ماركۆزو قوتابخانەی فرانكفۆرت
سازدانی: برایان ماگی
و: ئازاد بەرزنجی
لای زۆربەی ماركسیستەكان ئەو تەنگژە ئابوورییانەی كە لە ماوەی نێوان هەردوو جەنگی جیهانیدا كۆمەڵگا خۆرئاواییەكانی گرفتاركرد، ئەوكاتە مانای داڕمان و فەوتانی رژێمی سەرمایەداری بوو، كە بەردەوام لە تیۆرەی ماركسیستیدا پێشبینی دەكرا. گەرچی بەگوێرەی ئەو تیۆرەیە دەبووایە ئەنجامی ئەمە بە سەقامگیربوونی كۆمۆنیزم بشكایەتەوە؛ بەڵام لە هیچ یەكێك لەم كۆمەڵگا خۆرئاواییانەدا رژێمی كۆمۆنیستی نەهاتە ئاراوە. بە پێچەوانەوە، ئەوەی لەچەند كۆمەڵگایەكدا هاتە ئاراوە، فاشیزم بوو. هەندێ لە ماركسیستەكان بەجۆرێك سەبارەت بەم مەسەلەیە نائومێدو دڵساردبوون كە بەو پێیەی رووداوەكان ماركسیزمیان بەدرۆ خستەوە؛ دەسبەرداری ماركسیزم بوون. ئەوانی تریش سەرباری بەڵگە مێژووییەكان، بەهیچ جۆرێك ئامادە نەبوون بەرامبەر ئەو تیۆرەیە دوودڵی پیشانبدەن. كەسانێكیش لە نێوان ئەم دوو گروپەدا بوون، كە ماركسیست بوون -یان دەیانویست بەو جۆرە بمێننەوە- بەڵام هەستیان دەكرد گەر بڕیار بێت تیۆرەی ماركسیزم هەر بیروبۆچوونی خەڵك بەلای خۆیدا رابكێشێت، دەبێ سەرلەنوێ بخرێتەوە بەر لێكۆڵینەوەو رەخنەی توندو بگرە تا ڕادەیەك دیسانەوە دابڕێژرێتەوە.
گروپێك لەم كەسانەش لە كۆتاییەكانی دەیەی 1920دا لە شاری فرانكفۆرت كۆبوونەوەو، لەوسا بەدواوە بە ئەندامانی قوتابخانەی فرانكفۆرت ناسران. لە راستیدا ئەم گروپە ماوەیەكی زۆر لە فرانكفۆرت نەمانەوە، بەڵام هەر ئەو ناوەیان بەسەردا دابڕا.
لە سەرەتای سەرهەڵدانی نازیزمدا ئەڵمانیایان جێهێشت و، كەسە سەرەكیەكانی ئەم گروپە تا ناوەڕاستی دەیەی 1930 لە ئەمریكا جێنشین بوون. یەكێك لەمانە تیۆدۆر ئادۆرنۆ بوو كە پێدەچوو لە بوارەكانی فەلسەفەو كۆمەڵناسیو مۆسیقادا وەكو یەك شارەزا بێت، دووەمیان ماكس هۆركهایمەر بوو كە هەم فەیلەسووف و هەم كۆمەڵناسیش بوو، گەرچی هێندەی ئادۆرنۆ هەڵكەوتوو نەبوو، بەڵام پایەیەكی مەحكەمترو پتەوتری هەبوو، دواجاریش سێیەمیان كە لە هەموویان بەناوبانگترو كاریگەرتر بوو، تیۆرەسازی سیاسی هیربرت ماركۆز بوو. كاریگەریی ئەم كەسانە وردە وردەو بە تێپەڕینی ماوەیەكی تاڕادەیەك درێژ خایەن بڵاوبۆوە، تا سەرەنجام لە دەیەی 1960دا ئەو كاریگەریە گەیشتە چڵەپۆپە. لەمەشدا گەلێ هۆكار رۆڵیان هەبوو. یەكێكیان بزاڤی بەهێزی ریفۆرمخوازانی ماركسیست بوو لەوڵاتە كۆمۆنیستەكانی ئەوروپادا، كە لە بەهاری 1968دا گەیشتە ترۆپك و بۆ یەكەمین جار قوتابخانەی فرانكفۆرتی بە گۆڕانكاریە ناوەكیەكانی جیهانی كۆمۆنیستیەوە بەستەوە. هۆكارێكی تریش كە بە ئاشكرا بە هۆكاری پێشووەوە پەیوەست بوو، تازەبوونەوەی مەیلی خەڵكی خۆرئاواو بە تایبەتیش لاوە خوێندەوارەكانیان بوو بۆ ماركسیزم، كە دیسانەوە ئەمیش لە ساڵی 1968دا، واتە ئەو ساڵەی كە تیایدا توندوتیژیی قوتابیان لە سەرانسەری ئەوروپاو ئەمریكادا كۆتایی هات و بۆ ماوەیەكی كورت، بەتایبەتیش لە پاریس، لای خەڵك وا كەوتەوە كە لەوانەیە شۆڕشێكی ڕاستەقینە رووبدات.
شۆڕشگێڕانی سەوداسەری ئەو رۆژگارە، ماركۆزیان زیاتر لە هەموو كەسێكی دی بە رێنوێن و پێشەوای سیاسی خۆیان راگەیاند. هەندێ رستەی كتێبەكانی ئەویان بە بۆیە لەسەر دیوارەكان دەنووسی، تا بە دونیا رابگەیەنن كە ئامانجیان پراكتیزەكردنی بیروبۆچوونەكانی ئەوە هەڵبەت شۆڕشەكە رووی نەدا؛ بەڵام لە ساڵانێكدا كە رۆژگارێكیان بەسەردا تێپەڕیوە بیروبۆچوونەكانی ماركۆزو قوتابخانەی فرانكفۆرت لە بەشی زانستە كۆمەڵایەتیەكانی چەند زانكۆیەكی ئەوروپاییدا بایەخێكی تەواویان پێ دەدراو، بەمجۆرە كاریگەرییەكی گرنگیان لەسەر هەندێ لە لاوانی هۆشیاری خۆرئاوایی جێهێشت.
ماگی: بۆچی دەبوایە لە دەیەی 1960و سەرەتاكانی دەیەی 1970دا بزاڤە شۆڕشگێڕەكانی قوتابیان روو لە نووسینەكانی ئێوە بكەن؟
ماركۆز: من لە دەیەی 1960و سەرەتاكانی دەیەی 1970دا رێنوێن و پێشەوای قوتابیان نەبووم لە چالاكیەكانیاندا. من تەنها هەندێ لەو بیروڕایانەی لەو سەردەمەدا پەرت و بڵاوبوون فۆرمەلەم دەكردن و دەرمدەبڕین. ئەمەندەو بەس. ئەو وەچەیەی قوتابیان كە لەو ساڵانەدا دژ بە كۆمەڵگایەك چالاكییان دەنواند كە هەموو رۆژێك نایەكسانیو ستەم و دڵڕەقیو كاولكاریی دەخستەڕوو؛ پێویستیان بەوە نەبوو شوێن پێی كەسێكی باوكئاسا یان باپیرە ئاسا هەڵگرن. خۆیان بەو ئەزموونانەدا تێدەپەڕین و بەچاوی خۆیان دەیانبینی. یەكێك لە تایبەتمەندیەكانی ئەو كۆمەڵگایە كە دەتوانم لێرەدا باسی بكەم، میراتی فاشیستی بوو. فاشیزم لەڕووی سەربازیەوە شكستی هێنابوو، بەڵام هێشتا توانای سەرلەنوێ ژیانەوەی هەبوو. هەروەها دەتوانم باس لە جیاخوازی نەژادو جیاخوازی سێكسی و هەست نەكردنێكی گشتی بە ئاسایش و لەوتانی ژینگەو وێرانی بوارەكانی فێركردن و پەروەردەكردن و كارو… هتد بكەم. بە واتایەكی دی، ئەوەی لە دەیەی 1960و سەرەتاكانی دەیەی 1970دا گەیشتە ئاستی تەقینەوە ناكۆكی لە ڕادەبەدەری سامانی زۆری كۆمەڵایەتیو سوود وەرگرتنی نەنگین و وێرانكەرانە لێی.
ماگی: بەچاوپۆشین لەوە كە كەسێك لەهەموو ئەم شتانەدا، یان هەریەك لەم مەسەلانە لەگەڵا ئێوەدا هاوڕا بێت یان نە‌و، بەڵام من دڵنیام ئەوەی وایدەكرد روو لە تۆ بكە، ئەوە بوو كە فەلسەفە بەو شێوەیە لە سەرانسەری خۆرئاوادا لە زانكۆكاندا دەخوێنرێ، بایەخی بەمجۆرە مەسەلانە نەدەدا.
ماركۆز: نەخێر، بایەخیان پێ نەدەدا، ئێمەش لە فرانكفۆرت پاشتریش لە ئەمریكا لە بنەڕەتدا نەماندەتوانی هیچ فەلسەفەیەكی راستەقینەو رەسەن بهێنینە بەرچاومان كە بە جۆرێك لە جۆرەكانی رەنگدانەوەی باری ئادەمیزاد نەبێ لە دۆخە واقعیو بەرچاوەكەیو، لە دۆخە كۆمەڵایەتیو سیاسیەكەشیدا. بە بۆچوونی ئێمە، فەلسەفە هەمیشە، لە ئەفلاتوونەوە تا ئەمڕۆ، بەشێوەیەكی بنەڕەتی فەلسەفەیەكی كۆمەڵایەتیو سیاسی بووە.
ماگی: ئێوە لە ژیانتاندا، فەلسەفە نەك هەر بایەخێكی زۆری هەبووە، بەڵكو لە راستیدا ئێوە لە هەموو تەمەنتاندا پەیجۆرو ئەكادیمیەكی پیشەمەند بوون: مامۆستاو پەروەردەكاری زانكۆیی بوویت، كتێبت نووسیوەو چەندین كاری تریشت ئەنجامداوە. لەگەڵا ئەمەشدا، یەكێك لە زەقترین تایبەتمەندیەكانی بزاڤی چەپی نوێ كە خۆتان لە دروستكردنیدا رۆڵتان هەبووە، دژایەتیكردنی رۆشنبیر بووە. لەو بڕوایەدا نیم كە ئەم تایبەتمەندیە جێی رەزامەندیی ئێوە بێت، وانیە؟.
ماركۆز: من هەر لە سەرەتاوە دژی ئەم دژایەتیكردنەی رۆشنبیر بووم. بەڕای من هۆیەكانی ئەمەش دەگەڕایەوە بۆ: یەكەم، نەبەستراویی بزاڤی قوتابیان بە چینی كرێكارەوەو، هەروەها بە ڕواڵەت ئەستەمبوونی هەرجۆرە دەسپێشخەرییەكی سیاسی نائاساییو بەرچاو. وردە وردە ئەم مەسەلەیە گۆڕا بۆ –نازانم چۆنی بڵێم- جۆرە گرێیەكی خۆ بە كەمزانی، یان ماسۆشی، كە یەكێك لە نیشانەكانی هەستی بەكەم سەیركردنی رۆشنبیران بوو، چونكە ]دەگوترا[ كە رۆشنبیر بەتەنها هەر رۆشنبیرەو “توانای كاری واقعی نیە”، بەبێ ئەوەی بزانن كە ئەم هەستی بەكەم سەیركردنە یارمەتی بەرەو پێشتربردنی بەرژەوەندیەكانی سەرچاوەكانی دەسەڵات دەدات.
ماگی: لە راستیدا ئەمە كە لەناو هەموو خەڵكیدا ئێوە رەخنە لە چەپی نوێ دەگرن شتێكە شایانی گوێگرتنە. بە ڕای ئێوە چەپی نوێ دوچاری چیەها كەموكورتی گرنگی دیكە بووە؟
ماركۆز: بەڕای من، گەورەترین كەموكورتی كە هەیەتی ئەو زمان و دەربڕینە دوور لە راستیەو، لە زۆربەی كاتیشدا ستراتیجە تەواو ناواقیعبینانەكەیەتی. هەڵبەتە ئەم مەسەلەیە بەسەر هەموو چەپی نوێدا ناچەسپێ، بەڵام لەنێو لایەنگرانیدا بەرچاو دەكەوێ. ئەمانە نایانەوێ قەناعەت بكەن بەوەی كە ئێمە لە وڵاتانی پێشكەتووی پیشەسازیدا نەك هەر لە دۆخێكی شۆڕشگێڕانەدا نین، بەڵكو لە دۆخی بەر لە شۆڕشگێڕیشدا نین و، هەموو ستراتیجێكیش پێویستە لەگەڵا دۆخی واقعیدا بگونجێت. دووەم، حەزنەكردنی كەسانی سەر بە چەپی نوێ بە سەرلەنوێ پیاچوونەوەو بنیادنانەوەی چەمكەكانی ماركسیزم و مەیلیان بۆ بت دروستكردن لە تیۆرەی ماركسیزم. لەبری ئەوەی دواجار لەوە تێبگەن كە چەمكەكانی ماركس كۆمەڵە چەمكێكی دیالەكتیكیو مێژوویین و دووبارە نابنەوەو دەبێ بە گوێرەی گۆڕانەكانی كۆمەڵا سەرلەنوێ لێیان بپێچرێتەوە، كەچی ئەو چەمكانە بە كۆمەڵێك دۆگماو شتی بابەتی وەردەگرن.
ماگی: دەبێ ئەوە بڵێم كە بە راستی بیستنی ئەم قسانە لە زاری ئێوەوە شتێكی دڵخۆشكەرەو ئەوە پیشان دەدات كە دوای ئەوەی كەسانێك كە خۆیان بە پەیڕەویكاری ئێوە دەزانن و وەكو ئەوەی ئێوە وان، دەسبەرداری فیكربوون، لەكاتێكدا هێشتا خۆتان لەسەر تێفكرین بەردەوامن.
ماركۆز: من لەم ڕووەوە هێندە چەرمەسەریم دیوە كە..
ماگی: تۆ هەر زوو ئێمەت هێنایە سەر قوتابخانەی فرانكفۆرت. واتە سەرلەنوێ لێكۆڵینەوە لە چەمكە ماركسیستیەكان. هەروەكو لە سەرەتای ئەم گفتوگۆیەشدا وتم ئەوەی بووە مایەی سەرهەڵدانی بزاڤەكەی ئێوە ئەو هەستە بوو كە پێویستە ماركسیزم بچێتەوە بەر توێژنەوەی نوێ‌و بینابكرێتەوە. یەكێك لەو هۆیانەی كە بۆ روونكردنەوەی هۆی ئەمە ئاماژەم پێدا سەرهەڵدانی فاشیزم بوو، بەڵام مەسەلەكە تەنها لە فاشیزمدا كورت نەدەبۆوە، كۆمەڵێك هۆی دیكەش هەبوون. دەكرێ داوای ئەوەتان لێ بكەم هەندێ لەو هۆیانە هەڵبژێریت و باسیان بكەیت؟
ماركۆز: كەڵكەڵەیەكی دی پەیوەست بوو بە پیاچوونەوەیەكی رەخنەییانەی هەندێ بزاڤی تری وەكو لیبراڵیزم (بەشێوەیەكی گشتیش هی فیكریو سیاسی) لە قۆناغی بۆرژوازیدا. ئەو ئەنجامەی پێی گەیشتین ئەوە بوو كە نەریتی گەورەی لیبراڵیزم یان ئازادیخوازی، هەر لەسەرەتاوە توخمەكانی دەسەڵاتخوازیو تۆتالیتاریزمی گرتۆتەخۆ، ئەم توخمانەش لەم چاخەی ئێمەدا هاتوونەتە بەر. بەتایبەتیش مەبەستم دوو لێكۆڵینەوەی هۆركهایمەرە بەناونیشانی مۆنتانیو خۆپەرستیو بزاڤی ئازادی. بەڵام لەوانەیە لە هەموو ئەوانە گرنگتر سەرقاڵبوون بەخودی چەمكی سۆسیالیزمەوە بێ. لە ڕەوتی گۆڕانی تیۆرەی ماركسیدا (واتە تیۆرەكەی ماركس نەك خودی خۆی) چەمكی سۆسیالیزم بە شێوەیەكی بەردەوام كورت دەكرایەوە بۆ پەرەسەندنی هێزەكانی بەرهەمهێنان بە شێوەیەكی ئەقڵانیتر و فراوانترو سوود وەرگرتنی رۆژانەی زیاتر لە كارو دابەشكردنی ئەقڵانیتری بەرهەم، لەبری جەختكردنەوە لەوەی كە كۆمەڵگای سۆسیالیستی بەو جۆرەی ماركس لێی دەڕوانی (یان لانی كەم بەو جۆرەی ماركس لە لاویدا لێی دەڕوانی) كۆمەڵگایەك دەبێت كە لە ڕووی چۆنێتیەوە جیاوازە لە هەر كۆمەڵگایەكی تری رابردوو. گەر دەشپرسیت لە چ روویەكەوە وەكو چۆنێتی جیاواز دەبێت؟ بە بۆچونی من لەو ڕووەوە كە لە كۆمەڵگای سۆسیالیستیدا، ژیان خۆی جیاواز دەبێت، پیاوان و ژنان لە ڕێی پەیوەندیانەوە لەگەڵا یەكتریدا شێوەی بوون و ژیانی خۆیان دیاری دەكەن، واتە بە دەربڕینی ئادۆرنۆ، جۆرێك لە بوون و ژیانی بێ ترس. چیدی كار پێوانەی سامان و بەها نابێت و، مرۆڤەكان ناچار نابن هەموو تەمەنی خۆیان بۆ ئەنجامدانی كاری بەردەوام و بێگانە بەخودی خۆیان تەرخان بكەن. ئەم خاڵە رۆشنە شاردراوەتەوەو، لە ئەنجامدا، جۆرە پەیوەندیەكی ترسناك لەنێوان وێنەی سەرمایەداریی پێشكەوتوو، ئەوەی كە پێی دەڵێن “سۆسیالیزمی راستەقینە” هاتۆتە ئاراوە.
ماگی: واتە رۆژ لە دوای رۆژ سۆسیالیزم چۆتەوە سەر دوژمنەكەی.
ماركۆز: رێك وایە.
ماگی: لە خوێندنەوەی نووسینەكانتەوە وا تێگەیشتووم كە چ تۆو چ هاوكارانت هەندێ رەخنەی گرنگی ترتان لە تیۆرەی ماركسیستی گرتووە. دەمەوێ دوو رەخنە لەو رەخنانە كە پەیوەندیەكی ئاشكرایان پێكەوە هەیە بخەمەڕوو كە یەكەمیان بریتیە لەوەی تیۆرەی ماركسیستی بەهیچ جۆرێك یان تا رادەیەكی زۆر بایەخ بە تاكەكەس نادات و لەبەرچاوی ناگرێ، دووەمیشیان ئەوەیە كە ماركسیزم دژی ئازادیخوازی یان ئازادیەكانی تاكەكەسە، یان بەهەرحاڵا لایەنگری ئازادی نیە.
ماركۆز: ماركس بایەخێكی ئەوتۆی بە تاكەكەس نەدەداو نەدەبوو بایەخیشی پێ بدات، لەبەرئەوەی لە چاخی ئەودا بە تەنها بوونی پرۆلیتاریا ئەو چینەی دەكردە چینێكی خۆبەخۆ شۆڕشگێڕ. لەوساوە تا ئێستا بارودۆخەكان گۆڕاون و، ئەمڕۆ مەسەلەكە وایلێهاتووە كە: “تا چ رایەدەك دەتوانین بەو چینە هەنووكەییەی كرێكاران لە وڵاتە پێشكەوتووە پیشەسازیەكان بڵێین پرۆلیتاریا؟” حیزبە كۆمۆنیستیەكانی ئەوروپا بەتەواوی دەسبەرداری ئەم چەمكە بوون. مەسەلەكە وایلێهاتووە كە نزیكەی زۆربەی خەڵك لەناو سیستمی سەرمایەداریدا تواونەتەوە. چیدی بەو جۆرە نیە كە چینی كرێكار هیچی نەماوە تەنها زنجیرەكەی دەستی نەبێ ]یەخسیری[ كە لە دەستی بدات، ئەمڕۆ زۆر شتی هەیە لە دەستی بدات، ئەم گۆڕانەش، تەنها لە ئاستی مادیدا رووی نەداوە، بەڵكو لە ئاستی دەروونیشدا. هۆشیاریی ئەم خەڵكە وابەستەیە گۆڕاوە. لەمەش لەبەرچاوتر ئەوەیە كە ئەمڕۆ رێكخستنەكانی دەسەڵاتی حوكمڕان تا چ ئاستێك لە توانایدایە نەك هەر بە تەنها هۆشیاری، بەڵكو نەست و نیمچە هوشیاریی تاكەكەسیش دەسكاری بكات و ئاراستەو كۆنترۆڵی بكات. لەبەرئەوە بوو كە هاوڕێیانی من لە قوتابخانەی فرانكفۆرت دەروونناسییان بە یەكێك لە لقە سەرەكیەكانی زانین لە قەڵەم دەداو بڕوایان وابوو كە پێویستە دەروونناسی لەنێو تیۆرەی ماركسیدا بتوێتەوە، هەڵبەتە نەك بەو مانایەی جێی تیۆرەی ماركسی بگرێتەوە، بەڵكو بچێتە ناویەوە.
ماگی: ئێوە خۆتان هەوڵتان داوە فرۆیدیزم و ماركسیزم ئاوێتە بكەن. بەڵام كەسانێك هەن دەڵێن ئەمە ناكرێ‌و ئەم دوو شێوەیە لە شیكردنەوەو دیاریكردنی هۆیەكان لەگەڵ یەكدا كۆنابنەوە. بە دەربڕینێكی سادە، تیۆرەی ماركسیستی ئاستی تەكنیك و پیشەسازی بە ئاڵتەرناتیڤی دوا دەربڕی دۆخ و مەسەلە مرۆییەكان دەزانێت. بە پێی ئەو تیۆرەیە، رادەی پێشكەوتنی هۆیەكانی بەرهەمهێنان لە هەر كۆمەڵگایەكداو هەر سەردەمێكی تایبەتیدا چۆنێتی فۆرمەلەی چینەكان دیاریدەكات، هەروەها ئەم مەسەلەیەش چۆنێتی پەیوەندی كەسەكان لەگەڵا یەكتردا دیاری دەكات وە ئەوەش كە ماركسیستەكان پێی دەڵێن “سەرخان The Superstructure” لەسەر ئەم بناغەیە نەشونما دەكات، واتە ئایدیۆلۆژیاكان و ئاینەكان و مەزهەبەكان و فەلسەفەو هونەرو بونیادە جۆراوجۆرەكانی وەكو سیستمە ئاكاریو حقوقیەكان و… هتد. بەڵام بەبڕوای فرۆید، دوا لێكدانەوەی دۆخ و مەسەلە مرۆییەكان خەسڵەتێكی دیكەی هەیەو پێگەكەی وا لە هەست و سۆزو خۆزگەو ترس و خەیاڵاتەكانی نەستماندا، كە لە ئەنجامی لادان (انحراف)ی پەیوەندیە سەرەتایەكانمانەوە بەتایبەتیش لەگەڵا دایك و باوكماندا خەفەدەبن. خەفەبوونی ئەو هەست و خۆزگەو ترسانەو شتی تری لەو بابەتە دەبنە هۆی دروستكردنی دژایەتی (تناقچات)، زۆربەی وزەی دەرونیی ئێمەش، واتە ئەو هاندەرە نەستیانەی كە دەبنە هۆی بزواندنی ئێمە لە سەرتاپای ژیانماندا، زادەی ئەو دژایەتیانەن.
بە گوێرەی ئەم تیۆرەیە، بەشی زۆری ئەمەی ماركسیستەكان پێی دەڵێن “سەرخان”، لە راستیدا بریتیە لەو شتە خەفەبووانەی دەروون كە دەڕژێنە دەرەوەو ڕێ بۆ دەرەوە پەیدا دەكەن. كەواتە وەكو سەرنج دەدەن ئەم دوو شێوە دەربڕینە نەك هەر لەگەڵا یەكدا جیاوازن، بەڵكو دوو دەربڕینی جیاوازن لە یەك دیاردە. بەم پێیە، ئێوە چۆن دەتوانن ئەمانە لەیەك تیۆرەدا ئاوێتە بكەن؟
ماركۆز: من وایدەبینم كە بە ئاسانی دەتوانن ئاوێتەی یەكدی بن و ئاوێتەبوونیشیان زۆر قابیلی ئەوەیە كە پەیوەندیەكی باش و شادیبەخش بهێنێتە ئاراوە. بە بۆچوونی من، ئەم دووانە ]واتە ماركسیزم یان فرۆیدیزم[ دوو دەربڕینن لە دوو ئاستی جیاوازی یەك گشت یان یەك هەمەكێتی. هاندەرە سەرەتاییەكان، ئەو هاندەرە نەستیە سەرەتایانەی كە فرۆید تۆماری كردوون، واتە وزەی ئیرۆتیسكیو وزەی وێرانكاری، ئیرۆس ]یا عیشقی ئیرۆتیسكی[و تاناتۆس ]یا مەرگ[، غەریزەی ژیان و غەریزەی مەرگ، لە چوارچێوەیەكی كۆمەڵایەتی دانراو و دیاریكراودا نەشونما دەكەن كە بە چەندین شێوەی جۆراوجۆر دەیانخاتە ژێر سیستم و رێساوە. كاریگەریی كۆمەڵگا لەمەش زیاتر دەڕوات. بە باوەڕی فرۆید، لەهەر كۆمەڵگایەكدا چەپاندن (=خەفەكردن-repression)* چەند زیاتربێت، رادەی شەڕەنگێزی دژی ئەم چەپاندنە فراونتر دەبێت. لە لایەكی دیكەشەوە، دیسانەوە بە باوەڕی فرۆید، چەپاندن لەگەڵا پێشكەوتنی ژیاردا لەزیادبووندایە، هەروەها هاوتەریب لەگەڵا ئەمەداو بە رادەیەكی فراوان شەڕەنگێزی دێتە گۆڕێ. بەدەربڕینێكی دی، تا ژیار زیاتر پێشبكەوێت، وێرانكاریش- ئیدی لەناوبردنی خودی بێت یان ئەوانیتر، لەناوبردنی بكەر بێت یان بەركار-زیاتر پەرەدەسێنێت. بەبۆچوونی من، ئەم تێزە زۆرباش ئەوە ڕووندەكاتەوە كە ئەمڕۆ ]لە كۆمەڵگادا[ روودەدات.
ماگی: هەندێ لەو كەسانەی ئاگاداری ئەم گفتوگۆیەن، بێگومان لێرەدا شتێك بە بیریاندا ختوورە دەكات. ئەو لیستەی تۆ سەبارەت كەموكورتیەكانی تیۆرەی ماركسیستی خستەڕوو، بە راستی ترسناكە: پێشبینی نەكردنی سەركەوتنی سەرمایەداریو، لە ئەنجامیشدا لەنێوچوون و لەكاركەوتی چەمكی پرۆلیتاریا، زێدەڕۆیی قوتابخانەی ماركسیستی لە راكێشانی بەها مادیەكانی هەمان ئەو كۆمەڵگایەی خۆی دژایەتی دەكات؛ بەلای خۆیدا، لایەنی دژ بە ئازادیە تاكەكەسیەكان لە ماركسیزمداو، دواجاریش نەبوونی هیچ جۆرە تیۆرەیەك دەربارەی تاكەكەس و تەنانەت هیچ جۆرە تێڕوانینێك. ئێوە لە نووسینەكانتاندا باس لە كەموكورتی زیاتریش دەكەن. جگە لەمە جەختتان لەوە كرد كە دەبێ تیۆرەی تازەتری وەكو فرۆیدیزم لە هزری ئەمڕۆدا رەچاو بكرێن، لەبەرئەوەی بە سەرنجدانی ئەم خاڵانە، كەسانێكی زۆر لە خۆیان دەپرسن كەواتە بۆچی چ خۆت و چ ئەندامانی تری قوتابخانەی فرانكفۆرت بە ماركسیست مانەوە، یان دەتانەوێ وا بمێننەوە؟ تیۆرەیەك كە بەم جۆرە پڕ لە هەڵە بێت، ئیدی خۆلكاندن پێوەی چ سوودێكی هەیە؟ ئێوە بۆچی بەیەكجاری چەمكەكانتان لە كۆتی ئەو تیۆرەیە رزگار ناكەن و سەرلەنوێ لە راستی ناڕواننەوە؟
ماركۆز: وەڵامەكەی ئاسانە؛ لەبەر ئەوەی بە بڕوای من، خودی تیۆرەكە خۆی پووچەڵا نەبۆتەوە، هەروەكو وتیشم مەسەلەكە ئەوەیە كە دەبوایە هەندێ لەو چەمكانەی بە تیۆرەی ماركسیزمەوە پەیوەستن سەرلەنوێ چاویان پێدا بخشێنرێتەوە، بەڵام ئەمە شتێك نیە كە لە دەرەوەی تیۆرەی ماركسیستیدا بێت، بەڵكو شتێكە، لەبەر ئەوەی تیۆرەی ماركسیستی تیۆرەیەكی مێژووییو دیالەكتیكییە، پێویستی پێیەتی. كۆمەڵێك چەمكی گرنگ و یەكلاكەرەوە لە ماركس دا هەیە، كە ڕەوتی گۆڕانكاریانەی سەرمایەداری، دروستیانی سەلماندووەو بە ئاسانی دەتوانم ئەو چەمكانەت بۆ بژمێرم، یان ڕیزیان بكەم: لۆكاڵیزەكردنی دەسەڵاتی ئابووری، لكانی دەسەڵاتی ئابووری لە دەسەڵاتی سیاسیەوە، دەستێوەردانی بەردەوامی دەوڵەت لە ئابووری، دابەزینی رادەی قازانج، پێویستی پەنابردنە بەر سیاسەتی ئیمپریالیستیانەی نوێ بۆ هێنانە ئاراوەی بازاڕی نوێ‌و توانای كەڵەكەكردنی فراوانتری سەرمایەو ئیدی بەم جۆرە.. ئەم لیستە شایانی بایەخپێدانەو گەلێ شتمان پێ دەڵێت كە لە سوودی تیۆرەی ماركسیزمدایە.
ماگی: چەند حەزم دەكرد سەبارەت بە هەموو ئەو مەسەلانە لەگەڵتاندا وتوێژ بكەم، بەڵام بەداخەوە كە دەبێ دان بەخۆمدا بگرم..
ماركۆز: بۆچی؟
ماگی: لەبەرئەوەی مەبەست لەم گفتوگۆیە ئاگادار بوونە لە بۆچوونەكانی ئێوە سەبارەت كۆمەڵێك بابەت و ئەگەر سەرگەرمی وتووێژ بین دەربارەی ئەو مەسلانەی باست كردن، ئەوا فریای ئەو بابەتانە ناكەوین. بەڵام لەگەڵا ئەمەشدا ناتوانم بە تەواوەتی بەسەر قسەكانتاندا تێپەڕم، چونكە لەگەڵا ئەو ئەنجامانەدا كە لێیان دەكەوێتەوە تاڕادەیەكی زۆر ناكۆكم. بۆ نموونە ئێوە دەڵێن لۆكاڵیزەكردنی بەردەوامی دەسەڵاتی ئابووری هەبووە. بەڵام ئایا ئێوە لەو بڕوایەدا نین كە لە ئەنجامی دروستبوونی كۆمپانیا هاوبەشە گشتیەكانەوە، ئەمڕۆ لەهەر رۆژگارێكی دی زیاتر خاوەندارێتی سەرمایە بڵاوبۆتەوە؟ یان باسی پێكەوە لكانی دەسەڵاتی ئابووریو دەسەڵاتی سیاسی قسە دەكەین. ئەمە ڕاستە، بەڵام لانی كەم ئەوەی لە دیموكراسیەكانی خۆرئاوادا روویداوە ئەوەیە كە بەشی زۆری بڕیاردانەكان بە شێوەیەكی گشتی-چ لە ئابووریو چ لە حكومەتدا- لە دەستی ئەو نوێنەرە سیاسیانەی خەڵكدایە كە راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن.
ماركۆز: با پێتان بڵێم، ئێوە بەو باسەتان كە یەكەمجار دەربارەی كۆمپانیا هاوبەشە گشتیەكان كردتان، لە راستیدا باسی یەكێك لە چەمكە سەرەكیەكانی سەرلەنوێ چاوپێداخشانەوەی ماركسیزمتان كرد، كە سەرەتا خودی ئینگلیز خۆی بەكاریهێناوە. كۆمپانیای هاوبەشی گشتی كە تیایدا خاوەندارێتی ]لەدەستی یەك كەسدا نیەو[ بڵاوە، بە یەكێك لە “پێش شێوەكان Pre-forms” ]یان شێوە سەرەتاییەكان[ی كۆمەڵگای سۆسیالیستی دەژمێردرا. بەڵام ئەمڕۆ ئێمە دەزانین كە ئەم قسەیە راست نیە. تۆ دڵنیایت لەوەی كە بۆ نموونە لە كۆمپانیا گەورە فرە نەتەوەییەكاندا، خاوەن بەشەكان جڵەوی سیاسەتە نەتەوەیی یان جیهانیەكانی كۆمپانیاكەیان لە دەستدا نیە؟ بە تەنها خاوەندارێتی گرنگ نیە، ئەوەی گرنگی زۆرو دیاریكەری هەیە ئەوەیە كە جڵەوی هێزەكانی بەرهەمهێنان لە دەستی كێدایە. سەبارەت بە دەوڵەت و رۆڵی سیاسەتمەدارانیش، ئایا بە ڕاستی ئێوە بڕواتان وایە كە سیاسەتمەداران خۆیان بەتەنیاو وەكو كەسانێكی ئازاد بڕیار دەدەن؟ ئایا هیچ پەیوەندیەك لەنێوان سیاسەتمەداران و دەسەڵاتە ئابووریە گەورەكانی ناو كۆمەڵگادا نیە؟
ماگی: من دڵنیاتان دەكەم كە سیاسەتمەداران لەژێر ركێفی بەرژەوەندی ئابووری تایبەتیدا نین. بە پێچەوانەوە، خاوەن بەرژەوەندیە ئابووریە تایبەتیەكان بەردەوام هەوڵدەدەن رای سیاسەتمەداران بەلای خۆیاندا رابكێشن و كاریان لێ بكەن. بەهەرحاڵا، بەداخەوە كە دەبێ واز لەم مەسەلانە بهێنین و بگەڕێینەوە سەر قوتابخانەی فرانكفۆرت. لە پێشەكیی ئەم گفتوگۆیەدا، ناوی دوو سێ ئەندامی قوتابخانەكەم برد. جێی خۆیەتی كە شتێك زیاتر دەربارەی تایبەتمەندیە كەسیەكانی ئەوان لە زمانی ئێوەوە ببیستین، لەبەر ئەوەی كە ئێوە باش یەكتریتان ناسیوە.
ماركۆز: بۆتان باس بكەم، هۆركهایمەر بەڕێوەبەرایەتی دەزگاكەی گرتبووە ئەستۆ، كە لە سەرێكەوە فەیلەسووف و كۆمەڵناسێكی تەواو رۆشنبیرو بەئاگا بوو، لە سەرێكی تریشەوە، لە مەسەلە داراییەكاندا كە بناغەی مادیی دەزگاكە بوو، نەك هەر لە ئەڵمانیا بەڵكو لە ئەمریكاشدا، زۆر باش سەرپەرشتی دەكرد و كەسێكی لێهاتوو بوو. هیچ شتێك لە گۆڤارەكانی دەزگاكەدا، تەنانەت دواتریش، بەبێ لێدوانی پێشوەخت لەگەڵا ئەودا -هەروەها لەگەڵا هاوكارانی تریشدا- نەدەنووسرا. ئادۆرنۆش بلیمەت بوو. دەڵێم بلیمەت، لەبەر ئەوەی كەسێكی تری وەكو ئەوم نەدیوە هەروەكو خۆشتان ئاماژەتان پێدا وەكو یەك لە بوارەكانی فەلسەفەو كۆمەڵناسیو دەروونناسیو مۆسیقادا باڵادەست بێت. بە تەواوی كەسێكی سەیربوو. كاتێ قسەی دەكرد، دەكرا بەبێ هیچ دەسكارییەك یەكسەر ئەو قسانەی چاپ بكرانایە، واتە قسەكانی ئامادە بوون بۆ چاپ. هەروەها كەسانێكی دیكەش هەبوون كە بەداخەوە تا ئێستا هەقی خۆیان نەدراوەتێ‌و لە بیركراون، وەكو لیۆلۆڤینتال كە رەخنەگری ئەدەبی دەزگاكە بوو، هەروەها فەیلەسووفێكی هەڵكەوتووی حقوق كە ناوی فرانز نویمان بوو، هەروەها زانایەكی گەورەی دی لە بواری حقوقدا كە ناوی ئۆتۆكیرشهایمەر بوو، پاشان ئابووریناس و مێژوونووسی بێ‌وێنە هنری گرۆسمان كە تا ئێستا كەسێكم نەبینوە وەكو ئەو لە ئابووریی ماركسیدا شارەزابێت و گەیشتبووە رادەیەك كە تەنانەت ساڵی رووخانی سەرمایەداریشی پێشبینی دەكرد.
ماگی: وەكو هەندێ لە زانایانی ئاینی مەسیحیەت لە سەدەكانی ناوەنددا كە پێشبینی رۆژی قیامەتیان دەكرد.
ماركۆز: هەروەها یەكێك لەو كەسانەی كە لە ڕووی لێكۆڵینەوە ئابووریەكانی دەزگاكەوە بایەخی هەبوو فریدریك پۆڵۆك بوو. وابزانم یەكەمین وتار كە بڵاوبۆوەو تیایدا هاتبوو كە هیچ هۆیەكی ئابووری قانعكەر پێویست نیە لە ناوخودی سەرمایەداریدا ئەو سیتسمە هەر دەبێ بڕوخێ، بە پێنووسی پۆڵۆك بوو. هەروەها ئەو سەرمایەداریی دەوڵەتیو و بونیادەكان و ئایندەی مێژووییانی خستە بەر رەخنە.
ماگی: یەكێك لەو ئاڵوگۆڕە فیكریانەی كە ئێوە هەمووتان لە ڕێی پەیڕەویكردنی راستەوخۆی “لۆكاچ”ەوە هەوڵتاندا بیهێننە ئاراوە، جەختكردنە سەر نووسینەكانی تافی لاوێتی ماركس بوو؛ لەبری نووسینەكانی تافی كامڵبوونی، واتە ئێوە جەختتان لەو كارانەی كرد كە زیاتر لەژێر كاریگەریی هیگڵا دا نووسیبوونی، یەكێك لە بەرهەمەكانی ئەم كارەشتان، بایەخ و گرنگی پێدانی بەردەوام بوو، لەوساوە تا ئەمڕۆ، بە چەمكی “نامۆبوون alianation”، كە بە بڕوای من ئەو چەمكە بەو مانایەی ئەمڕۆی بۆ هیگڵا دەگەڕێتەوەو دواتریش ماركس هەمان وشەی هێناو واتاو گرنگیەكی نوێی پێدا. پاش ئەوە، لە ماوەی زیاتر لە پەنجا ساڵدا، نامۆبوون تاڕادەیەكی زۆر لە فیكری خۆرئاوادا ئامادە نەبوو. جا لەبەر ئەوەی ئێوە لە قوتابخانەی فرانكفۆرتدا لەگەڕاندنەوەی ئەو چەمكەدا رۆڵێكی كاریگەرتان هەبوو، شتێكی سەرنجڕاكێشە گوێمان لە تێبینی و ڕاوبۆچوونەكانی خۆتان بێت لەو بارەیەوە.
ماركۆز: بۆتانی باس بكەم، چیرۆكی ئەمە گەلێ ئاڵۆزە. ماركس بڕوای وابوو كە “نامۆبوون” چەمكێكی كۆمەڵایەتی -ئابووریەو (گەرچی ئەم كورتكردنەوەیەی من زۆر رێكوپێك نیە) لە بنەڕتدا ئەو مانایە دەدات كە لە سیستمی سەرمایەداریدا، ئافرەتان و پیاوان ناتوانن لە كارەكانیاندا هێزە مرۆییە تاكەكەسیەكانی خۆیان و پێداویستیەكانیان قایل بكەن، ئەم دەربەش دەرەنجامی شێوەی بەرهەمهێنانی سەرمایەداریەو، تەنها بەگۆڕینی بنەڕەتی ئەو شێوە بەرهەمهێنانە چارەسەر دەكرێ. بەڵام ئەمڕۆ چەمكی نامۆبوون بەڕادەیەك فراوانبووە كە تا ڕادەیەكی زۆر ناوەڕۆكی سەرەكی خۆی لە یاد چووەتەوەو ئێستا ناوێكە بۆ جۆرەها كێشەی دەروونیو، خافڵا لەوەی كە هەر كێشەیەك لە ئارادا بوو، بۆ نموونە كەسێك لەگەڵا خۆشەویستەكەیدا مەرج نیە هۆیەكەی بگەڕێتەوە بۆ شێوەی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری.
ماگی: بە واتایەكی دی، ئێوە لەو بڕوایەدان كە چەمكەكە خراوەتە ئاستێكی نزمەوە.
ماركۆز: خراوەتە ئاستێكی نزمەوەو پێویستە بگەڕێتەوە بۆ باری ئەسڵی و دروستی خۆی.
ماگی: لەبەرئەوەی بە رەچاوكردنی ئەو مانایەی كە لە ئەسڵدا هەیبووە، هێشتا گرنگیەكی بنەڕەتی هەیە.
ماركۆز: بەڵێ، گرنگیەكی بنەڕەتی..
ماگی: تا ئێرە سەبارەت ئەو شتانەی دواین كە قوتابخانەی فرانكفۆرت لەگەڵیاندا ناكۆك بوو: سەبارەت رەخنەیان لە ماركسیزم و، لانی كەمیش سەبارەت رەخنەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرت لە سەرمایەداری. بەڵام ئەو پرسیارە دواتر دێتە پێشێ ئەوەیە كە ئایا قوتابخانە كە لەچی قایل بووەو لایەنگری چی بووە؟ یان ئەگەر ئەم پرسیارە وەڵامی نیە (واتە وەڵامی نیە بەبێ شیكردنەوەو وەسفكردنی باری گشتی كۆمەڵگایەك، كە هەڵبەتە داواكردنی ئەو شتە لە ئێوە لەم گفتوگۆیەدا شتێكی نەشیاوە)، رێم بدەن پرسیارەكە بەم شێوەیە دابڕێژم و بپرسم، بەبۆچوونی ئێوە، ئەو یارمەتیو خزمەتە پۆزەتیڤیانەی قوتابخانەی فرانكفۆرت ئەنجامیداون چی بوون؟
ماركۆز: لە سادەترینیانەوە دەستپێدەكەم. یەكێك لە كاریگەرترین خزمەتە پۆزەتیڤیەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرت، پێشبینیو تێگەیشتنی فاشیزمە لە ڕووی پەیوەندی ناوەوەییو خودییەوە لەگەڵا سەرمایەداریدا. دووەم –كە ئەمەیان شتێكە بە بڕوای هۆركهایمەر خۆیشی ئەدگاری تایبەتمەندو دیاریكەری قوتابخانەی فرانكفۆرت بوو- بەیەكداچوونی نێوان بوارەكان بوو لە كێشە كۆمەڵایەتیو سیاسیە گەورەكانی سەردەمەكەماندا، واتە وازهێنان لە سنوورە ئەكادیمیەكانی كارو سوودوەرگرتن لە كۆمەڵناسیو دەروونناسیو فەلسەفە بۆ تێگەیشتن و پەیبردن بە كێشەكانی سەردەم و هەروەها بە مەبەستی وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە كە بە بۆچوونی من سەرنجڕاكێشترین مەسەلەیە: “چ خەوشێك لە ژیاری خۆرئاوادا پەیدا بووە كە رێك لە لووتكەی پێشكەوتنی تەكنیكیدا، پێشكەوتنی ئادەمیزاد بەدی ناكەین: واتە نەمانی مرۆڤایەتیو مرۆڤدۆستیو هەست و سۆزی مرۆییانەو زیندووكردنەوەی ئەشكەنجەدان وەكو شتێكی “ئاسایی” لە لێپرسینەوەداو پەرەسەندنی لایەنی وێرانكارانەی وزەی ئەتۆمیو ژاراوی بوونی ژینگە غەیری ئەمانە؟ چۆن شتی وا روویداوە؟” ئێمە لە قوتابخانەی فرانكفۆرتدا گەڕاینەوە بۆ مێژووی كۆمەڵایەتیو فیكریو، هەوڵماندا ئەوە روون بكەینەوە كە كارو كاردانەوەیەك لە نێوان پێشكەوتن و چەپاندندا لە مێژووی فیكری خۆرئاوادا هەبووە، بەتایبەتیش لە چاخی رۆشنگەریدا ]واتە سەدەی هەژدەیەم[ كە بە یەكێك لە پێشكەوتووترین قۆناغەكانی مێژوو لە قەڵەم دەدرێ، ئێمە دەمانویست سەر لەم پێكەوە بوونە بە ڕواڵەت حەتمیو ناچاریەی مەیلە ئازادی بەخشەكان و مەیلە سەركوتكەرەكان دەربكەین.
ماگی: ئەو وێنەیەی ئێوە دەیكێشن وێنەی كۆمەڵێك ماركسیستە كە هەموویان سەوداسەری ئەو خولیا فیكریەن كە لە كوێی كارەكەدا خەوش هەیە؟ لە ڕێی ئەم وێنەیەوە، جۆرە تیۆرەیەكی سیاسی سەرچاوەگرتوو لە نائومێدی دەبینینەوە. بناغەی هەموو شتەكان وەكو دەردەكەوێ جۆرە روانینێكی سەرچاوەگرتوو لە نائومێدیە: نەك بەتەنها نائومێدی لە تیۆرەی ماركسیستی، بەڵكو هەروەها لە واقیعە كۆمەڵایەتیەكەو بۆ نموونە لە چینی كرێكار لەبەرئەوەی نەیتوانیوە ببێتە ئامرازێكی شۆڕشگێڕانەی كاریگەر. ئایا لە بنەڕەتدا جۆرە نائومێدیو بێ هیواییەك و تەنانەت بەدبینیەك لە قوتابخانەی فرانكفۆرتدا نەبوو؟
ماركۆز: بەو شێوەیەی ئێوە مەسەلەكەتان روون كردەوە، ئەگەر مەبەست لە نائومێدی، نائومێدیە لە چینی كرێكار، من بە دڵنیاییەوە ئەم قسەیە رەت دەكەمەوە. هیچ كەس لە ئێمە مافی ئەوەی نیە چینی كرێكار لەوەی دەیكات یان نایكات بە كەمتەرخەم بزانێت. بەم پێیە ئەگەر مەبەست لەم بەشەی نائومێدیە، ئەوا بەدڵنیاییەوە نە‌و. بەڵام بەشێكی تر لە نائومێدی هەبوو كە پێشتریش ئاماژەم پێداو، بە بۆچوونی من شتێك بوو بەشێوەیەكی بابەتی هەبوو و، ئەو نائومێدیەش لەوەبوو كە ئەو سامانە كۆمەڵایەتیە لەبن نەهاتووەی كە لە ئەنجامی سەركەوتنی سەرمایەداریەوە خڕبۆتەوە، بەشێوەیەكی رۆژانە نەك بۆ بیناكردن، بەڵكو بۆ بەرگرتن لە هێنانە ئاراوەی كۆمەڵگایەكی باشترو پاكترو مرۆییتر بەكار دەبرێ. ئەگەر مەبەستی ئێوە لە نائومێدی ئەمەیە، بەڵێ، بەڵام هەروەكو وتم، ئەم جۆرە نائومێدیە پاساودراو و بابەتیە.
ماگی: پێویستە ئەوە بڵێین كە ئێوە لە قوتابخانەی فرانكفۆرت، ئەركی سەرەكی خۆتان بە تۆژینەوە لە هۆیەكان و چۆنێتیو دروستبوونی ئەم نائومێدیە دەزانی.
ماركۆز: رێك وایە.
ماگی: كەواتە ئەركی سەرەكی قوتابخانەی فرانكفۆرت لە بنەڕەتدا رەخنەو هەلسەنگاندن بوو.
ماركۆز: بێگومان. كاتێ دەبینین هەندێ جار بەكارەكانی قواتابخانەی فرانكفۆرت دەڵێن “تیۆرەی رەخنەیی Critical Theory”، لەوەوە سەرچاوەی گرتووە.
ماگی: یەكێك لەو بوارانەی كە ئەندامانی قوتابخانەی فرانكفۆرت هەر لەسەرەتاوە بایەخێكی تایبەتیان پێ دەدا ئیستاتیكا بوو. هەر ئەمەش ئەو قوتابخانەیەی لە فەلسەفەكانی تر، بەتایبەتیش فەلسەفە سیاسیەكان جیادەكردەوە. ئێوە خۆتان لەم ساڵانەی دواییدا گەلێ بابەتتان سەبارەت مەسەلەكانی ئیستاتیكا نووسیوە. ئێوەو هاوكارانتان بۆچی ئیستاتیكاتان هێندە بەگرنگ دەزانی؟
ماركۆز: پێتان بڵێم، من لەو بڕوایەدام –هەر ئەمەش هۆی ئەوەیە كە من لە ئادۆرنۆوە نزیكترم وەك لەوانی دی- كە لە هونەرو ئەدەب و مۆسیقادا گوزارشت لە ڕوانین و حەقیقەتی وەها دەكرێ كە ناتوانرێ بەهیچ جۆرێكی دی گوزارشتیان لێ بكرێ. لە شێوە جۆراوجۆرەكانی هونەرو جوانیدا رەهەندی تازەی وەها دەكرێنەوە كە لە دونیای واقیعدا یان سەركوت دەكرێن و یان لەخانەی تابوو (قەدەغە)كاندان، واتە وێنەگەلێكی وەها لە بوونی مرۆڤ و سروشتێك كە چیدی گرفتاری تەڵەزگەی رێساكانی پرنسیپی سەركوتكەری واقیع نیەو، لە راستیدا با بەنرخی مەرگیش بێ هەوڵی وەدیهاتن و ئازادی دەدات. من هەوڵم دا گەواهیەك بۆ ئەم مەبەستەم بهێنمەوەو بڵێم.. رێم بدەن لێرەشدا وشەیەكی ترسناك بەكاربهێنم.. پەیامی هونەرو ئەدەب ئەوەیە كە جیهان لە راستیدا بەو جۆرەیە كە عاشقەكان لەهەر سەردەم و زەمانێكدا تێیگەیشتوون، جیهان بەو جۆرەیە كە لای شالیرو ئەنتۆنیو كلیۆپاترا تاقیكراوەتەوە. بە واتایەكی دی، هونەر دابڕانە لە پرنسیپی واقیع و، لە هەمان كاتدا ئاوێزانبوونی وێنەی ئازادیە.
ماگی: ئەوەی دەیڵێن لەگەڵا ئەو شتەدا كە لە سەرەتادا پێتان لەسەری دادەگرت تەبایە، لەسەر ئەو بناغەیەی كە دەبێ سۆسیالیزم وەكو گوتەیەك سەبارەت چۆنێتیەكی تری ژیان وەربگیرێ، نەك بەتەنها وەكو گوتەیەك سەبارەت بە گۆڕانكاریە مادیەكان. ئەگەر ئەدەب بە گەنجینەیەكی بەها نوێیەكان بزانن، ئەوا هەرگیز بە رەخنەیەكی رووتی لەقەڵەم نادەن لە كۆمەڵگای باو -یان بە پێچەوانەی زۆربەی رەخنەگرانی ماركسیستی ئەدەبەوە- تەنها بە ئامرازێكی شۆڕشگێڕانەی لە قەڵەم نادەن.
ماركۆز: من هەموو ئەدەبێكی راستەقینە بەهەردووكیان دەزانم. ئەدەب لە سەرێكەوە (دەعوا)یە لەسەر كۆمەڵگای باوو، لە سەرێكی تریشەوە (كە بە لایەنی پێشووشەوە بەستراوەتەوە) مژدە بەخشی ئازادیە. من هەرگیز بڕوام وانیە كە كاری ئەدەبی دەبێ تەنها لە چوارچێوەی خەباتی چینایەتیدا یان پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان relations of production دا گوزارشتی لێ بكرێ.
ماگی: هەروەكو ئێستا وتم، ئەمە یەكێكە لە بوارە كردەییەكانی بیرمەندانی پەیڕەویكەر لە نەریتی قوتابخانەی فرانكفۆرت، وەك خۆتان، ئایا بەڕای ئێوە ئەم قوتابخانە فەلسەفیەی ئێوە لە ئایندەیەكی نزیكدا یان تا ڕادەیەك نزیك، گرنگی بە چ بوارێكی دی دەدات؟
ماركۆز: من تەنها دەتوانم باسی خۆم بكەم، بەڕای من پێویستە زۆر زیاتر لە جاران بایەخ بە بزاڤی ئافرەتان بدرێ. من ئەمڕۆ لە بزاڤی ئازادیی ئافرەتاندا توانایەكی بەهێز دەبینمەوە. روونكردنەوەی هۆی ئەمەش پێویستی بە قسەلێكردنی جیاواز هەیە. بەڵام رێم بدەن مەسەلەكە بە دوو دێڕ كورت بكەمەوە: تا ئەمڕۆ، هەموو دەسەڵاتەكان لە مێژووی تۆماركراوی مرۆڤدا دەسەڵاتی باوكسالاری patriarchal domination بوون. بەم پێیە، ئەگەر ماین و نەك هەر یەكسانی ئافرەتان لەبەردەم یاسادا، بەڵكو ئەگەر جێگیربوونی سیفاتە تایبەتە ئافرەتەكانیشمان بینی لە كۆمەڵگادا، لە راستیدا ئەمە دەبێتە بنەمایەكی جیاوازی كۆمەڵگا لە ڕووی چۆنێتیەوە، یان دەكرێ وای لێ بێت، واتە خاڵی بەرامبەر دەسەڵاتی زبرو دڕندانەی پیاوانە. هەڵبەتە من تەواو لەوە بە ئاگام كە ئەم سیفاتە ئافرەتانەیە بەرهەمی هەلومەرجە كۆمەڵایەتیەكانە..
ماگی: كەسانێك هەن كە قسەكردن لەسەر بوونی سیفاتی ئافرەتانە دەگەڕێننەوە بۆ پێشداوەریو جیاوازخوازیی رەگەزی، وابزانم زۆربەی پەیڕەویكەرانی ئێوە سەر بەو دەستەیەن.
ماركۆز: ئەوەم بەلاوە گرنگ نیە. ئەمانە بەرهەمی هەلومەرجی كۆمەڵایەتین، بەڵام بەهەرحاڵا بوونیان هەیە. لەبەر ئەوەیە هۆیەك نیە وامان لێ بكات ئەم لاوازیە بۆ هێزو ئەم “سروشتە لاوەكیە” بۆ هێزی كۆمەڵایەتی بگۆڕین.
ماگی: لە كۆتایی باسەكەماندا دەمەوێ یەك دوو رەخنە لەو رەخنانەی لە ئێوەی دەگرن، بخەمەڕوو. گرنگترین رەخنە ئەوەی كە پێشتریش وتم، واتە ئەوەی كە ئێوە بە كۆمەڵێك چەمكی تیۆرەیەكی پووچەڵكراوەوە، كە ماركسیزمە، خۆتان بەستۆتەوەو، لە ئەنجامیشدا، سوورن لەسەر ئەوەی كە هەموو شتەكان بە چاوێكی ترەوە ببینن و وەسفی بكەن. ئەو دونیایەی كە ئێوە باسی لێوە دەكەن، دونیایەك نیە لە دەوروبەرماندا بیبینین، بەڵكو دونیایەكە بەتەنها لە بونیادە فیكریەكانی ئێوەدا بوونی هەیە. ئایا شتێكی ترتان هەیە لەوەڵامی ئەم رەخنەیەدا بیڵێن؟
ماركۆز: من پێم وا نیە تیۆرەی ماركسی پووچەڵكرابێتەوە. دەتوانین هەر بەیارمەتی ئەو تیۆرەیە خۆی ئەو شتانەی لە واقیعدا لە گەڵیدا وێكنایەنەوە، روونیان بكەینەوە. واتە لە ڕێی گۆڕانی ناوەوەی چەمكە پەیوەندیدارەكانەوە بەو شتانە.
ماگی: ئەو هەموو كەموكورتییانەی كە خۆتان دان بە بوونیاندا دەنێن لەنێو ماركسیزمدا واتان لێ ناكات دەسبەرداری ماركسیزم بن، ئەی كەواتە ئەی چی واتان لێ دەكات دەسبەرداری بن؟
ماركۆز: تیۆرەی ماركسی رۆژێك پووچەڵا دەبێتەوە كە ناكۆكی نێوان سامانی كۆمەڵایەتیمان رۆژانە ڕوو لە زیادبوونە و بەكاربردنی وێرانكەرانەی لە چوارچێوەی خودی سەرمایەداریدا نەمێنێت، رۆژێك كە ژاراویكردنی ژینگە نەمێنێت، رۆژێك كە سەرمایە بتوانێ رێگا ئاشتیخوازەكان بگرێتەبەر، رۆژێك كە بەردەوام جیاوازیی نێوان دەوڵەمەندو هەژار روو لە كەمبوونەوە بێت، رۆژێك كە پێشكەوتنی تەكنۆلۆژی لە پێناوی گەشەسەندنی ئازادیدا بەكارببرێ، دووپاتیشی دەكەمەوە، هەموو ئەمانە لە چوارچێوەی خودی سەرمایەداریدا روو بدەن.
ماگی: بە بۆچوونی من، قسەكەی ئێوە ئەوە دەگەیەنێت كە تا ئەو رۆژەی سەرمایەداری لە هەموو خەوش و كەموكورتیەك رزگاری نەبێت و نەگاتە رادەی كامڵبوون، ماركسیزم پووچەڵا نابێتەوەو، ئەمەش لە راستیدا یەكسانە بەوەی بڵێین ماركسیزم مەحاڵە پووچەڵا بێتەوە. بەڵام جگە لەمە، هەندێ رەخنەی تریش هەن كە حەزدەكەم لەگەڵتاندا باسی بكەم. زۆر جار دەوترێ كە بزاڤی چەپی نوێ نوخبەگەرایە. دەوترێ كە چەپی نوێی پێكهاتووە لە گروپی بچووك بچووك و لە ژمارەیەك لە رۆشنبیران بە ئەنقەست خۆیان بە چینی ناوەڕاستەوە بەستۆتەوەو بەخۆیاندا هەڵدەدەن و (هەروەكو ئێوەش لەگەڵا ئەوەدان) بە چینی كرێكار بێگانەن و خۆیان بە پێشڕەوی یان سەرقافڵەی شۆڕش دەزانن. دەوترێ كە بەشی زۆری چەپی نوێ دوای مۆدو سەلیقەی رۆژ دەكەوێ‌و لە چینی راستەقینەی كرێكاران جیابۆتەوە، ئەو چینەی كە بڕیاربوو مەبەست و ئامانجی بزاڤەكە بێت و، لەم نێوەشدا چینی راستەقینەی كرێكاران، دژ بە شۆڕش و موحافەزەكاری لێهاتووەو بۆچوونی لە زەمینەوە تا ئاسمان لە بۆچوون و تێڕوانینی چەپی نوێ جیاوازە.
ماركۆز: بەهەرحاڵا من سیفەتی “نوخبەگەرا” رەتدەكەمەوەو لەو بڕوایەدام كە ئەم وشەیە نیشانەی جۆرە ماسۆشیزمێكە لای هەندێ كەسانی سەر بە چەپی نوێ. ئەوەی لە ئارادایە “نوخبەگەرایی” نیە. ئێمە كۆمەڵێك گروپی بچووكین، كە بە ڕای من وا باشترە پێیان بوترێ گروپە یاریدەرەكان، یان گروپە خێرایی بەخشەكان، واتە ئەو گروپانەی كە لە ڕێی ئیمتیازیاتیانەوە یان بەهۆی ئەو خوێندنەوە كە تەواویان كردووە، هۆش و ئەقڵیان دوور لە پرۆسەی مادیی بەرهەمهێنانی گەشە پێدەدەن. ئەم مەسەلەیەش بە فەرماندان چارەسەر نابێ، بەڵكو تەنها لە خودی بزاوتی گۆڕانەكە خۆیدا چارەسەر دەبێ. پاشان، من هیچ كاتێ نەموتووە كە ئەم گروپە یاریدەرانە دەتوانن وەكو بكەری شۆڕش جێی چینی كرێكار بگرنەوە. ئەمانە گروپی فێركارن كە كاریان فێركردنی سیاسیە -گەرچی ئەمە تاقە كاریان نیە-، ئەركیان گەشەدانە بە هۆشیاریو پووچەڵكردنەوەی ئەو بەڕێوەبردن و كۆنترۆڵی هۆشیاریەی لەلایەن رێكخراوە جێگیرەكانی دەسەڵاتەوە لە ڕوانگەی كردەییو تیۆرییەوە. بەڵام قەدەری ئەم گروپانە وایە كە جێگرەوەی چینی كرێكار خۆی نین.
ماگی: زۆر جار رەخنەیەكی تریشتان ئاراستەدەكرێ، ئەویش ئەوەیە كە گوایە نووسینەكانی ئەندامانی قوتابخانەی فرانكفۆرت نەك هەر دژوارن، بەڵكو داخراوو ئاڵۆزو هەندێ جاریش خوێنەر لێیان تێناگات. با ئادۆرنۆ بۆ نموونە بهێنینەوە. ئێوە پێشتر وتتان كە ئادۆرنۆ بلیمەتە. بەڵام بەڕای من كارەكانی هەر ناخوێندرێنەوە. بە بڕوای من ئەمە لە نێوان ئەو بیروڕایانەدا كە قوتابخانەی فرانكفۆت دەیویست بڵاویان بكاتەوە لەناو ئەو خەڵكەدا كە دەیانویست بیروڕاكانی خۆیانیان پێ بگەیەنن، رێگرو لەمپەرێكی گەورە دەخولقێنێت. بەم پێیە، ئەو رەخنەیە لەم ڕووەوە باسدەكرێ رەخنەیەكی گرنگەو گرنگتریش دەبێت كاتێ دەبینین ئەو كەسانەی كە فەلسەفەی دی لەبری بیروبۆچوونەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرت دەخەنەروو، نووسەرانێكی بەتواناترو باشترن. بۆ نموونە لە فەلسەفەی زماندا یان شیكردنەوەی زماندا، نەریتێك بۆ رووننوسیو تەنانەت وردبینیو ناسكیو رەوانی نیە. هەرچۆنێك بێت، برتراند رەسل براوەی خەڵاتی نۆبڵە لە ئەدەبدا، بەهەمان شێوە جان پۆل سارتەر، ناسراوترین راڤەكەرو لایەنگری ئێگزستانسیالیزم یان فەلسەفەی وجودیەت. بەم پێیە كاتێ كەسێك فەلسەفەی ئێگزستانسیالیزم یا فەلسەفەی زمان دەخوێنێتەوە، لە زۆربەی كاتدا ڕووبەڕووی پەخشانێك دەبێتەوە كە لە ڕووی (پەخشان)ەوە زۆر بەرزە. بەڵام كاتێ كارەكانی ئەندامانی قوتابخانەی فرانكفۆرت دەخوێنێتەوە…
ماركۆز: منیش تاڕادەیەك لەگەڵا ئەو ڕایەی ئێوەدام و دانی پێدا دەنێم كە لە زۆربەی شتەكانی ئادۆرنۆ ناگەم. بەڵام حەز دەكەم لێرەدا لانی كەم چەند وشەیەك دەربارەی ئەوەی خۆی بۆ پاساودانی ئەو مەسەلەیە گوتوویەتی، بخەمە ڕوو. بە قسەی ئەو مەسەلەكە ئەوەیە كە زمان و پەخشانی ئاسایی، چەند جوان و زیرەكانەش بن، لەهەر سووچ و پەنایەكیدا پڕە لە كاریگەریی “دەزگا”و، بە ڕادەیەك دەسەڵات و دەستێوەردانەكانی سەرتاكەكەس لەلایەن رێكخراوەكانی دەسەڵاتەوە تیایدا رەنگ دەداتەوە، كە بۆ پووچەڵكردنەوەی ئەو ئاراستەیەی، ناچاریت لەو زمانەدا كە بەكاریدەهێنیت ئەوە بخەیتەڕوو كە پەیوەندی خۆت لەگەڵا خەڵكە چوونیەكەكاندا پچڕاندووە. هەوڵدان بۆ گەیاندن و تێگەیاندنی ئەم پچڕانی پەیوەندیە لە ڕێی سینتاكس و رێزمان و وشەو تەنانەت خاڵبەندیشەوە، لەم شتەوە سەرچاوە دەگرێ. بەڵام تاقە شتێك كە خۆم دەتوانم بیڵێم ئەوەیە كە هەر جۆرە پەلەكردنێك بۆ قایلكردنی هەموو خەڵك و تێگەیاندنیان لە كێشە ئاڵۆزو ترسناكەكانی ئەمڕۆش بەهەمان شێوە شتێكی ترسناكە.
ماگی: لە كۆتایی ئەم گفتوگۆیەدا ئەگەر رێم بدەن حەزدەكەم پرسیارێكی تایبەتیتان لێ بكەم. ئەو ئەزموونەی كە ئێوە ]لەژیاندا[ هەتانە لە مێژوودا بۆ كەم كەس هەڵكەوتووە. ئێوە تەمەنێك -تەمەنێكی درێژیش- پیاوێكی ئەكادیمیو لێكۆڵەرەوە بوون كە بە تەنها بازنەیەكی بچووك لە قوتابیان و خوێنەرانی تاڕادەیەك پسپۆڕ وتارو كتێبەكانی ئێوەیان دەناسی، بەڵام ناكاو لە پیریدا، لە شەوو رۆژێكدا ناوبانگێكی جیهانیتان پەیدا كرد. ئەمە سەیرترین شتە بۆ كەسێك رووبدات. لەم بارەیەوە چ هەستێكتان هەیە؟.
ماركۆز: با پێتان بڵێم، لە سەرێكەوە زۆرم پێ خۆش بووە، بەڵام لە سەرێكی تریشەوە هەستم دەكرد من شایانی ئەوە نیم. ئەگەر ئەمەش كۆتایی باسەكەمانە، دەمەوێ تۆزێك بە بێ رووییەوە كۆتایی بە قسەكانم بهێنم… بەڵام نا، بێ رووییش نیە. كاتێ پرسیارم لێ دەكرا “چۆن شتی وا دەبێت؟” هەمیشە دەمگوت: “من تەنها بۆیە وا دێمە بەرچاوی خەڵك لەبەرئەوەی دیارە خەڵكانی دی لە منیش بە كەم شایانتر دەبینرێن”.
ماگی: كەس چاوەڕێی ئەوەی نەدەكرد. من بڕوام وایە كە لە راستیدا خۆشتان هەرگیز لە خەونیشدا چاوەڕێی ئەوە نەبوون بەم جۆرە ناوبانگ بدەنەوە.
ماركۆز: بەدڵنیاییەوە، تەنانەت لە خەونیشدا چاوەڕێی ئەوە نەبووم*.
*ئەم گفتوگۆیە لەم كتێبەوە كراوە بە كوردی:
مردان اندیشە- پدید ێ‌ورندگان فلسفه‌و معاصر، براین مگی- ترجمە‌و: عزت الله فولادوند- نشر گرح نو- چاپ دوم 1378 (1999)- تهران.
