وتوێژ لەگەڵ داکینگ ینگ
مامۆستای مێژوو و کاروباری نێودەوڵەتی زانکۆی واشنگتۆن

و. ڕێبین هەردی

ڕ. ج: لە سەرنجی یەکەمدا هەلومەرجی جیهان پاش جەنگی سارد ئۆمێدوارانە دەردەکەوت. نیگەرانیەکی زۆر لەبارەی درووستبوونی جەنگی جیهانیەوە نیە، چونکە هەموو دەسەڵاتە گەورەکانی وەک ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا، وڵاتە ئەورپیەکان و ژاپۆن، دیموکراسی سەقامگیرن. لەگەڵ ئەمەشدا لەڕووی مێژوویەوە زۆرێک لە هەوڵەکان بۆ بەرپاکردنی دیموکراسی شکستی هێنا و ڕژێمە سەرکوتکەرەکان سەرلەنوێ درووست بوونەوە. جۆرێک دەوڵەت کە لەبەر سەرنەکوتنی گواستنەوە بۆ دیموکراسی درووست بوو، دەوڵەتێکی فراوانخواز بوو، واتە ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و ژاپۆن. وڵاتێکی عاقڵ لە ڕووی ستراتیژیەوە هەلومەرجێک درووست ناکات بۆ ئەوەی ناچار بێت ڕووبەڕووی دوژمنانی گەورەی جیاواز بێتەوە کە ئاسایشی نەتەوەی دەخەنە مەترسیەوە. لەگەڵ ئەمەشدا ستراتیژی ژاپۆن لە دەیەی ١٩٣٠دا تا ئاستی لەناوچوونی خۆی، بێ باکانە بوو. ئایا هەستدەکەن لە ژاپۆندا ئەمرۆ شتەکە گۆڕاوە یان هێشتا مەترسی دەرکەوتنی دەوڵەتێکی فراوانخوازی بێ باک لە ژاپۆندا هەیە؟.

د. ی: من وەک مێژوونووسێک حەزدەکەم زۆرتر سەیری ڕابردوو بکەم تاکوو ئایندە و حەز دەکەم بیربکەمەوە و هەورەها بڕوام وایە بەڵگەی وا هەیە کە دەریدەخات ئەمرۆ لە ژاپۆندا مێژوو گۆڕاوە. وەک گوتتان ژاپۆن دیموکراسیەکی سەقامگیرە، گەرچی ئەم دیموکراسیە هەمیشە زۆر باش کار ناکات. وەک ئاماژەتان بۆکرد، لە سەردەمی پاش جەنگی سارد ڕێکەوتنێکی درێژخایەنی ئاسایش لەنێوان ژاپۆن و ویلایەتە یەکگرتوەکاندا هەیە کە بەشێوەیەک چاودێری پاڵنەرە سەربازیەکانی ژاپۆن دەکات. لەبەرئەوە هەستناکەم ژاپۆن سەرلەنوێ بگۆڕێت بۆ دەوڵەتێکی فراوانخواز. وەک بە باشی ئاگادارن خەڵکی زوربەی جار لەبارەی (بەرپاکردنی دیموکراسیەوە) لە وڵاتاندا قسە دەکەن، کە دەتوانن قوربانی ئاراستە پۆپۆلیستیەکان، فراوانخوازنە، و دژایەتی بێگانە بن، ئەمەش هەمان ئەو شتەیە کە لە ژاپۆنی مۆدێرندا لە جەنگی جیهانی دووهەمدا ڕوویدا. وەک چۆن لە ئەڵمانیای دەیەی ١٩٣٠ دا ڕوویدا. بەڵام هەستدەکەم مێژوو گۆڕاوە. دیارە ئەمە بەو مانایە نیە ئاراستەی دژایەتی بێگانە و ناسێۆنالیزم بوونی نیە. ئەمە ڕاستیەکە من وەک مێژوونووسێک لە ژاپۆنی ئەمرۆدا چاودێری دەکەم و ئاگام لێیەتی. بەڵام بە سەرنجدان لە هەلومەرجی جێۆپۆلپتیک و ستراتیژی ئەمڕۆی ژاپۆن، بڕواناکەم ئەم دەوڵەتە بگۆڕێت بۆ دەوڵەتێکی فروانخواز.

ڕ: ج: ژاپۆنیەکان تاچەند ئاگاداری ڕابردوون، ئایا ناچار بە دوبارەکردنەوەی نین؟
د. ی: پرسیارێکی زۆر باشە. بەڵام دەبێت لەخۆمان بپرسین مەبەست لە (ژاپۆنی چیە؟). بێگانەکان بەگشتی دیدێکی نەگۆر و یەک ڕەهەندیان بۆ کۆمەڵگای ژاپۆن هەیە. ئەم دیدە لەگەڵ پڕوپاگەندەی سەردەمی جەنگدا کە دەیگووت دڵی ملێونها ژاپۆنی وەک دڵی یەک کەس لێدەدات، بەهێز بوو. هەستدەکەم ئەزموونی ئازاربەخشی جەنگی جیهانی دووهەم وانەیەکی مێژووی واقعی بە زۆربەی خەڵکی ژاپۆن داوە، واتە چیدی نایانەوێت جارێکی دی تووشی جەنگێکی کارەساتاوی بنەوە. ئەمە یەکێکە لەو هۆیانەی کە بۆچی بەشێوەیەکی نەریتی جۆرێک حەزنەکردن لە لایەن ژاپۆنیەکانەوە بۆ بەشداری لەو پرۆسە سەربازیانە هەیە کە بەڕابەرەیەتی ئەمەریکا دەکرێت. بەڵام ئەم دۆخە هێواش هێواش خەریکە دەگۆڕێت، و نەوەی تازە هیچ ئەزموونیێکی لە یادەوەری جەنگی جیهانی نیە. لێرەدایە هەندێکجار دەبینن لەناو ژاپۆنیەکاندا ئەو ئاراستە و هەستە هەیە کە ژاپۆن لە توانای جەنگکردن مەحروم کراوە. وەک دەزانن لە دەستووری ژاپۆنی پاش جەنگی جیهانی دووهەم، کە ئەمەریکیەکان نووسیوویانە، ژاپۆن ناتوانێت سوود لە جەنگ وەک شێوازێک بۆ چارەسەری کێشە نێودەوڵەتیەکان وەربگرێت. ئێستا ژاپۆنیەکان لە خۆیان دەپرسن بۆچی ئێمە ناتوانین وەک هەر دەوڵەتێکی ئاسایی، خاوەن ئەم ئەگەرە سەربازیە بین؟. سەیر ئەوەیە ڕێک پاش چەند ساڵ دوای ئەوەی ویلایەتە یەکگرووەکانی ئەمەریکا ئەم مادەیەی دەستووری بەسەر ژاپۆندا سەپاند، لەبەرئەوەی جەنگی سارد دەستی پێکرد، ئەمەریکا ویستی ژاپۆن سوپایەکی زۆر بەهێزی هەبێت. بەڵام لەنێوان جەنگی سارد لە دەیەی ١٩٥٠ و کۆتاییەکەی لە ١٩٩٠دا، بە درێژایی ئەم چوار دەیەیە، ژاپۆنیەکان ئارەزوویان بۆ دوبارەنەبوونەوەی کارەساتەکانی جەنگی جیهانی دووهەم پیشانداوە.

ڕ. ج: ئایا ماهەیەتی دیموکراتی دەزگا سیاسیەکان و کلتووری سیاسی ژاپۆن ئاماژەیەکی ڕوونە کە ژاپۆن وانەی لە ڕابردوەوە وەرگرتووە.
د. ی: وەک دەزانن لە دەیەی ١٩٢٠ لە ژاپۆن قۆناغێک هەبوو کە ئەم وڵاتە بۆ یەکەمجار سیاسەتی حیزبی لەو کاتەدا ئەزموون دەکرد، و پێدەچوو ئەزموونێکی سەرکەوتوو بێت. لەو کاتەدا نیوەی خەڵکی، واتە پیاوانی سەرو بیست ساڵ مافی دەنگدانیان وەرگرت. پاشان لە دەیەی ١٩٣٠دا سەربازەکانت هەیە. لەبەرئەمە لە ژاپۆندا پاش جەنگە بونیادگەلێک بۆ دیموکراسی هەبوو. هەستیش دەکەم تا ئەمڕۆ دیموکراسی بە قازانجی ژاپۆن بووە. لەلایەکی دیەوە ئاماژە بۆ واقعیەتێک دەکەن کە حکومەتێکی درێژخایەنی یەک حیزب (حیزبی لیبڕاڵ دیموکرات) کە لە دەیەی ١٩٥دا دەستی پێکرد و تا دەیەی ١٩٨٠ی خایاند، بەگشتی شتێکی ناسروشتیە لە دیموکراسیە پێشکەوتووەکاندا. بەڵام هەنوکە دۆخەکە گۆڕاوە. ئەمڕۆ هاوپەیمانێتیەک حوکمی ژاپۆن دەکات. بەڵام پێدەچێت حیزبە نەیارەکان نەتوانن دەسەڵاتی حیزبی لیبڕال بەسەر سیاسەتدا بشکێنن. دیارە ئەمە لە ئاستی سیاسەتی حیزبیدایە. من هەستدەکەم لە ئاستی کۆمەڵایەتیدا کۆمەڵگای مەدەنی ژاپۆن بەتوندی لە چالاکیدایە. دەوری ڕێکخراوە ناحکومیەکان و نەیاری دەوڵەتی باڵادەست لە ژاپۆن، ڕەخنە لە گەندەڵی سیاسیەکان، و هەمو ئەم بابەتانە لە دوو دەیەی ڕابردوودا لە سیاسەتی ژاپۆندا زۆر دەبینرێت.

ڕ. ج: ئەو پۆلە لە هۆکار و ڕەگەزی نەریتەکانی ژاپۆن کامانەن کە ژاپۆنی وا لێکرد ڕوو لە عەسکەرتاریەت بکات؟ ئایا دەشێت ئەوانە جارێکی دی چالاک ببنەوە؟
د. ی: من مێژوونووسی کلتووری نیم و حەزناکەم بڵێم شتگەلێک لە نەریتی ژاپۆنیدا هەیە کە خەڵکی ژاپۆن دەتوانن لەگیرفانی خۆیان دەری بێنن و زیندووی بکەنەوە. بەڵام هەستدەکەم دەتوانین ئاماژە بۆ هەندێک ڕەگەز بکەین کە لە کۆتای سەدەی نۆزدەدا سوودیان لێ وەرگیرا بۆ درووستکردنی دەوڵەتێکی نەتەوەیی سەربازی. دیارە ئەو ڕەگەزانە سەرەتا وەک نوکی شمشێرێکی بەرگری دژ بە کۆلۆنیالیزمی ڕۆژئاوایی سوودیان لێ وەردگیرا، بەڵام بە بۆچوونی من ئەم دۆخە بناغەکانی فراوانخوازەیە سەربازیەکانی دەیەی ١٩٣٠ داڕشت. ئێمە قسە لەبارەی ستایشی ئیمپراتۆر دەکەین کە ڕابەرانی سەردەمی میدجی لە بنەڕەتدا بەهۆی لاواز، بۆ درووستکردنی دەوڵەتێکی نەتەوەیی زۆر تەبا و گونجاو، خوڵقاندیان. ئەمەش بیانووی بە سەربازەکاندا بۆ ئەوەی لە فەرمانە مەدەنیەکان یاخی بن. ستایشی ئیمپراتۆر بوو بە سەرچاوەیەکی ناسێۆنالیزمی توندڕەوی دەمارگیری دەیەی ١٩٣٠ کە سەرجەم نەیارەکانی لە کۆمەڵگادا سڕیەوە. لێرەوە جەنگی جیهانی دووهەم بەناوی ئیمپراتۆروە دەستی پێکرد. دیارە ڕەمزی ئیمپراتۆر دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی دێرینی ژاپۆن، بەڵام وەک مێژوونووسان دەڵێن ئەم ڕەمزە لە سەردەمی میجیدا بەمەبەستی درووستکردنی دەوڵەتی نەتەوەیی سەرلەنوێ داهێنرایەوە. دەتوانین بڵێین لە نەریتەکانی ژاپۆندا نەریتێکی بەهێزی (ستایشی ئیمپراتۆر) هەبووە. ئەم ڕەگەزە لە کلتووری ژاپۆندا هەبوو، بەڵام سەرلەنوێ داهێنرایەوە،و لە ڕووی سیاسیەوە سوودی لێ وەرگیرایەوە. ئەمڕۆ توێژەران هەستی تایبەتمەندی ژاپۆنی یان ڕەنگە بڕوابوون بە باڵاتربوونی نەژادی، لە سەردەمی پێشمۆدێرندا تاوتوێ دەکەن. بەڵام ئەم دۆخە تەنیا لە سەردەمی پاش میجیدا بوو بە بابەتی باڵادەست. لەبەرئەوە وەڵامی پرسیارەکەی ئێوە ئەمەیە: بەڵێ، هەندێک ڕەگەز لە کلتووری ژاپۆنیدا هەیە کە ئەم ناسێۆنالیزمە پەڕگیرەی بەرهەمهێنا. لەگەڵ ئەوەشدا هەستدەکەم ئێمە هەلومەرجی مێژووی و هۆی مرۆییمان بۆ زیندووکردنەوەی هەبێت. ئێستا دەتوانین بپرسین ئایا ئەم ڕەگەزانە هێشتا هەن یان نا؟ . هەستدەکەم ڕەگەزی وەک یەک دەستی نەژادی ژاپۆنی یان باڵاتربوونی ژاپۆنی هەیە، بەڵام ئەم ڕەگەزانە بەشێوەیەکی ڕوو لە زیاد بەرەو لەناوچوون دەڕۆن. لەبەرئەوە بۆ ئەو پۆلە ڕابەرە نەتەوەییانەی دەیانەوێت پەنا بۆ ئەم ڕەگەزانە بەرن، کارەکە ئەستەمتر بووە. ڕەنگە ڕەگەزی تازە هەبن، بەڵام هەمان ڕەگەز نین.

ڕ. ج: ئایا ئێمە هێشتا لە ژاپۆن دەستەبژێرمان هەیە کە نۆستالیجیای ئیمپراتۆریان وەک سیمایەکی خودایی لابێت. وەک چۆن نووسەری بەناوبانگی ژاپۆنی ێۆکۆ می شیما لە سەرەتاکانی ١٩٧٠دا هەیبو؟
د. ی: هەستدەکەم لەناو گەنجەکاندا خێزانی سەڵتەنەتی سەرچاوەی سەرنجڕاکێشی جیاوازە. وەک دەزانن ئیمپراتۆری کۆچکردوو لە ساڵی ١٩٨٩دا کۆچی دوای کرد، و ئەمڕۆ ئیمپراتۆری تەواو تازەمان بە سیمای تازەوە هەیە. دیارە دەزگای خێزانی سەڵتەنەتی کە چالاکیەکانی ئیمپراتۆر کۆنتڕۆڵ دەکات، تائێستاش یەکێک لە پارێزگارترین دەزگاکانی ژاپۆنە. ئیمپڕاتۆر، ماشا(مەلیکە)، و وەلیعەهد جۆری یەکجار تازەن. هەستدەکەم گەر ئەمانە لە دڵی زوربەی ژاپۆنیەکداندا ماونەتەوە، لەبەرئەوە نیە ئەوان دەرکەوتەی وێنەی دێرینی پاش میجی ئیمپراتۆرن وەک سەرچاوەی دەسەڵات، بەڵکو بە پێچەوانەوە لەم دۆخەدا پێذەچێت ئەوان ئیمپراتۆر و ماشای خەڵک بن. دیارە دەتوانین بڵێین لەناو نەوەی کۆنتری ژاپۆندا هێشا نۆستالیجیا هەیە. هەندێکجار سیاسەتمەدارانی وا هەن لێدوانی لەمجۆرە دەدەن: (ژاپۆن نەتەوەیەکی خودایی)، بەڵام ئەمجۆرە لێدوانانە لەلایەن نەوەی گەنجەوە بایەخیان پێنادرێت.

ڕ: ج: سیاسەت داڕێژەرانی ئەمەریکایی بە گونجان لەگەڵ بەها سیاسیەکانی ئەمەریکیدا، بڕوایان وایە خەڵکی ژاپۆن بە ئاسانی دەتوانن ناسێۆنالیزم و عەسکەرتاریەت لە ڕابردووی خۆیان پاک بکەنەوە و مێژووی خۆیان لە دیدی ئامانجەکانی لیبڕاڵ دیموکراسیەوە بنووسنەوە. نزیکەی پەنجا ساڵ پاش داگیرکردنی ژاپۆن، هەموو ئەو ئامانجانەی ویلایەتە یەکگرتوەکان بۆ ژاپۆن لەسەریدا بوو، بەدیهاتن. پێدەچێت ژاپۆن لە ڕووی دەروونیەوە بە هەزاران مووی باریک وەک مەسرەفی کلتووری کە پەیوەندیەکی هەمیشەیی درووست دەکات، بە ویلایەتە یەکگرتوەکانەوە بەسترا بێتەوە. بەڵام پاش ئەم پەیوەندیە سوودبەخشە، ئەمەریکیەکان هێشا هەست بە نامۆبون لە کۆمەڵگای ژاپۆندا دەکەن. ئەمەریکیەکان سەیری سەرکەوتنە ئابوریەکانی ژاپۆن دەکەن و سەریان لەوە دەسوڕمێ کە چۆن دەتوانن سەرکەوتوو بن، لەکاتێکدا خۆیان ناکام دەمێننەوە. ئەم دۆخەش دەگەڕێنەوە بۆ ناسێۆنالیزمی ژاپۆنی کە لێی دەترسن. ئایا هەستدەکەن ئەم ترسە لە ناسێۆنالیزمی ژاپۆنی کە لەناو ئەمەریکیەکان و خەڵکی تری جیهاندا هەیە، ترسێکی ڕاستە؟ ئەگەر وایە، چۆن پێناسی ناسێۆنالیزمی ژاپۆنی دەکەن؟
د. ی: ئەمە پرسیارێکی زۆر گەورەیە و دەربڕی گەلێک مەسەلەی جیاوازە. یەکێکیان ماهیەی پەیوەندی ژاپۆن و ویلایەتە یەکگروەکانە و ئەوی دی مەسەلەی ناسێۆنالیزمی ژاپۆنی. هەستدەکەم ئەم دوو بابەتە زۆر پەیوەندیان بەیەکەوە هەیە. من دەڵێم پەیوەندی نێوان ویلایەتە یەکگرتوەکان و ژاپۆن بەشێوەیەکی دوولایەنە بە قازانجی هەردوو وڵاتەکە بووە. ئەم پەیوەندیە لەڕووی ژیان لە پاڵ یەکدا پاش ئەو هەموو زیانە لە جەنگی جیهانی دووهەمدا، بەگشتی پەیوەندیەکی سەرکەوتوو بووە. خاڵی گرنگ ئەوەیە پەیوەندیەکانی پاش جەنگ گەرچی سوودمەند بووە، بەڵام یەکسان نەبووە. زۆرێک لە ناسێۆنالیست توندڕەوەکانی ژاپۆن بڕوایان وایە سەردەمی داگیرکردنی ژاپۆن ئەم وڵاتەی لە شوناسی خۆی مەحروم کردووە. ئەو ڕاستیەی بەدرێژای سەردەمی داگیرکردن سانسۆر هەبوو، ژاپۆنیەکانی بێتواناکرد لەوەی سەربەخۆ بیر بکەنەوە. ئەوان لەژێر ئینتدابی ئەمەریکیدا پەروەردە بوون کە وڵاتەکەیانی وەک وڵاتێکی نائاسایی لێکردبوو. ئەمرۆ ئایا ئەم مەسەلەیە یەکسانە بە ناسێۆنالیزم بوونی ژاپۆنیەکان؟ ئەمە سنووربەندیەکی باریکە. هەر ئێستا پەیوەندیەکانی نێوان ژاپۆن و ویلایەتە یەکگرووەکان زۆر نزیکە. لە دەیەی ١٩٨٠دا و سەرەتای دەیەی ١٩٩٠دا کاتێک ئابووری ژاپۆن چوو ناو (سەردەمی هەڵئاوسانەوە)، پلەی یەکەمی هەبوو، و ئەمەریکاش لە سەردەمی کەسادی ئابووریدا بوو، لە خۆیان دەپرسی (بۆچی ئابووری ئێمە ئەوەندە خراپە و ئابووری ژاپۆنیەکان ئەوەندە باشە؟). پاشان بەرکەوتنەکانی جەنگە بازرگانیەکان دەستی پێکرد و ململانێی نەژادی دزێوتر دەرکەوت. بەڵام هەستدەکەم ئەم مەسەلەیە ئەمڕۆ لەناوچووە. چونکە دۆخی ئابووری پێچەوانەوە بۆتەوە، ئابووری ئەمەریکا باشە، لەکاتێکدا ئابووری ژاپۆن دە ساڵە پاش تەقاندەنەوەی هەڵئاوسان لە دەیەی ١٩٩٠دا، لە حاڵەتی وەستاندایە (رکود). لەبەرئەوە بە قسەی ژاپۆنیەکان، ئەمریکیەکان ئەم ڕۆژانە زۆر لەبارەی ژاپۆنەوە بیر ناکەنەوە، چونکە چیدی ژاپۆن بە هەڕەشەیەکی ئابووری دانانرێت، و لە لایەکی دیەوە ژاپۆن وەک چین هەڕەشەیەکی سەربازی نابێت. بەڵام لەهەمانکاتدا لەناو هەندێک بەشی چینە ناوەڕاستەکانی ئەمەریکادا هەندێک ڕەهەندی کلتووری ژاپۆنی بۆ نموونە وەک سوشی، بڵاو بۆتەوە. هەستدەکەم ئەمڕۆ ئەمریکیەکان ڕێز لە کلتووری ژاپۆنی دەگرن. هێشتا ئەو هەستە هەیە کە گەڕانی ژاپۆن بۆ سەربەخۆی دوور لە ویلایەتە یەکگرتوەکان، دەتوانێت بۆ هەندێک لە ئەمەریکیەکان نیگەرانی درووست بکات. ڕەنگە بەبیرتان بێتەوە لە ناوەڕاستی دەیەی ١٩٨٠دا کتێبێکی بەناوبانگ بەناونیشانی (ژاپۆن دەتوانێت بڵێت نا) کاتێک چاپ کرا کە ئابووری ژاپۆن لە لوتکەی خۆیدا بوو. ئەم کتێبە کاردانەوەی زۆری لە ئەمەریکدا درووستکرد و چەندا نیگەرانی درووست کرد. هەستدەکەم ئەم دۆخە لەناو چووە. دیارە ئێوە ڕاست دەکەن نیگەرانیەکی خۆڕسک و ترس لەوەی ژاپۆن دەتوانێت هەڕەشەیەک بێت بۆ ویلایەتە یەکگرتوەکان هەیە.

ڕ. ج: ئەم هەستە بەهێزەی غرور لە کلتووری ژاپۆنیدا و لەناو هاوڵاتیانی ژاپۆنی و هەروەها ئەو باوەڕە لەناو ژاپۆنیەکاندا کە کلتووری ژاپۆنی ڕێی بۆ پێشکەووتنی ئابووری ژاپۆنی خۆشکردووە، چۆن پێناس دەکەن؟
د. ی: باسکردنی لەبارەی ئەم دە ساڵەی ڕابردوەوە ووردتر دەبێت. ئەمڕۆ زۆرێک لە خەڵکی بیردەکەنەوە کەمی غروور لەناو ژاپۆنیەکاندا هەیە. ئەمە تاڕادەیەکی زۆر بەهۆی رکودی ئابوریەوەیە. بەیەک مانا غرووری پاش جەنگ لە ژاپۆندا لە دەستکەوتە ئابوریەکانەوە سەرچاوە دەگرێت. ژاپۆن سوپایەکی بەهێزی نیە. ژاپۆن بۆمبی ئەتۆمی نیە. کەوابوو سەرچاوەت غرووری ژاپۆنی لە کوێدایە؟ لە ئابوریەکەیدا. ژاپۆنیەکان خۆیان وەک مۆجیزەیەکی ئابووری دەبینن کە لە خۆڵەمێشی شکستەوە هەڵساوەتەوە. ئەمڕۆ سەرچاوەی سەرەکی غروور لە ژاپۆنیەکان سەنراوەتەوە. لەبەرئەوە هەنوکە نوسەرانی ناسێۆنالیزمان لە ژاپۆن هەیە کە دەڵێن دەبێت لە مێژوەوە فێر بین، نەک وەک شێوازێک بۆ ڕەخنەگرتن لە ڕابردوو، و وانە وەرگرتن لێی، بەڵکو دەبێت سوود لە مێژوو بۆ درووستکردنی غروور لە ناو نەوەی گەنجدا وەربگیرێت. لە دیدی ئەوانەوە بەپێی پێویست غروور لەناو ژاپۆنیەکاندا نیە. من هەستدەکەم ئەم بابەتە بەگشتی ڕاستە. دیارە گەر ئێوە سەیری دەستکەوتە کلتووریەکان بکەن، هێشتا شتگەلێکی زۆر هەن کە ژاپۆنیەکان دەتوانن مەغروور بن پێیانەوە. من ئاماژە بۆ بەڕێوبەرایەتی سەرکەوتووی هەنوکەی فەزای ژیانیان دەکەم. سەرەڕای ئەمە پەیوەندیەکی هاوئاهەنگ لەنێوان خەڵکی ژاپۆندا هەیە. زۆر شت هەن کە دەتوانن پێوەی بنازن، بەڵام نەک بە ئابووریەوە لە هەنوکەدا.

ڕ. ج: بەدرێژای سەردەمی میجی دروستکەرانی ئەفسانەی ناسێۆنالیزمی ژاپۆنی هەوڵیاندا خەڵک ناچار بکەن تا باوەر بەوە بکەن نەتەوەی ئەوان لە پێوەرەکانی سەردەمی دێرینەوە سەرچاوەی گرتووە، کە ڕەگەزەکانی وەک شینتۆ، نەریتی ئیمپراتۆری، بۆشیدۆ (بنەما ئەخلاقیەکانی سامۆرایی) و بەها کۆنفۆشۆسیەکانەوە یەکپارچەی کردووە. بەڵام ناسێۆنالیزم لە ژاپۆندا تا ئەو کاتەی ژاپۆن پەیوەندی لەگەڵ رۆژئاوادا نەبەستبوو، دەرنەکەوت. چۆن پەیوەندی لەگەڵ ڕۆژئاوا و پرۆسەی مۆدێرنە کردن، بونیادە کۆمەڵایەتی و کلتوورەیەکانی گۆڕی؟
د. ی: پێش درووستکردنی پەیوەندی لەگەڵ ڕۆژئاوادا (سەرەتاکانی سەدەی نۆزدە) ژاپۆن لە گۆشەگیریدا بوو. بەڵام دەبێت ئەوەمان لەبیر بێت کە ژاپۆن بەردەوام لەناو (سیستەمی جیهانی چینیدا) ژیاوە. ژاپۆنیەکان زۆر لە شاراستانێتی چینی ئاگادار بوون، لە سەدەکانی ناوەڕاستدا زۆر شتیان لێوەگرت، بە جۆرێک شوناسێکی جیاواز لە ژاپۆندا لەبەرامبەر چینیەکان و شارستتانێتی چیندا هەبوو. ژاپۆنیەکان دەیانزانی وڵاتەکەیان لە پەراوێزدایە و پێگەیەکی نیمچە سەربەخۆی هەیە. لێرەوە ئەمە هەمان شتە کە لەسەردەمی پێشمۆدێرن و پێش پەیوەندیکردن بە ڕۆژئاواوە بە (کوک کاکو) (پەورەردەی نەتەوەیی) ناو دەبرێت. ئەو ڕەگەزانەی ناوتان هێنا وەک شینتۆ و بوشیدۆ، پێش ئەوەی لەبەرامبەر ڕۆژئاوادا جەختی لێبکرێتەوە، لەبەرامبەر چیندا گرنگی پێ دەدرێت. دیارە هاتنە ناوەوەی ڕۆژئاوا بۆ شانۆکە هەموو وێنەکەی گۆڕی. کاتێک ژاپۆنیەکان بینیان ئینگلیزەکان چینیان تێکشکان، مودێرنەبونیان گرتە بەر و خۆیان بە ئاراستەی دەوڵەتێکی نەتەوەیی بەهێز گۆڕی. و هەستێکی ناسێۆنالیزمی بەهێزیان درووست کرد. لەم حاڵەتەدا ژاپۆنیەکان دەزگاکان، هونەرەکان، و شتەکانی دیان کە لەڕۆژئاواوە (بەتایبەتی لە پرۆسەوە) فێری بوو بن، لەگەڵ ئەو ڕەگەزانەی کە ئەوان لە نەریتەکانی ژاپۆندا بە سوودبەخشیان دەزانی، وەک شینتۆ، لەیەک ئاڵاند و ئەو ڕەگەزە نەریتیانەیان بۆ ئاستێک بەرز کردەوە کە دەیانتوانی دەستکاری بکەن و بیخەنە خزمەت دەوڵەتی نەتەوەییەوە. بەمشێوەیە ئەم تێکەڵەیە تێکەڵەیەکە لە دیاردە نەریتیەکان و مۆدێرن. لە ئەنجامدا ئێمە دەوڵەتی میجیمان هەیە کە دەزگای مۆدێرنی وەک پەرلەمان و لەهەمانکاتدا هەستی بەهێزی یەکێتی نەتەوەیی ژێرخانی ڕەمزی پێکدەهێنا. لێرەوە لەم دەوڵەتەدا هەم ڕەگەزە عەقڵانیەکان و هەم ڕەگەزە نمایشیەکان دەبینین. ئەم نموونەیە لەبنەڕەتدا تا ساڵی ١٩٤٥ لە ژاپۆندا هەبوو.

ڕ. ج: ئایا ڕاستە بڵێین گەرچی ڕۆژئاوا لە ژاپۆندا ئامادەیی هەبوە، بەڵام ئەم وڵاتە بە ڕۆژئایی نەبووە؟
د. ی: لەڕاستیدا زۆرێک لە خەڵکی گووتویانە ڕۆژئاوایبوون یەکێک لە خەسڵەتەکانی ژاپۆنی مۆدێرن بووە. ژاپۆن سیستەمەکانی (سیستەمی سوپا و سیستەمی پەرلەمانی) لە ڕۆژئاواوە وەرگرتووە. بە بڕوای من قسەکردنن لەسەر ژاپۆنی مۆدێرن بە بێ قسەکردن لەبارەی کاریگەری ڕۆژئاواوە مومکین نیە. لە سەرەتاکانی دەیەی ١٨٧٠دا هەموو ڕابەرایەتی نەتەوەیی ژاپۆن ساڵێکیان تەرخانکرد بۆ سەردانی جیهان، بۆ ئەوەی ڕۆژئاوا بخوێننەوە و لێی بکۆڵنەوەو لێوەی فێر بن. قۆناغی ناوەندی سەردەمی میجی تا دەیەی ١٨٩٠ سەردەمی بەڕۆژئاوایی بوون، زیاد لە سنوور دوورودرێژ بوو. تەنانەت هەندێک لە فەرمانبەرە حکومیەکان پشتگیریان لە وەلاوەنانی ئەلوفوبای ژاپۆنی و جێگرتنەوەی بە ئەلوفوبای لاتینی دەکرد. هەندێکیان ئەرگۆمێنتیان دەهێنایەوە کە دەبێت ژاپۆنیەکان لەگەڵ ڕۆژئاوایەکاندا هاوسەرگیری بکەن، بۆ ئەوەی ڕیفۆرم لە کۆمەڵگای ژاپۆنیدا بکرێت. دیارە پاش دەیەی ١٨٩٠ جۆرێک کاردانەوەی پارێزگارانە لەبەرامبەر ڕۆژئاوایبوونی توندڕەوانەدا درووست بوو. لێرەوە دواجار کاتێک هەراوهوریاکە نیشتەوە، ئێمە شایەتی جۆرێک تێکئاڵانی ڕۆژئاوایی بوون و هەندێک ڕەگەزی نەریتین. وەک پێشتر ئاماژەتان بۆکرد، لەسەردەمی پاش جەنگی جیهانی دووهەم، نفوزی ئەمەریکا زۆر زۆر بووە و من بەتەواوی لەگەڵیدام. مەبەستم ئەوەیە ژاپۆن پاش جەنگی جیهانی دووهەم، خۆی تێکەڵ بە کۆمەڵگای جیهانی کردووە. بەبڕوای من ئەمڕۆ جیاکردنەوەی ژاپۆن لە ڕۆژئاوا مومکین نیە. زۆرێک لە خەڵکی باسی ژاپۆن وەک نموونەیەکی پاش پێشەسازی دەکەن، لەمڕوەوە ژاپۆن لەهەندێک ڕوەوە تەنانەت ڕۆژئاوای بە جێهێشتووە. بەو مانایەی ڕەنگە چەمکی (ڕۆژئاوایی بوون) باشترین شێواز نەبێت بۆ بینینی ستاندرەدەکانی ژاپۆن.

ڕ. ج: ئەمڕۆ ژاپۆن دڕێژە بە خەبات دژی قەیرانی شوناس دەدەات. گەڕان بۆ مانەوە، شەوکی جیابوونەوە لە پێگەی نەریتی ئاسیایی و هەڵدران بۆ ناو جیهانی مۆدێرن، قەیرانێکی شوناسی بۆ ژاپۆنیەکان درووست کردووە (کە لەدەیەی ١٩٥٠ وە دەستی پێکرد و دەکرێت ئەمە لەڕێگەی رۆمانەکان و سینەمای ژاپۆنەوە ببینرێت). ئایا خەسڵەتە وردەکانی پێشکەوتنی تەکنەلۆژی و پیشەسازی ژاپۆنی بۆ هەمیشە لە ڕەگوڕیشە ئاسیایەکانی جیا کردۆتەوە. ئایا ژاپۆن دەتوانێت ئەوەی وەک (ژاپۆنی بوونی) تایبەت بە خۆی دەرکی دەکات، بپارێزێت، لە کاتێکدا کۆمەڵگای مۆدێرن بەسەر کلتورەکانی تری دنیادا کراوەتەوە؟
د. ی: مەسەلەی شوناس لە ژاپۆندا زۆر گرنگ و هەستیارە. دەتوانم بڵێم ئەم مەسەلەیە پێش جەنگی جیهانی دووهەم و لەسەردەمی میجی لەبەر گۆڕانکاریەکانی ژاپۆن درووست بووە. لەو کاتەدا هەندێک لە نووسەرانی ژاپۆنی لەبارەی مەسەلەی شوناس و لەخۆنامۆبوونەوە لە ژاپۆندا هەندێک بابەتیان دەنووسی. لەبەرئەوە مەسەلەی کۆمەڵگای ژاپۆن پاش جەنگی جیهانی دووهەم، بەردەوامی هەمانە کە پێش جەنگ لە ژاپۆندا هەبووە. بەڵام دیارە ئەم بابەتە کەمێک ئاڵۆزتر بوو، ، چونکە ژاپۆن بۆ یەکەمجار لە مێژووی خۆیدا داگیرکرابوو. ئەم مەسەلەیە لەسەردەمی میجیدا ڕووینەدا، لەگەڵ ئەوەشدا کە بەپێی رێکەوتننامەگەلێک لەو سەردەمەدا ڕۆژئاواییەکان لەملاولا کۆلۆنیان هەبوو، بەڵام ئەمە وەک داگیرکردن نەبوو. لەبەرئەوە بەڵێ کاتێک ژاپۆن پێشکەوتنی مۆدێرنی بەدیهێنا، هەستێکی لە دەستدانی شتێک لە کلتووری ژاپۆنی درووست بوو. ئەم هەستە زۆر واقعیە و لەبەرئەوە پاش دەیەکانی ١٩٦٠ و ١٩٧٠ ئێوە دەبینن خەڵک هەوڵدەدەن هاوسەنگیەک لەنێوان ئاستی پێشکەوتووی ستاندارەکانی ژیان، و هەستی نەریتی تری شوناسی کلتوری لە ئاستی لۆکاڵیدا درووستبکەن. نموونەگەلێک لە ژاپۆن لەخەڵکی خۆماڵی هەیە کە قسە لەبارەی بەرهەمە ناوخۆیەکانی خۆیان دەکەن. بەو مانایەی هەر میوانێکی ژاپۆن ڕوبەڕووی ئەو هەقیقەتە دەبێتەوە کە لەنێوان باڵاخانە زەبەڵاحەکاندا، زیارەتگا و پەرستشگاکان هەیە. دەکرێت ئەمانە لە سەردەمێکدا کە پێشەسازیبوون و شارنشینی خەریکە سیمای کۆمەڵگای ژاپۆنی دەگۆڕێت، وەک هەوڵدان بۆ پاراستنی جۆرێک شوناسی کلتووری دابنێین. بەڵام بە گشتی هەستدەکەم لە زوبەی کۆمەڵگاکانی ڕۆژهەڵاتدا ئەم کێشەیە هەیە. بۆ نموونە چین لەبەرچاو بگرن. چین خەریکە پرۆسەیەکی پێشەسازیبوونی خێرا دەبڕێت، و هەستدەکەم چینەیەکان لە هەندێک ڕوەوە دەتوانن لە ژاپۆنیەکانەوە فێر بن چۆن هەندێک لە شوناس و خەسڵەتە کلتووریەکانیان بپارێزن. بە بڕوای من لە هەندێک دۆخدا هەندێک لە چینیەکان لەم بابەتە دەگەن، بەڵام ژاپۆنیەکان لە چەند دەیە پێشترەوە ئەزموونی ئەم دیاردەیان کردووە.

ڕ. ج: چۆن پاساو بۆ نوستالیجیای مێژوویی ژاپۆن و شوناس لە دەیەی ١٩٥٠ دا لەناو نووسەرانی ژاپۆنی وەک کاواباتا و فیلمسازانی وەک میزوگۆجیدا دەهێنینەوە؟
د. ی: هەندێک خەڵک بڕوایان وایە هەستی پاراستنی شوناس لەناو ژاپۆنیەکاندا بەهێزترە. ئەرگۆمێنتی ئەوان ئەوەیە ژاپۆن وڵاتێکی پەراوێزیە. گەر تەماشای پێگە و ئەندازەی ژاپۆن بکەن، تێبینی جیاوازی لەگەڵ چیندا دەکەن. چین ئەم هەستی ناوەندی شارستانێتی و ناوەندی دنیای هەیە. گرنگ نیە بە چ سەختیەک ناسێۆنالیستە ژاپۆنیەکان هەوڵدەدەن بانگەشە بۆ ئەم بابەتە بکەن، ئەوان هەستدەکەن خاوەنی بونیادەکانی بانگەشەیەکی لەمجۆرە نین. گەر پەیڕەوی لەم لۆژیکە بکەیت، بە خاڵێک دەگەیت کە ژاپۆنیەکان هەوڵێکی زۆر بدەن بۆ ئەوەی جێگەیەک لە دنیادا بۆ خۆیان بپارێزن. لەبەرئەوە دڵنیا نیم دەیەی ١٩٥٠ دەیەی تایبەت بەم چەمکە بێت. دەیەی ١٩٥٠ قۆناغێکە لەنێوان دوو سەردەمدا، یەکێکیان سەردەمی جەنگ، شکان و داگیرکاری و دووهەمیان سەردەمی مۆجیزەی ئابووری. لەبەرئەوە دەیەی ١٩٥٠ قۆناغێکی گواستنەوەیە و هەستدەکەم هەر وڵاتێکی وەک ژاپۆن جەنگی بەوشێوەیە دۆڕاندبێت، بەناچار هەست بە کەمێک سەرلێتێکچوون دەکات. مەسەلەیەکی تر ئەوەیە ڕێگەی بۆ زۆرێک لە سەرکەوتنەکانی ژاپۆن خۆشکرد.

ڕ. ج: تا چ ڕادەیەک پرۆسەی مۆێرنەبوون لە ژاپۆن مەترسی بۆ نەریتە ژاپۆنیەکان درووستکرد. ئایا ئەمڕۆ وتوێژی نێوان نەریت و مۆدێرنەمان لە ژاپۆندا هەیە؟
د. ی: بێگومان ووتوێژی زۆر لە کۆمەڵگای ئەمڕۆی ژاپۆندا هەیە و هەندێک خەڵک حەزدەکەن کە چوارچێوەی نەریت لەبەرامبەر مۆدێرنەدا دایبنێن. بە دەربڕینێکی تر نابێت کێشەکانی مۆدێرنە تەنیا بە گەڕانەوە بۆ نەریتەکان چارەسەر بکرێت. مەبەستم ئەوەیە بۆ خەڵکی زۆر ئاساییە بگەڕێنەوە بۆ ڕابردووی خۆیان بۆ ئەوەی شوناسی خۆیان لەناو دنیایەکی بەجیهانیبوودا بپارێزن و هەستدەکەم هەندێک لە ژاپۆنیەکانش هەر ئەمکارە دەکەن. لەبەرئەوە وا دەکەن، چونکە هەستدەکەم مێژوو و پەروەردە زۆر گرنگە. بەڵام جۆری تری وتووێژ لە ژاپۆندا هەیە. سەیری پەیوەندیەکانی ژاپۆن بە بەشەکانی تری دنیاوە بکەن، ژاپۆن هەوڵدەدات شوناسێک بۆ خۆی درووست بکات کە بگونجێت لەگەڵ پێگەی لە سەدەی بیستویەکدا. لە پرسیارە سەرەتاکانی خۆتدا، باسی شوناسی ئاسیایی ژاپۆنتان کرد، ئەمەش ئەو شتەیە کە لەبەر جەنگی سارد و بەهۆی دەستڕۆیشتووی ئەمەریکاوە لە ژاپۆن، لەدەست چوو. بەردەوام ئەو پرسیارە هەبووە کە ئایا ژاپۆن وڵاتێکی ئاسیاییە یان ڕۆژئاوای؟ لە هەندێک ڕوەوە ژاپۆن هەردوکیانە، بەڵام ئەوەش ڕاستە لە سەردەمی دوای جەنگی جیهانی دووهەمەوە، ڕەگەزی ڕۆژهەڵاتی ژاپۆن لە پلەیەکی نزمتردایە، ڕاستە و ئەمڕۆ زۆرێک لە ژاپۆنیەکان بۆ بەدەستهێنانەوەی ئەو شوناسە ڕۆژهەڵاتیە دەگەڕێن. ئەوان خەریکە سەرلەنوێ شوناسی ئاسیاییان دەدزۆنەوە. وەک دەزانن گەنجانی ژاپۆن پێشوازی لە کلتوری کوریای دەکەن. زمان و کلتووری چینیش، خوشەویسترین زمانە لە ژاپۆندا. پێشتر زمانی ئینگلیزی و فەڕەنسی ئەم پێگەیەیان هەبوو، بەڵام هەنوکە زمانی چینی جێگەی ئەوانی گرتۆتەوە. زمانی کوریایش لایەنگری زۆر بووە و سەفەرکردن لەنێوان کۆریا و ژاپۆندا زیادی کردووە. لە ساڵی ٢٠٠٢ هەردوکیان میوانداری جامی جیهانی تۆپی پێیان کرد. فیلم و گۆرانیبێژە پاپەکانی کوریا، لەژاپۆن پڕ فرۆشترینن. ئەمانە نموونەن بۆ هەوڵی ژاپۆن بۆ سەقامگیری مانەوەی خۆی لە شوناسی ناوچەکەدا. زۆر سەرنجڕاکێشە کە ئێوە هەمان دیاردەش لە ئەوروپادا دەبینن. خەڵکی چیدی نەک لەبارەی نەریتە ئەڵمانی و فەڕەنسیەکان، بەڵکو لەبارەی نەریتە ئەروپیەکانەوە قسە دەکەن. شوناسێکی ئەوروپی لە درووستبووندایە. لەچەند ڕوویەکیشەوە شوناسی ئاسیایی لە ژاپۆندا دەردەکەوێت. دیارە پەیوەندیەکانی ژاپۆن و ویلایەتە یەکگرووەکان بەردەوامە و ژاپۆن نایەوێت بە وڵاتێکی دژ بە ئەمەریکایی تاوانبار بکرێت. لەبەرئەوە ئێمە شایەتی هاوسەنگیەکین. بابەتەکانی فیلمەکانی میزۆگۆچی و سینەمای دەیەی ١٩٥٠ی ژاپۆن، لەبەرئەوە هەبوون کە بابەتی بێ مەترسین. مەبەستم ئەوەیە ئێوە نەتاندەتوانی چاوەڕێی ئەوە لە فیلمسازێکی دەیەی ١٩٥٠ بکەن کە لەبارەی ڕیسکە سەربازیەکانی ژاپۆنەوە قسە بکات. ئەمە بابەتێک نەبوو کە ئەوکات بە خەڵکی بگوترێتەوە. لەبەرئەوە نووسەران و هونەرمەندان سەیری ڕابردووی دێرینیان دەکرد.

ڕ. ج: زۆرێک لە وڵاتانی جیهانی سێهەم شێوەی مۆدێرنە بوونی ژاپۆن وەک سەرکەوتنێکی واقعی لەبەرامبەر شێوازی مۆدێرنەبوونی ڕۆژئاوایدا دەبینن. بەڵام من دڵنیا نیم مۆدێرنە بوونی ژاپۆن بێ هیچ کێشەیەک بوو بێت و بتوانرێت بە ئاسانی لە دەرەوەی ژاپۆن لاسایی بکرێتەوە.
د. ی: پرسیارێکی زۆر قورسە. هەرکەسێک مێژووی خوێندبێتەوە، دەبێت تا ڕادەیەک لەوە تێبگات جیاوازی کۆمەڵگای ژاپۆن گرنگ نیە، بەڵکو ئەم کۆمەڵگایە بەشێکە لە ئەزموونی مرۆیی. لەبەرئەوە بەو مانایە ئێوە دەتوانن بڵێن هەندێک لە کۆمەڵگاکان لە کۆمەڵگای ژاپۆنیەوە فێر دەبن. دڵنیام هەندێک ڕەگەز هەن کە ژاپۆنیەکان تیایدا لەگەڵ وڵاتانی مۆدێرنی دی هاوبەشن. بۆ نموونە پەروەردە لە ژاپۆن پاش سەردەمی میجی سەرکەوتووئامێز بووە. دەتوانیت ئەمە بگەڕێنیتەوە بۆ کۆنفۆشۆنیسمی ژاپۆنی. هەمان شت لە کوریا و تایوانیشدا دەبینن. ئەو وڵاتانە دەشێت هوشیارانە لە ژاپۆنەوە فێر نەبووبن، بەڵام لە جەختکردن لەسەر پەورەردە لەگەڵ ژاپۆندا هاوڕان. هۆیەکی تری سەرکەوتنی مۆدێرنەبوونی ژاپۆن گەشەکردنی ڕابەرایەتیکردنی دەوڵەتە. ئەم بابەتە وەک خەسڵەتی هاوبەشی وڵاتانی درەنگ گەشەکردووی وەک ژاپۆن و ئەڵمانیا وەسفدەکرێت، درەنگ، بەو مانایەی ئەوان لە مێژووی پیشەسازیبووندا درەنگتر لە ئینگلتەرا و ویلایەتە یەکگرتووەکان دەرکەوتن. لە قۆناغی گەشەکردنی درەنگ وەختدا ئێوە دەبێت سەرچاوەی سنووردار لەپاڵ یەکدا کۆبکەنەوە و ئەوانە لە بوارە سەرەکیەکانی گەشەکردندا چڕ بکەنەوە. بە بڕوای من گەر ئەم بەشە بە بەشی تایبەتی بسپێرن، سەرکەووئامێز نابێت. دیارە هەندێک دەڵێن لە دەیەی ١٩٧٠دا ژاپۆن لەبەر دەوری زۆر گەورەی دەوڵەت لە ئابووریدا، لە زۆری ڕێساکان ئازاری دەکێشا. هەستدەکەم وڵاتەنی دی لەم وانەیەوە فێربوون کە دەوری زۆر گەوەرەی دەوڵەت زۆر باش نیە. تەنانەت گەر ئەم دەورە هاوکاری ئامانجی مۆدێرنەبوون لە قۆناغە سەرەتاییەکانیدا بکات. لەبەرئەوە بڕوام وایە چەندان ڕەگەز هەن کە دەکرێت بیانگوێزیتەوە و لە ئەزموونی ژاپۆنەوە بە قازانجی وڵاتانی تازە گەشەکردوو، سوودی لێوەربگیرێت. بەڵام لەمە تێپەڕێت ژاپۆن بەیەک شەو بەم ئاستە بەرزەی خوێندەواری نەگەیشت. تەنانەت لە ژاپۆنی پێش مۆدێرندا ئاستی خوێندەواری زۆر لەسەرەوە بوو، و هەر ئەوکاتە بنەمایەکی ئابووری بازرگانی لە ژاپۆن هەبوو، و بازرگانی ناوخۆ زۆر چالاک بوو. لەبەرئەوە هەموو وڵاتێک ناتوانێت تەنیا بە وەرگرتنی نموونەی مۆدێرنەبوونی ژاپۆن، بێ هەبوونی هەموو ئەو بونیادانەی کۆمەڵگای ژاپۆن هەیبوو، سەرکەوتوو بێت. کەوابوو دەبێت سەیری ئەو زەمینە سەرەتاییانە بکرێت کە هۆکاری بینینی کۆمەڵگای ژاپۆنون.

ر. ج: ئەمڕۆ بە دەستپێکی سەدەی بیستویەک، ژاپۆن خەریکە ڕووبەڕووی ئالانگاریە کۆمەڵایەتیەکان دەبێتەوە. ئەو فشارانەی دەرئەنجامی بەدیهاتنی پێدوایستیەکانی ئاپۆرایەک کە بەخێرایی ڕووی لە پیریە، مەسەلەکانی تری وەک گروپە ئەتنیەکان لە کۆمەڵگای ژاپۆندا، لاوازبوونی بازاڕە داراییەکانی ژاپۆن بە تەقاندنەوە بە زاراوە (ئابوری هەڵاوسانی) ژاپۆن، ژێرخانی بەڕێوبەرایەتیەک کە حکومەتی ناوەندگەری ژاپۆن بە توندی پارێزگاری لێدەکرد و هەروا دۆگما ماوەتەوە، هەموو ئەم مەسەلانە دەبێت دەوڵەت و کۆمەڵگای مەدەنی چارەسەری بکەن. ئێستا بە چ ڕێگەیەک دەکرێت کۆمەڵگای مەدەنی ژاپۆن زیندوو بکرێتەوە؟
د. ی: ئەو کێشانەی ناوت هێنان، کێشەی ڕاستەقینەن. مەسەلەی کۆمەڵایەتی، ئاپۆرا و ئابووری ژاپۆن هەیە. حکومەتی ژاپۆن لەبەرر نەتوانینی زیندووکردنەوەی ئابووری، ڕەخنەباران کراوە. حکومەتی ژاپۆن خەڵک هان دەدات مناڵی زیاتریان هەبێت، و چەندان هەنگاو دەنێت بۆ وەرگرتنی گروپە ئەتنیەکان لە ژاپۆندا. هەستدەکەم بواری کۆمەڵگای مەدەنی، بوارێکی خۆشبینانەیە لە ژاپۆنی ئەمڕۆدا، چونکە لە دیدی گروپە مەدەنیەکانی ساڵانی ڕابردوەوە، ساڵانێکی سەرکەوتوو بووە، زۆرێک لە ڕێکخراوە ناحکومیەکان (ئین جی ئۆ) بە شێوەی بان نەتەوەییان لێدێت. یەکێک لەو بابەتانەی من حەزی پێدەکەم شکاتەکانی ئەو ژنانەیە دەستدرێژیان کراوەتە سەر و کاری ناچاریانەیە لە سەردەمی جەنگی جیهانی دووهەمدا. ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکان بۆ بەدواداچوونی ئەم بابەتە لەگەڵ ڕێکخراوە ناحکومیەکانی ژاپۆندا هاوکاری دەکەن. بەگشتی هاوڵاتیانی ژاپۆن بیردەکەنەوە کە حکومەتی ژاپۆن ناتوانێت، ئەوەیان بۆ بگێڕێتەوە کە لە دوای ١٩٤٥ بەدواوە لێیان وەرگیراوە. ئەوان بیردەکەنەوە دەبێت شتێکی دی ڕووبدات. مەسەلەکە ئەوەیە من نازانم ئەو شتەی دی چیە. بەڵام دەزانم کۆمەڵگای مەدەنی ژاپۆن و وتوێژی بان نەتەوەیی و گۆڕنینەوەی بیروڕا لەگەڵ دنیای دەرەوەدا، دەبنە سەرچاوەی ژیاندنەوەی ژاپۆن. هەستدەکەم سیاسەتمەداران و بازرگانانی ژاپۆنی دەبێت تێبگەن چیدی ناتوانن لە دنیای گۆشەگیریدا بژین. دەبێت لەوە تێبگەن باشترە بەرهەمەکانی خۆیان بۆچین یان ولاتە کەم دەرامەتەکانی تر بگوێزنەوە بۆ ئەوەی بتوانن لەم جیهانە بە جیهانیبووەدا بمێننەوە. لەبەرئەوە خەریکە گۆڕانکاری زۆر ڕووبدات و کارەکە بەڕێژە گەورەیە. یەکێک لە بابەتە سەرنجڕاکێشەکان ئەوەیە ژاپۆن بەتایبەتی لە ١٠٠ ساڵی ڕابردوودا سەرکەوتوو بووە، چونکە بەردەوام ئامانجی ڕوون بووە و ئەو ئامانجەش گەیشتن بە ڕۆژئاوا و جێهێشتنێتی. بەڵام ژاپۆن ئەمرۆ ئەم ئامانجەی بەدیهێناوە. لەبەرئەوە ژاپۆن ئامانجێکی تری نیە. دیارە گەر بگەڕێنەوە بۆ ڕابردوو، یەکێک لە ئامانجەکان بەردەوام پەیوەندی بە چین و هەوڵدان بووە بۆ ئەوەی لەو بەهێزتر بێت. بەڵام ئەمڕۆ ژاپۆن وەک بڵێی (مۆجیزەی) خوڵقاندووە و دەبێت بپرسین ئەی دوای چی؟ هەستناکەم وەڵامێکی ڕوون بۆ ئەم پرسیارە هەبێت.
واشنگتۆن، تەموزی٢٠٠٢

* سەرچاوە:
رامین جهانبگلو: جهانی بودن: پانزە گفتگو با اندیشمندان امروز جهان-رامین جهانبگلو- تهران. نشر مرکز، چاپ دوم١٣٨٢