن هەبوو، هەندێك لەوانە هاتنە ناو ئێمەو گروپەكەمان فراوان بوو، ماوەیەك لە ساڵی 1958-1959دا لە هەموو فەرەنسادا، لە كۆمەڵێك ویلایەتدا، ئێمە نزیكەی سەد كەسێك دەبووین، لە 1962-1964دا توانیمان لە پاریس كۆمەڵێك كۆڕ سازبدەین بە بەشداریكردنی 300-400 كەس. بەڵام هەموو ئەمانە وەك دەیان بینیت، زۆر سنووردار بوون، هەڵبەت دوای 1968 كەسانێكی زۆر بانگەشەی ئەوەیان بۆ خۆیان دەكرد كە لە -یا سۆسیالیزم یا بەربەریەت- دا بەشداربوون. من لە وەڵامی ئەوانەدا وتومە ئەگەر بەراستی هەموو ئەوانە لە –یا سوسیالیزم یا بەربەریەت-دا بوونایە، رەنگە لە دەوروبەری ساڵی 1958دا دەسەڵاتی فەرەنسامان بگرتایەتە دەست.
-كەواتە پێش ئەو ساتەوەختە، لە كۆتایی دەیەكانی 1960دا كاتێك لە ئەنجامی ئاڵا و گۆڕەكانی باری سیاسیو ئابوریدا، چەپەكان زۆربوون، ئێوە وەك رێكخستن بڵاوەتان لێكرد؟
+بەڵێ، ئێمە لە كارخانەی رینو كەسانێكمان هەبوون بۆ كرێكارەكان بڵاوكراوەیەكی تایبەتیان دەردەكرد، ئەو پاشكۆی بڵاوكراوەیە وابەستە نەبوو بە –یا سۆسیالیزم یا بەربەریەت- ەوە، ئەو بڵاوكراوەیە خودی كرێكاران و هەندێكی تر بەرهەمیان دێناو بڵاویان دەكردەوە، بەڵام ژمارەكانی زۆر سنووردار بوون، ئەوسا زۆر چالاكی ژێرزەمینیو نەناسراوو بێ ناو هەبوون، وەك دەركەوتنی دانی كوهن بندیكت لە ساڵی 1968دا.
-بۆ چالاكیەكانی یا سۆسیالیزم یا بەربەریەت وەستان؟
+ئەمە بڕیارێك بوو من بەتەواوی هانم دەدا، پێش هەر شتێك لەنێوان 1960-1963 لە جیابوونەوەیەكدا جیابوونەوەیەكی تر دروست بوو. لە ساڵی 1960دا من دەقێكم نووسی لەژێر ناوی (سەرمایەداری نوێ‌و شۆڕش) كە كامڵترین رەخنەی ئەو سەردەمە بوو لە سەر هەڵوێستی ماركسیستی كلاسیك. رەخنە لەو ئایدیایەی كە مەسەلە ئابوریەكان مەسەلەگەلێكی سەرەكین و شتی لەو بابەتە. نووسینەكە بانگەشەیەك بوو بۆ ئەوەی كە هەڵـتەكاندنی كۆمەڵا مەسەلەیەكی زۆر گشتی ترە: مەسەلەی لاوان، مەسەلەی ژنان، مەسەلەی گۆڕینی خەسڵەتی كار، شارگەری، مەسەلەی تەكنیك. گۆڕینی تەكنەلۆژی، هەموو ئەمانە لەلایەن هەندێك لەو گروپانەوە كاردانەوەیەكی بەهێزی دروست كرد كە نوێنەری تیۆریان لیوتار بوو. ئەو لەو كاتەدا ماركسستێكی سەرسەخت بوو، ئەمە لە 1963دا بووە هۆی جیابوونەوەیەك گروپەكەی لاواز كرد، ئێمە لە زۆرینەكان بووین. گۆڤارەكەمان پاراست، ئەوان بەناوی -دەسەڵاتی كرێكاران-ەوە بەردەوامیان بە دەركردنی گۆڤارەكەدا، ئەمە یەكەمین بڵاوكراوە بوو بەم ناوەوە. پاشان ئیتالیەكان پوترە ئوپریو یان بڵاوكردەوە. ئەمانە بەشێك بوون لە كارە ژێر زەمینیەكان. لە ئیتالیا. پیش ئەوە زۆر لەمانە خوێنەری یا سۆسیالیزم یا بەربەریەت بوون، بەڵام گروپەكە لاواز بوو.
وەك وتم بڵاوكراوەكە تا دەهات روولە فراوانی بوو. تیراژەكەی زیاد لە جاران بەرەو پێش چوو، كەسانێك دەهاتنە دانیشتنەكان بەڵام چالاك نەبوون، ئەوانە بەرخۆرێكی ناچالاك بە ئەندێشەكان بوون. ئەم پیاچوونەوەی رەخنەگرانەیە رەنگی دەدایەوە، چونكە لە بەرهەمهێنانی بڵاوكراوەیەكدا مەسەلەی سەرەكی هاوكاران، بەتایبەتی نووسەرەكانیەتی، زۆر جێگای پێكەنینە: ئێمە هیچ پارەمان نەبوو، بەڵام بڵاوكردنەوەی یا سۆسیالیزم یا بەربەریەت چ كێشەیەكی مادی نەبوو، بەردەوام لە پیشكەوتنا بووین، مەسەلەكە بابەتەكانی بوو. خەڵكی پێویست بۆ ئەم كارە نەدەهاتنە گروپەكەوە، هاوكاریەكەی منیش شێوەی جیاوازی لەخۆدەگرت، من چ لە رەخنەی تیۆری ماركسیستی و چ ئەوەی بەدەستهێنانێكی نوێی تیابێت زیاد لە جاران نوقمی بونیادە تیۆریەكان بووم، ئەمە یەكەمین بەشی بونیات گوزاری خەیاڵی كۆمەڵا بوو.
-لەو كاتەدا هەروەك ئابوری زانێك كارت دەكرد؟
+بەڵێ، من لە بڵاوكراوەی oecd كارم دەكرد، پیاچوونەوە، لایەنی شازی گۆڤارێكی تیۆریك –فەلسەفی كە پێ دەچوو ئۆرگانی شۆڕشێكیش بێت. بۆ نموونە ئەوە یەكەم جار بوو لە فەرەنساو هەموو ئەوروپادا كە گوزارشێكی سادە لەسەر رووداوەكانی بركلی بڵاوبكرێتەوە، پیاچوونەوە، پێشبینی بزوتنەوەكانی ساڵانی شەستی دەكرد.
ئەمەیان لەوێدا هەیە. دەربارەی خوێندكارانی زانكۆ، ژنان و شتی دی ئەمە نووسراوە، بەڵام بەس نەبوو، بۆیە لەو كاتەدا، ساڵی 1966 وتمان:
“لەم رۆدا، چالاكی بێ هوودەیە، باشتر وایە بوەستین و پاشان دەست پێ بكەینەوە” هەڵبەتە دوو ساڵا دوای ئەوە 1968 هات.
من نازانم ئەگەر ئێمە لە 1968دا هەر بەشێوەی گروپێك بماینایەتەوە، چی رووی دەدا؟ بەڵام بزوتنەوەی 1968 زۆر خێرا كەوتە دەستی ماویەكان و ترۆتسكیەكان و هەندێكی دی، بێگومان نەك لە سەرەتاوە، مەبەستم قۆناغە گەورەكەیە، بەڵام زۆر خێرا، مرۆڤ ناتوانێت مێژوو بنووسێتەوە.
فەلسەفەو خەیاڵا
-رەنگە ئێستا بتوانین بابەتەكە بەرەو مەسەلەی فۆرمەلەی فیكری ئێوە وەربگێڕین. سەرچاوەی سەرەكی دووركەوتنەوەی ئێوە لە ماركسیزم چی بوو؟ هەوێنی كامڵا بوونی ئێوە دوور لە سیاسەتی كۆمۆنیستی توندڕەوانە چی بوو؟ تۆ باسی پەیوەندی خۆتت لەگەڵا ماركسیزمەكاندا بەشێوەی نێگەتیڤ كردووە، بەپێی ئەو بابەتانەی كە بەرەبەرە لاتانداو سەرئەنجام كەم و زۆر دەستتان بۆ پرۆژەیەكی گشتی سەربەخۆ برد. لەم قۆناغی دووەمەدا كێ ئیلهام بەخشتان بوو؟
+گرفتە بۆ من وەڵامی پرسیارێكی لەم جۆرە بدەمەوە، دەبێت بڵێم سەرچاوەی سەرەكی هەمان رەخنەی هەمیشەیی بوو. ئەو دەزگا فیكریەی كە منی وەك مێردمناڵێكی تەمەن 13 ساڵا بۆ خۆی راكێشابوو، ئیدی كارایی نەما. ئەو ئایدیایەی كە تۆ بە وێنەیەكی گونجاو لە مێژووی مرۆڤایەتیو دنیای تیا ببینیت و بیەوێت بە قۆناغێكی خۆشی كۆتایی بگات.
-تۆ ناوی ئەرەستۆت هێنا.
+بەڵێ، بەڵام ئەوە ساڵی 1975 بوو، لە هەموو نووسینەكانما بۆ یا سۆسیالیزم یا بەربەریەت كە ئێستا بەشێوەی موجەلەد لە فەرەنسادا بڵاوبۆتەوە. من وا دەزانم بە سەریەكەوە جارێك ناوی ئەفلاتون و جارێك ناوی توسیدیدسم هێناوەو تەواو. پێش یەكەمین بەشی بونیات نانی خەیاڵیانەی كۆمەڵگا (1964-1965) ناوی هیچ فەیلەسوفێك نەهاتۆتە ئاراوە، مەسەلەكە ئەوە نیە كە من نامەوێت ناو بهێنم، ئەمە بەڵگەی رەخنەی هەمیشەییە. مەسەلەی سەرەكی كە بوونە هەوێنی ئەزموونە هاوچەرخەكان بوو، ئەزموونی بزوتنەوەكانی كرێكاران، بابەت، رەخنەی سەرمایەداری، رەخنەی پەرەسەندنی ئابوری سەرمایەداری، خەسڵەتی ناماقوڵی ئەو ئامانجانەی خرابوونە روو بەهۆی ئابوری سەرمایەداریەك كە ماركسیزم كەم و زۆر بەشداری تیا كردبوو. زیادبوونی سامانی مادی و شتی دی، لەو قۆناغەدا چەند پرسیارێكم لەخۆم كرد: “مێژوو چیە؟” “كۆمەڵگا چیە؟” كار لەسەر ئەم بونیادە لێرەوە دەستی پێكرد. لە ساڵی 1959دا. پێشتر لە وتارێكدا كە ساڵی 1953 لە رەخنە لە ئابوری ماركسیزمی و لێكۆڵینەوەی لە داهێنان لە مێژودا بڵاو كرابوەوەو ئەو تۆوە رژابوو، تەنانەت پێش ئەوە، لە 1950-51دا، لە لێكۆڵینەوەی داهێنان و خۆبەڕێوەبەریدا بیرەكەی خرابوە ڕوو، بەڵام بە ئەندازەیەكی تەواو پوخت و كامڵا نەبوو.
-ئەمەت لە مرلوپۆنتی وەرنەگرتوە؟
+نا، پەیوەندی بە مرلۆپۆنتیەوە نیە، ئەوەی من بیزانم مرلوپونتی بیرۆكەی دروست كردن یان ئەفراندنی نەبوو، من هەر بە مێردمناڵی فەلسەفە رایكێشابووم. بەڵام دوو شتم بە شێوەی جیاواز لەبەرچاو گرتبوو، رەنگە ئەمە سیفەتێكی شەخسی سەیر بێت، من دەمویست بیری سیاسیو چالاكی سیاسی لەگەڵا فەلسەفەدا تێكەڵا بكەم، ئێوە نە بە هۆی كردەیی (عملی)یان پەروەردەیی بەرەو لای كرێكار ناچن تا پێیان بڵێن رەخنەی سییەم بخوێننەوە، بەڵام من هێشتا ئەو رایەم هەیە، لەم لایەنەوە من وا بیر ناكەمەوە بتوانین راستەوخۆ لە فەلسەفە بەرئەنجامی سیاسی وەربگرین.
-راتان دەربارەی سوریالیزم چیە؟
+شتێكم لێ دەزانی، چونكە لە یۆنان هەندێك سوریالستمان هەبوو من زۆرم خۆش دەویستن، كە هاتمەوە فەرەنسا شتی زیاتر فێر بووم، من زۆر شەیدای بریتون و وتەكانی بووم، لەو سەردەمەدا پەیوەندی من بە بریتونەوە رەهەندێكی زۆر شاعیرانەی هەبوو، بیست و پێنج ساڵا دوای ئەوە وتم: داهێنان یەعنی شیعروتن و من مانایەكی ترم بە شیعر بەخشی. بۆ مرۆڤ دژوارە. فۆرمێكی كامڵا و شەریفانە بە روونكردنەوەی ژیاننامەی خۆی بدات. ئێوە بەردەوام لەبەردەم كاریگەریەكدان كە تەنانەت خۆتان هیچی لێ نازانن، یان هەر نازانن چۆن كاری لێ كردوون، رەنگە دواتر ئەوە بزانن. بەڵام لەنێو ئەو كەسانەی كە لەو سەردەمەدا لە فەرەنسا بۆ من لە هەموو گرنگتر بوو بریتون بوو، دوای ئەو بنیامین بیرت كە پاشان هاتە نێو سوسیالیزم یان بەربەریەتەوەو دەقێكی لەو بڵاوكراوەیەدا چاپ كردو سوریالیسیتێكی لاوتر بەناوی ژان ژاك لیبل كە ئەندامی گروپەكەو زۆر تێكەڵی ئێمە بوو.
-تەفسیرتان بۆ ناهوشیاری لای فرۆید چیە؟ دەكرێت خوێندنەوەیەكی زۆر دیترمینزیانە (جەبرگەرایانە) لە فرۆید بكرێت. بەڵام لە بن دێڕی بەرهەمەكانیا بیری داهێنانی ناهوشیاری ئاشكرایە، لەوە دەچێت سوریالیستەكان ئەم تێڕوانینەیان هەبووبێت و ئەم خوێندنەوەیان بۆ كردبێت.
+بەڵێ، سوریالیستەكان تێڕوانینێكی وایان هەبوو، بەڵام هەرگیز تیۆریزەیان نەكرد، سوودیان لێ وەرگرت، یەعنی بەو جۆرە تەفسیریان لێ كرد، ئەمە بەشە خەیاڵیەكەی فرۆیدە، فرۆیدێك كە هەمیشە باسی خەیاڵی دەكرد، بەڵام هەرگیز ناوی شتێكی نەدەبرد، هێڵی پۆزیتڤیستی لەودا زۆر بەهێزە. بێجگە لەوە ئەمە ڤیەنای سەدەی نۆزدەو بەڕێزگرتنی تیۆرە زانستیەكانە.
فرۆید بەوەی كە لە پێشدا دەیوت مناڵان بە شێوەی جیاجیا سەرەڕۆن ئاژاوەیەكی نایەوە. ئەگەر ئەو ئەمەندەی بخستایەتە سەر قسەكانی: “هەر چیەك من پێتانی دەڵێم تەنیا خەیاڵی تایبەتی خۆمە” ئەو تەنانەت زیاد لە جاران ببوە جێی گاڵتە پێكردن. لە دەوروبەری 1911دا بەیانێكی ئیمزاكرد، داوای دروست كردنی ئەنجومەنێكی كرد بۆ بڵاوكردنەوەی بیری پۆزیتیڤیزم بە یارمەتی پیتزولد، هیلبرت، ئەنشتاین و كەسانی دی. فرۆید كەسێكی پڕ لە دژایەتی بوو.
-تاكەكان لە چوارچێوەی پێكهاتەی دەزگایەكی تایبەتی كۆمەڵەوە فۆرمەلە بوون، تۆ دەربارەی دەزگای خۆبەڕێوەنەبەر Heteronomous ی كۆمەڵا نوسیوتە كە بە شێوەیەكی مێژوویی بەدی هاتووە، هەروەها وەك بەهایەكی سیاسی باست لە خۆفەرمانڕەوایی كردووە، لەگەڵا ئەمانەدا ئەگەر پرۆسەی دەزگایان دامەزراندن بەو مانایە بێت كە بەرهەمی چالاكی كۆمەڵا نیە بەڵكو مناڵا دانێكە تیایدا هەموو چالاكیەكان ئەنجام دەگرن، كەواتە چۆن دەزگایەكی خۆ فەرمان ڕەوایی كۆمەڵگا دەتوانێت دروست بێت؟ لەوە دەچێت دەزگا هەمیشە لە پێش چالاكیە ئەزمونیەكانی مرۆڤەوە بێت.
+ئەمەیان مەسەلەی سیاسەتی خۆفەرمانڕەواییە، مەسەلەی دامەزراندنی كۆمەڵگایەكی خۆبەرێوەبەرە. من وا هەست ئەكەم بتوانین لە دنیای خۆراوادا چەند دەزگایەكمان هەبێت، تەسەور بكرێت، دابمەزرێت و ئەمە تاڕادەیەك ئەنجام دراوە. ئەو دەزگایانەش كە پاشكۆ نین، ئەگەر ئێمە چەند دەزگایەكمان هەبێت كە نەك تەنیا ڕێ بەو كەسانە بدات، بەڵكو هانی كارەكە بدات، ئەگەر ئێمە دۆخە گشتیەكە بەجۆرێك واڵا بكەین كە بشێت لێكۆڵینەوەی تیا بكرێت، هۆیەكانی راگەیاندن ئاسان بكات و.. ئەمە شتێكی تەواو جیاوازە لەو كۆمەڵگا كلاسیكیەی ناتوانێت خۆی بەڕێوە بەرێت، لەم جۆرە كۆمەڵگایەدا تاكەكان ناچارن بیر لە شتێك بكەنەوە كە كۆمەڵگا پێیان دەڵێت بیری لێبكەنەوە.
-بەڵام ئایا بونیادی فەلسەفی دەزگا بەو مانایە نیە كە لە ئاستی ئۆنتۆلۆژیا بەستراوە بە (كۆمەڵگای خۆبەڕێوەنەبەر) Heteronomy ەوە، كە بە شێوەیەك لە شێوەكان ئیلقای ئەوە دەكات، كاتێك مرۆڤ باس لە خۆبەڕێوەبردن یان دژەكەی –هیترونومی- دەكات، لە رووی سیاسیەوە بەكردەوە لە بارەی شتێكی ترەوە دەدوێت؟
+ئێمە لێرەدا لەژێر باری بیرێكدا كاردەكەین بە میراتی بۆمان ماوەتەوە، لە پشت ئەوەوە كە ئێوە دەیڵێن بۆچونێكی خۆفەرمانڕەوایی هەیە كە من ناوی ئازادی میتافیزیكی بەمانا زیان بەخشەكەی لێ دەنێم.
-مەبەستان وێناكردن (تەسەور)ی كانتیە؟
+دەشێ كانت تەنانەت سارتەریەتیش بێت، مەبەست ئەوەیە هەر كەسێك ئەگەر بەڕەهایی هیچ كاریگەریەكی دەرەوەی لەسەر نەبێت و تەواو خودڕەو بێت، ئەوا خودموختار یان خۆفەڕمانڕەوا دەبێت، كە ئەمە شتێكی بێ‌مانایە، ئەمە فانتازیایەكی فەلسەفیە، فەلسەفە ئەم فانتازیایەی قبووڵا نیەو بەرانبەر بەو فانتازیایە واقعیەت دەكاتە پێوانە. فانتازیا وجودی نیە، خۆ بەڕێوەبردن وەك ئەوەی من لە تاكدا هەستی پێ دەكەم رێگر نیە لە شتێكی دی، چاڵێك نیە ئەو ناوەرۆكانەی لەخۆ گرتبێت كە هەرگیز دەستیان بۆ نەبراوە. خۆ فەرمانڕەوایی پرۆسەیەكی بەرەو پێش بردنە. كە بەو پێیە تۆ هەمیشە كۆمەڵە ناوەرۆكێكت هەیە كە بە گریمانە وەرگیراو و دیاری كراوە، بە قەرز وەرگیراوە، تۆ لەم دنیایەدایت، لەناو كۆمەڵدایت، بەمیراتی زمانت بۆ ماوەتەوە، تۆ لە مێژوویەكی دیاری كراودا دەژیت و وەك هایدگەر دەڵێت: فڕێ دراویتە ئەم ژیانەوە. ئەوە بەدەست خۆت نەبووە كە ساڵی 1925 یان ساڵێكی دی لەدایك بووبیت و هەر دەبێت لە دایك بووی ئینگلستانیش بیت، مەسەلەكە ئەمەیە: تۆ هەرگیز فەیلەسوفێكی گەورەی ساڵی 2100 ناناسیت، فەیلەسوفێك رەنگە شێوەی بیركردنەوەكەی ئێوە بگۆڕێت، لەم جیهانەدایە كە دەبێت ئێمە چەمكێكی كاریگەرمان بۆ خۆ فەرمانڕەوایی هەبێت. خۆفەرمانڕەوایی بەو مانایە نیە كە من بەتەواوی لە هەموو شتێكی دەرەكی جیابم، لە بارەی ئەو بابەتانەوە كە لە سەدا نەوەدو نۆیان بە قەرز وەرگیراوەو لە دەرەوە هاتوە، من چالاكیەكم هەیە كە بیرم لێ كردۆتەوەو رەخنەگرانەو بیرمەندانە هەڵی دەسەنگێنم، من دەتوانم بە جۆرێكی سەرنج راكێش بڵێم نەخێر یان بەڵێ. من دەتوانم لە ڕێی بیركردنەوەی رادیكاڵانەی خۆمەوە رێگا بە ڕەوتی دینامیكی تەداعیەكان و ئایدیاكانی خۆم بدەم.
ئێمە دەربارەی بیر قسە دەكەین كە پڕبێت و بژاری لێ بكەین. چونكە خەیاڵی رادیكاڵی من دەشێت شتی بێ‌ماناو كاڵا و كرچیش بەرهەم بێنێت، یان ئەو شتانەی كاریگەر نین و بەكەڵك نایەن. من ئەم رەوتی پێش خۆخستنە بەزەینیەتی خۆفەرمانڕەوایی ناودەبەم.
-بەم پێیە خەیاڵی ڕادیكاڵا جۆرێكە لە سەرچاوەی روت و پەتی؟
+سەرچاوەیەكی هەمیشەیی پیشاندانەوەی شتەكانە، لەناو كۆمەڵێكدا كە خۆ بەڕێوە بەر نەبێت مەیل و كاریگەریەكان بەكردەوە سەركوت دەكرێن و، تەنیا لەفۆڕمی خەونەكان، ناخۆشیەكان، نەخۆشی دەرونیو پێشێل كردندا دەردەكەون. ئەمە بەردەوام لەگەڵماندایەو دەشێت ئازاد بێت، بەو مانایە نا كە ئێمە هەموو ئەنجامەكەی قبووڵا بكەین، بەڵام دەتوانێت ئازاد بێت بۆ ئەوەی مانایەك بەدەست بێنێت، مانایەكی تازە كە لەسەر ئەو بنەمایەوە چالاكی فیكریو هەڵسەنگاندنمان بتوانن كاریگەر بن، بۆیە ئەگەر ئێمە پەیوەندی لەگەڵا كۆدا لەبەرچاو بگرین، ئەم بیرەی كە من ئازادنیم چونكە كەسانی تر لێرەن، یان لەبەر ئەوەی یاسا هەیەو تەنیا لە بەرانبەر ئەم فانتازیا تەقلیدیەدا مانا پەیدا دەكات. كەسانی ترو یاسا هەر رێگرنین، سەرچاوەی ئازادیشن، سەرچاوەی بەرهەمهێنانن، سەرچاوەی توانای كاركردنن، سەرچاوەی ئاسان كردن و دەوڵەمەندین.
-كەواتە تۆ لە پرۆژەی خۆبەڕێوەبردنەكەتدا ئەوەت لەبەرچاو گرتوە كە چەند بتوانرێت توانای بیركردنەوەو خۆئەندێشیو هوشیاری بگەیەنیت، ئایا ئەم بیرە بەمانا –كانتی-یەكەیە؟
+نا، ئەم بیرە بەمانا كانتیەكە نیە.
-ئەی چەمكی خۆفەرمانڕەوایی ئێوە قابیلی بەدی هاتنە؟ لە ڕووی فەلسەفیەوە بەشێوەیەك فۆرمەلەكراوە كە بشێ لە مێژوودا بەدی بێت. ئەشێ ئەمە لە رووی مادیەوە ئەگەری بەدی هاتنی هەبێت؟
+بەڵێ، دەشێت لە باری مادیەوە بەدی بێت و ئەمە یوتوپیا نیە، بیری كانتیەتیش نیە، مەودایەكی دوورە دەست نیە، ئەستێرەی قوتبەكانیش نیە.
-لەگەڵا هەموو ئەمانەدا، لە مێژوودا، وەك هەندێك لەوانەی لە بیری ماركسەوە هەڵیان هێنجابێت، هیچ نیشانەیەك بۆ ئەمە دەرنەكەوتووە؟
+نا، ئەمە گیاندارێكی مێژووییە، گیاندارێكی مێژوویی كە هێشتا تەواو كامڵا نەبووە.
-بەڵام ئەگەر لە مێژوودا نیشانەیەك بۆ ئەمە لەبەردەستا نەبێت، ئەگەر بڕیارە دروست بێت، چۆن بەكردەوە بەرەو بەدی هاتن دەچێت؟
+ئێمە نایزانین، ئێمە بۆ ئەوە كاردەكەین، بەڵام لە پێشەوە هیچ نازانین.
سەرچاوە: گۆڤاری –بخارا- ژمارە 6 خرداد و تیری 1378.
