دەنێو دڵی چیرۆكدا مرۆڤ هەیە
رۆبێرت گۆرهام دەیڤس
لە ئینگلیزییەوە: شێرزاد حەسەن
لەرەخنەی ئەم سەردەمەدا بۆتە باو كە قسە لەسەر ئەوە بكرێ پلەو پایەی ئەدەب؛ بەگشتی، بەرزو بڵند راناگیرێ، بەتایبەتیش ئەدەبی گێڕانەوە (كە چیرۆكو رۆمان) دەگرێتەوە. بیانووەكەش ئەوەیە كە ئەم جۆرە ئەدەبە نەیتوانیوە “چەند بەهایەكی پیرۆزو جێگیر” دەنێو نووسەرانی ئەم سەردەمەدا بخولقێنێ. بڕواهێنان بە هەر بەهایەك لەلای نووسەر دەكرێ ببێتەوە بە بەهایەك لە نێو خودی كۆمەڵگادا.
رەخنەگرە زۆر دڵگەرمو رشتەكان وشەی “بەهاكان” زۆر بەكار دەهێنن، بەڵام ئەوەندە لەخەمی ئەوەدا نین كە پێناسەی ئەو بەهایانە بكەن یان هەتا دەست نیشانیان بكەن.
بۆ ماوەی چەندین سەدەش وشەی “بەهاكان” گرفتی گەورەی بۆ فەیلەسووفەكانیش دروست كرد. هەندێ لەرەخنەگرەكان وای دەبینن كە دابەزینی كێرڤی ئەدەبی رۆمان یان ئاوابوونی خۆری ئەدەبی گێڕانەوە پەیوەندی بە نەمانی یان ناجێگیربوونی بەهاكانەوە هەیە. كەچی هەر ئەو رەخنەگرانە ناچنە بنجو بنەوانی ئەم روانینەی كە خۆیان بڕوایان پێ‌یەتی، تێمان بگەیەنن كە لەرابردوودا ئەم بەهایانە چی بوونو چۆن لەنووسەرەكانەوە گوازرانەوە بۆ نێو كۆمەڵگا چۆن لەنێو رۆمانەكاندا وەدەركەوتوون، بەتایبەتی بەر لەهاتنی “ئێرنست هێمنگوای، هێنری جەیمز، یان جێن ئۆستن”.
گەر مەسەلە نەبوونی “بەهاكان” بێ، یان لەقبوونیان ئەوە دەبێ بڵێین دەمێكە بەهاكانی مرۆڤ وەكو خۆیان نەماون، رەنگە نووسەری ئیتاڵی “بۆكاشیۆ” بەر لەسەدەها ساڵا قسەی لەسەر ئەو داڕووخانە كردبێ، بۆ ئەوەش دەكرێ یەكەمین نووسەری واقیعی بێ كە قسەی خۆی لەسەر گەندەڵا بوون كردووە. نووسینی، بەنزیكەی شەش سەدە، لەمەوبەر، بەرلەوەی سەدەكانی ناوەڕاست بەرەسمی كۆتایی بێ، لەم داڕزانە رۆحییە دواوە. بۆكاشیۆ باس لە جیهانێك دەكا كە تیایدا قەشەكانو بگرە زۆرینەی ناو چینەكانی ناوەڕاست لەمەڕ روانینیان بۆ بەهاكان تا ئەوپەڕی ماددییانە بیریان كردۆتەوە، بۆ گەیشتن بە خەونو ئامانجەكانیان هەموو ویژدانو ئەخلاقێكیان پێشێل كردووە، لەهیچ شتێك سڵیان نەكردۆتەوە.
ئەدەبی رۆمان لە ئیسپانیا سەری هەڵدا ئەوكاتەی كەڵكەڵەی گەشتو سەفەرو بازرگانیو سەركێشیو مەیلی بە كۆڵۆنیالكردنی دونیای دەرەوە لای خەڵكەكانی بوو بەهەواو هەوەسێكی كوشندە.
هەموو ئەو مەیلانەو پەیدابوونی شارە گەورەكان وایان كرد ئەو قاڵبگرتنو جێگیربوونەوەی سەدەكانی ناوەڕاست بەتەواوی داڕمێ‌و هەڵتەكێ.. وا دەركەوت كە ئەو هەڵتەكاندنە یەكجارەكی بێ. رۆمانی “دۆن كیشۆت”ی (سێرڤانتس) نموونەیەكی زۆر بەرجەستەیە. پاڵەوانەكانی نێو رۆمانە فەرەنسیو ئیسپانییەكان، بەتایبەتی پاڵەوانە وێڵا گەردو بێ لانەكان، ئەوانەی گوایە سوارچاك بوون، هەر هەموویان خەڵكانێكی بێكەسو مایە پووچو ناڕەسەن بوون، واتە كوڕی كەس نەبوون، بەڵام نەوە لەدوای نەوە بزرەكان كە بێ سەرمایەو بن مایە بوون لەخێری ئەو كەسانەین دەخوارد، ئەو كەسە وێڵا گەردو بێ لانانەو كەسانێكی زۆڵاو زیرەك بوون، هەموو ئەو كەسانە توانیبویان كۆمەڵێ (بەها) بۆ خۆیان دامەزرێنن، لەدونیایەك كە ئاڵۆزەو پڕە لە تەماعو فڕوفێڵا.
ئەوكاتەی “ریچاردسن” و “فیلدنگ” و “سمۆلێت”و “ستێرن” رۆمانی ئینگلیزییان دامەزراند، لەچارەكی سێ‌یەمی سەدەی هەژدەهەم، هەر ئەوكاتە پێویستی بۆ “گەڕانەوەی بەهاكان” زۆر كوشندە بوو. گەندەڵا بوونی جیهانی رامیاری، بەرتیل خواردن، پایەو پلە كڕینو فرۆشتنی بێ ئەندازەی تەشەنەی كردبوو. شارەكانی نوقمی هەژاریو بەدڕەوشتیو پیسیو تاوانو بەرەڵڵایی سێكسی بوون. نموونەی پاڵەوانی وەك “تۆم جۆنز”ی “فیلدنگ” زۆر باو بوون دەنێو خەڵكانی خاوەن موڵكو ماڵاو دڕندە ئاسا، كەسانی شەڕخواز پتر بوون لەخێرخوازەكان. زانكۆكانو كڵێسا چاك دامەزراوەكان لەدۆخێكی زۆر مت بووندا بوون.
لەم كۆمەڵگایەدا كە تیایدا مەسەلە رەهاو جێگیر بووەكان كەم بوون. ئەو چوار رۆماننوسە كە پێ‌یان دەوترا “چوار شكۆدار”ەكە، هەر ئەوە نەبوو كە بەتەنها بناغەی رۆمانی ئینگلیزی دابمەزرێنن، بەڵكو توانیان ببنە خوڵقێنەری بەهاكانو پتر بەرفراوان كردنیان. ئەو چوار رۆماننوسە گەلێ وانەیان بەخوێنەرانی خۆیان وتەوە: هەر لەدەستو دڵا فراوانییەوە، سۆزو بەزەیی، رۆحی خۆش مەشرەفیو مەزاق تا دەگا بە چاندنی هەستێكی بەرزی رەوشت پەروەریو جوانپەرستی.
ئەوان توانیان ئەو رۆحە وەئاگا بێنن كە بیر لەچاككردنی دەزگاو دامەزراوەكان بكاتەوە، بیر لە باشكردنی هەلو مەرجە كۆمەڵایەتییەكان. لەگەڵا ئەوەشدا نەچوونە پاڵا ئەوەی خۆ بە بەها باوەكان ببەستنەوە. هەرچەندە (فیلدنگ)و (ریچاردسن) دوو نووسەری مۆرالیست (ئەخلاقی) بوو، بەڵام كەمتر كەڵكیان لەو ئەخلاقییەتەی یەكدی دەبینی. (لۆرانس ستێرن) كە خۆی قەشە بوو، لەنێو ئەو سێ رۆماننووسەی دیكەدا لەهەمووان زیرەكترو وردترو هەستیارتر بوو، جگە لەوەی كە تاسەر ئێسقان پیاوێكی ئەزموونكار بوو، بەپێ‌ی پێوانەی ئەخلاقیەتی سەدەی نۆزدەم كەسێكی تابڵێ‌ی بێ‌پەردەو حەیا بەرە بوو.
ئەگەر بگەڕێینەوە ناو رۆمانەكانی سەدەی نۆزدەم بۆ نموونە: لای نووسەرانی وەك (جێن ئۆستن، ئێملی برۆنتی، جۆرج ئیلیۆت، جۆرج مێریدپ، تۆماس هاردی، جۆرج موور) قەت ئەم رۆمانووسانە تائەو ئاستە رێكو كۆك نین لەسەر ئەو (بەها) یانەی كە دەكرێ پێ‌یان بوترێ بەها گەوهەریو رەهاكان، ئەو بەهایانەی كە ئێمە چاوەڕوانی دەكەین، كەواتە بە بەراورد چوار رۆماننووسە شكۆدارەكان رێكو كۆكتر وەدەر دەكەون لەسەر خوڵقاندنی ئەو بەهایانە، ئەگەر بچینەوە لای ئەو نووسەرانەی كە ئینگلیز نین. وەك: (هێنری جەیمز، مارك توێین، گۆستاڤ فلۆبێر، زۆلا، دۆستۆێڤسكی) ئەوسا هەست دەكەین كە نەك رێكو كۆك نین لەسەر (بەها) كان، بەڵكو زۆر لەیەكدی دوور دەكەونەوەو جیاوازن. ئەو شتەی كە هەر هەمویان كۆ دەكاتەوە: بایەخدانێكی زۆرە بەخەڵكو عەوام، بەحاڵەتە جیاكانی خودی مرۆڤەكان، بەركارو ئاكامی جۆرەها كارو كردەوە، ئەو بەرئەنجامانەی رەفتاری ئادەمیزادەكان كە لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی تر گەر بەكەمیش بێ دەگۆڕێ.
هەتا گەر مرۆڤ بۆ خۆی لەبارێكی جێگیریشدا بێ، واتا شتەكانو حاڵەتەكان هەر لە بناغەوە وەكو خۆیان بمێننەوە كەچی لەولاوە سەیر دەكەین ڕوانینو گۆشەنیگای رۆماننووسەكان زۆر دەگۆڕێن. لەرۆماندا گۆشەنیگا یان روانگە یان بگرە جیهانبینی زۆر گرنگە، چونكە (بەهاكان) –قیّم- وەك (نیتشە) دەڵێ: بە ڕوانگە دەگۆڕێن.
ئەوەش وەستاوەتە سەر ئەوەی كە تۆ چۆن سەیری شتەكان دەكەی، ئەوەش بەدەوری خۆی پەیوەستە كە تۆ خۆت چیتو كێ‌ی. ئەوكاتەی ژیان (مانا)ی خۆی یان (بەها)ی خۆ دەدۆڕێنێ‌ـ، ئەوە بزانە كە شتێك لەخاوەن بەها گۆڕاوە، نەك لەخودی ژیان، بەهاكان دەبێ چی بن جگە لە بەرئەنجامێكی نرخاندنو هەڵسەنگاندن، خەڵكی جیاواز لە بارودۆخی كۆمەڵایەتی جیاوازدا كۆمەڵێ بەهای جیاوازیان هەیەو شتی جیاوازیش دەنرخێنن.
لەو ئەگەرە قورسانەی كە ژیان هەمیشە پێش كەشی دەكات، ئادەمیزادەكان دەتوانن جۆرێك لە بەهاكانی خۆیان هەڵبژێرنو دەست نیشانی بكەن، بەپێ‌ی ئەو قوربانییەی كە ئامادەن پێش كەشی بكەن لەپێناو هەر خێرو هەقو جوانییەك كە دەزانن هەر هەموو ئەو بەهایانە مەزننو دەبێ بەرزیش رابگیرێن. مادامەكێ كەسەكان دەتوانن ئارەزوویان هەبێ‌و لەولاوەش دابین كردنو رەزامەندی، لەم حاڵەتەدا ژیان دەتوانێ لەناو ئاخنی خۆیدا بەهای دیكە بەرهەم بێنێ. مادامەكێ رۆمان دەتوانێ هەموو جوانیو نهێنییەكانی ژیانمان بۆ وەدەربخات، كارێكی هەڵەیە وا بزانین نووسەر هیچ بەهایەكی نییە. هەرچەندە خوێنەر وابزانێ ئەو بەهایانە گونجاوو جێگیر نین.
كۆنتراستی (دژواری) نێوان (ڤایكنیگ- پاڵەوانی) “گراهام گرین” لە رۆمانی “كۆتایی عیشقبازی” لەبەرامبەر “چارلز سكربنەر” لەرۆمانی “هەروەها خۆریش هەڵدێتەوە”ی هێمنگوای ئەم راستیە دەردەخات. رۆمانەكەی “گراهام گرین” لەسەر بەها رەهاكان دامەزراوە، بەگەڕانەوە بۆ “ئۆرپودكسییەتی ئایینی” كە لەو سەردەمەدا جێ‌ی بایەخ بوو. رۆمانی “دیسانەوە یان هەروەها خۆریش هەڵدێتەوە” لەساڵی (1926)دا بڵاو بۆوە، ئەو دەربڕینە لەو وەختەدا زۆر كاریگەر بوو، دەربڕینێك بوو بۆ خۆرزگاركردن لەخەونی پووچو درۆ كە دیارە ئەو نەوە بزرەی دوای جەنگی جیهانی یەكەم لەسەری دەلەوەڕان.
لەگەڵا ئەوەشدا پڕ بەمانای وشە بەهاكانی نێو رۆمانی “دیسانەوە خۆرهەڵدێتەوە” گەلێ زۆرترن لەو بەهایانەی كە لەرۆمانی “كۆتایی عیشقبازی” یەكەدا هەن. هەر چەندە هەردووكیان پڕن لەو ساتەوەختە زۆر تاڵانە. كارەكتەرەكانی “هێمنگوای” هەمیشە سوپاسگوزارنو زۆر شت بەرز دەنرخێنن. ئەوان پاریس –یان لەبەر دڵە، ئیسپانیا، ئەوان سەرسامن بە جووتیاران، شەراب، ماسیگرتن، شەڕ لەگەڵا گا، ئەوان زرنگیو زۆڵیەتیو ئازایەتی دەفامن، هەتا گەر بەزمانێكی سادەش بێ تەعبیر لەم حاڵەتانە كراوە.
لەرۆمانەكەی “گراهام گرین”دا هەموو شتێك غەمهێنو سواوە.. تا ئەوپەڕی. بۆمبارانكردنی (لەندەن) هەموو شوێنێكی وێران كردووە، بەردەوام باران دەبارێ، پاڵەوانی رۆمانەكە كە كارەكتەرێكی مێ‌یە بەردەوام دەكۆكێ، ژەمە خۆراكەكان هی ئەوە نین هەرس بكرێن، هەتا دێ خراپتریش دەبێ، خەڵكەكەی وەڕسو بێزارن، یەكدی هەراسان دەكەن، خۆشەویستی مانای خۆی دۆڕاندووەو لەڕێ‌ی زاراوەو دەستەواژەی (فیزیكی) پێناسە دەكرێ… یان لەڕێ‌ی تەعبیری پیسو بێزەوەر. كارەكتەرەكان روو لەكلێسا دەكەن چونكە بەرگەی ئەو ژیانە دۆزەخییە ناگرن. پاڵەوانەكە خۆ بە (بڕوایەكی ئایینی)یەوە دەبەستێتەوە تا ئاستێك كە پتر لە نەخۆشی بچێ تا خواپەرستی بێ، ئەو بەدوای بەزەیی خودا-دا دەگەڕێ، بەڵام كە دێ پتر لەسزا دەچێ.
هەڵبەتە لەدواجاردا مەسەلەكە دەرك كردنە بەشتەكانو حاڵەكان، دیارە وتو وریاییو دەركردنی “گراهام گرین” لەمەڕ مەسەلە رۆحییەكان، بێ‌گومان، زیاترەو، وردترە لەوەی كە لای “هێمنگوای” هەیە. “هێنری جەیمز” سەبارەت بە كارەكتەرەكانی ناو رۆمانەكان وتوویەتی (ئەوان كە زۆر بەجوانی “هاملێت” و “شالیر” كە هەردووكیان زۆر هوشیارن بەشتەكانی دەوروبەر؛ وادەكا كە ئەزموونی سەركێشیو ململانێ‌یان تێروپڕو تەواوبێ، دواجاریش لەزەخمی ئەو كارەساتانە زیاتر دەكا كە لە كۆتاییدا رووبەڕووی دەبنەوە؛ واتا هوشیاری وا دەكات جەرگبڕانە هەست بەو كارەساتانە بكەن). بەڵام دەرك كردنو وتو وریایی گەلێ دیوی هەیە. ئایینە مەزنەكان هەروەكو فەلسەفە مەزنەكانی دونیا بەشێوەیەكی بەرفراوان زۆر لەو بیروڕایانە، حاڵەتانە رەت دەكەنەوە كە پێشتر هەر خۆیان جەختیان لەسەر كردبوو. ئایینەكانو فەلسەفەكان، هەر خۆیان دوودڵن، لەبەرامبەر هەموو ئەو شتانەی كە پێشتر بڕوایان پێ‌یان هەبووە، یان ئەوەتا نكوڵیان لێ كردووە.
هەرچەند لەرۆمانی “كۆتایی عیشقبازی” یەكە مەرج نییە كە بڕواو ئیمان دژ بە نەخۆشیو لەزەت وەستابێتەوە لەناوئاخنی ئەو جیهانە خوڵقاوەو لەنێو خودی ئەو خۆشەویستییە مرۆڤانەیە. بینینی (مونتانا) یان شەڕەگا لەچاوانی “هێمنگوای”، یان سامانەكانی (ناڤاجۆ) یان شوێنە دێرینەكانی (ئیترۆریا) -كە كەوتۆتە رۆژئاوای ئیتالیا- لەچاوانی “دی. ئێچ لۆرانس” وا دەكات كە (بەهاكانی) خوێنەران زیاد بكەن. بەڵام ناكرێ داوا بكرێ لەخوێنەر ئەو هەموو بیروبۆچوونە پڕ لەگومانانەی كە لەرۆمانی “مەرگ لەنیوەرۆ”داو رۆمانی “فانتازیای نەست”دا قەبووڵا بكات. وێڕای ئەو شتانەش، زۆر گرنگە كە لەبیرمان نەچێ ئەو وەختەی قسە لەسەر پەیوەندی نێوان ئەدەبو بەهاكان دەكرێ، كە دەبێ خەیاڵا زەدە خۆی لە خۆیدا (بەها) یەكە، بەڵكو بۆخۆی هەم مەبەستەو هەم ئامانج، بەوەی كە داوا رۆحیو فیكرییەكانی نووسەرو هەم خوێنەر تێر دەكات.
دیمۆكراسی وا دامەزراوە كە ڕێ بدات هەركەسێك سەربەستانە رۆڵی خۆی ببینێ‌و ئەگەر هەڵبژاردنی ئازادەی شتەكانو حاڵەتەكانو بیروبۆچوونەكانی هەبێ، دیمۆكراسیو فەزای ئازاد وا دەكات كەسەكان بەو بەها جیاوازانەی خۆیانەوە زۆر ئازادانە، بكەونە دوای ئامانجو مەبەستەكانی خۆیان تا بتوانن بیهێننە دی، تاوەكو بواریان هەبێ ئەگەری بەشداری بوونێكی مەزنیان هەبێ بۆ خێرو خۆشی كۆمەڵا. لە راستیدا رۆمان، لەم رووەوە، یارمەتیمان دەدا بەوەی كە بتوانین جوانترو لەچەندین گۆشەنیگای جیاوازەوە شتەكان ببینین، وادەكات هەستو سۆزو بەزەیی، رۆحی بەخشندەییو لێ پرسراوێتی تاكە كەسیمان پڕ زەخمو زیاتر بێ. گەر لە روانگەی مێژوویییەوە ئاوڕ لە رۆمان بدەینەوە هەست دەكەین كە سەرهەڵدانی رۆمان بە نەشو نومای رۆحی تاكڕەوی (فەردانیەت) پەیوەستە كە لەژێر باڵی دیموكراسیدا پترو پتر رسكاوە، لەسەدەی نۆزدەمیدا پتر گەشەی كردو لەوە دەچێ پێ بەپێ لەسەدەی بیستەمیشدا ئەو پەیوەست بوونی دیمۆكراسیو تاكڕەویو گەشەی رۆمان زیاتر وەپێش كەوتبێ.
بەهەرحاڵا، دەكرێ بڵێین بۆ مەسەلەی گەشەو پەرەسەندنی نێودونیای ئەدەب یاسایەكی ئەوەندە زۆر لەبەر دەست نییە. بۆ شێوازو تەكنیكی رۆمان فەزایەكی ئەوەندە فشو فۆڵە كە زەحمەتە یاساو دەستووری رێك دامەزراو پەیڕەو بكەین، لەو فەزا كراوەیەدا ناكرێ دیمەنەكان تاریكتر ببینین لەوەی كە لەسەردەمی نووسینی رۆمانی “تریسترام شاندی”-ی (شێرن)دا هەبوو، یاخود رۆمانی “جودی پەنهان”ی (تۆماس هاردی) لەوە دەچێ رۆمانی (تریسترام شاندی) سەرەتایەك بووبێ بۆ لەناوچوونی شێوازی تەقلیدی رۆمان. لەولاوە رۆمانی “جودی پەنهان” كۆتایییەكی تاریكی بۆ ئەو (فەردانیەتە- تاكڕەوییەتی)یە هێنابێ كە لە سەردەمانێكی زۆرتردا رۆمان هەلهەلەی بۆ لێ دەدا.
هەنووكە، لەمیانەی ململانێ‌دا دژ بە (تۆتالیتاریانیزمی كۆمۆنیست)دا كە دەكا دەستەڵاتی رەهاو سەراپاگیری كۆمۆنیستی: سیاسەتو ئایینو فەلسەفە جارێكی دیكە لەهەوڵی ئەوەدان كە سەرلەنوێ مانای فەردانیەت –تاكڕەوی- بدۆزنەوە، جەخت لەسەر ئەوە بكەن كە هەركەسەو لەگەڵا ئەوی دیكەدا جیاوازە، لەهەست كردن بە لێ‌پرسراوێتی ئەخلاقی لەبەرامبەر ئەوانی دیكەدا كەس لەكەس ناچێ، هەتا لەوەشدا جیاوازن كە هەریەكەو توانایەكی هەیە لەمەڕ گۆرینی چارەنووسی خۆی یان هی نەتەوەكەی. هەر ئەو شتانەیە وادەكات كە فەزایەكی كراوەو گونجاو بۆ نووسینی رۆمان دابمەزرێ. رۆماننووس، لەكۆمەڵگایەكدا كە بڕوای بە –تاكڕەوی- هەیە، فەزڵی بەسەر زانایانی كۆمەڵناسەوە هەیە كە دەڕواننە خەڵك كە هەریەكەیان ئەندامی گروپێك بێ. سروشتی هونەری رۆماننوس وا داوا دەكات كە هەموو جۆرە بەگشتی كردنێك (تعمیمات)ێك، هەر بەهایەك، یان هەر كاروكردەوەیەك بخرێنە ژێر چاودێریو تاقیكردنەوەو لێ‌وردبوونەوە بەپێ‌ی ئەو مەغزا مانایانەی كە دەیبەخشن بەتاك.
گرفتی تاكڕەوی پابەستە بە هەستكردنی مرۆڤ بە غوربەتو تەنیایی، تاكڕەوی لەو جۆرە هەستانەدا جێگیرە. هەر لەرێگای “گۆشەنیگا”ەوە كە رەنگدانەوەی هوشیارییە رۆماننوس دەتوانێ بەسەر ئەو غوربەتو تەنیاییو لێك ترازانەدا زاڵا بێت، كە دیارە بەهەمان شێوە بۆ نووسەری دراماو ژیاننامە (بایۆگرافەر) ناڕەخسێ. بەدیتنی ژیان لەچاوی كەسێكەوە، هەست كردن بەوەی كە ئەو هەستی پێ دەكات، بە بیركردنەوە لەو شتەی كە ئەو بیری لێ دەكاتەوە: ئێمە دەتوانین لەماناو بەهای ئەو ئەزموونە حاڵی بین كەئەو كەسە پیایدا تێ‌دەپەڕێ، سەرەڕای ئەو هەموو شتانەش.. كارەكتەرەكانی ناو رۆمانەكان بەتەنیا ئەوە نییە كە كەسانی راستەقینە بن كە خوازراوی ناو ژیانی واقیعین، لەوێ گوێزرابنەوە سەر كاغەز، بەڵكو ئەو كارەكتەرانە كەسانێكن كەلە دەرەوەڕا دەبیندرێن. ئەوان مەزنترن لەوەی كە لەژیاندا هەن، “راستترن لەوەی كە لە واقیعدا هەن” وەك “هاردی” وتوویەتی، ئەوان لەدیدو بەرۆحی نووسەرەوە دەبیندرێن، كە لەگەڵیدا خوێنەر هۆشیارە بەو بەشداریبوونەو بگرە لەگەڵا نووسەردا دەكەونە داداگایی كردنی كارەكتەرەكان. كەواتە نووسەر لەدەرەوەی پاڵەوانەكانیدا ناژی، بەڵكو ژیانیان، كەسایەتیان راستەوخۆ لە نووسەرەوە قەرز دەكەن. “گۆستاڤ فلوبێر”ی رۆماننووس دەمێكە رایگەیاندووە “مەدام بۆڤاری منم”
خوێنەری رۆمان لەگەڵا كارەكتەرەكان بەشدارە، لەگەڵا رووداوەكان تێكەڵە، دەچێتە ناو تانو پۆو بنجو بناوانی رۆمانەكەش. خوێنەر شان بەشانی نووسەر دەڕوابەڕێوە، نووسەریش وا دەكا خوێنەرانی خۆی لەتەك كارەكتەرەكانو رووداوەكان تێوە بگلێنێ، چ بۆ هەنووكەو چ بۆ رابردوو. رۆمانەكانو كارەكتەرەكان لە ناوەوەی مێژوودا هەن، هەروەها لەدەرەوەش هەر هەن: وەكو كۆمەڵێك سەرچاوەی بابەتیانە كە مەیلو هەوڵی ئاسایی ئێمەیەو بۆ تێگەیشتنو هەڵسەنگاندنو كۆنترۆڵ كردنی ئەزموونەكانمان.
“فیلدنگ”ی رۆماننووس وتوویەتی “پارێزەرەكەی من هەر ئەوە نییە كە زیندووە، بەڵكو لەوچوار هەزار ساڵەشدا هەروا بووە. كارەكتەرەكانی نێو رۆمانەكان جۆرێك لەو كەسانەی تێ دەكەوێ كە دەكرێ بۆ هەمیشە خوڵقو ئەتوارێكی جێگیریان هەبێ، هەروەها دەكرێ لەو تایپانە بن كە لە حاڵەتێكەوە بگۆڕێن بە حاڵەتێكی تر، واتا لەسەر هەمان رەوشتو خوو نامێننەوە، هەروەها ئەزموونی جیاواز لە باروزرووفی كۆمەڵایەتی وادا كە لە گۆڕاندا بێ. ئەوان تاكەكان بەگروپەكان دەبەستنەوە بێ ئەوەی داوایان لێ بكرێ قوربانی بە (فەردانیەتی-تاكڕەوی) خۆیان بدەن. ئەوان دەبنە ئامرازێكی سەرەكی بۆ تێپەڕاندنو پەڕینەوە لەبازنەو سنووری ئەزموونی تاكە كەسەكان، پاشان زانینی ئەو حەقیقەتەی كە بوونە مرۆڤ چ واتایەك دەگەیەنێ.
رەخنەگران لەهەموو قۆناغەكاندا گلەییو گازاندەیان لەو كارەكتەرو كردارانە هەبووە كە رۆماننووسە ریالیستییەكان ئیشیان لەسەر كردوون، واتا پاڵەوانەكانو رووداوەكان زادەی ئەو واقیعە بوون كە نووسەر تیایدا ژیاوە. بەڵام خۆ رۆمان فێڵی لەواقیع نەكردووە. رۆمانیش هەروەك ژیان پڕ لەكەسانی سەیرو سەمەرەو لەڕێ‌لادەر، لەلاتو لەوارو كەسانی پەڕپووتو پەراگەندە، لەكەسانی كێویو دڕندە ئاسا، لەتاوانكارانو خەڵكی لاكەوتەو گۆشەگیرو رەشۆكی، ئەو ساختمانە خەیاڵیەش كە لە ئەدەبی رۆماندا بونیات دەنرێ بێ قەرزكردن لەژیان ناگاتە كەماڵی ئادەمیەتی خۆی، ناگاتە رۆح پەروەری، ناگاتە دۆخێك كە لەسروشتی ئادەمیانەی زۆر كەسدا بەرجەستە بووە.
لەبەر ئەوەی هەمووان ئەو روانینەیان لەلا گەڵاڵە بووە سەبارەت بە بایەخو گرنگی رۆمان، جا گەر ئاگایان لە خۆیان بێ یان نا، بەتایبەتی رەخنەگرانو خەمخۆرانی داهاتووی رۆمان، هەر لەبەر ئەوەشە كە بەئاشكرا دیارە خەڵكێكی یەكجار زۆر پەرۆشی ئەوەن بزانن هەنووكە رۆمان بەچی گەیشتووەو لەداهاتوودا بەكوێ دەگات. ئەمەیان نیشانەیەكی چاكە، بەڵام لەمێژووی رۆماندا هیچ شتێك نییە وامان لێ بكات رەشبین بین، بەتایبەتی ئایندەی رۆمان، تا ئەو كاتەی كە سەربەستیو شكۆمەندیو لێ‌پرسراوێتی تاكەكەس یەكەم خەمی سەرەكی كۆمەڵگا بێ، هیچ ترسێك بۆ داهاتووی رۆمان لەپێشدا نییە. مادامەكێ نووسەران خۆیان بڕوایان وایە كە هێزی ئەوەیان تیایە خوڵقێنەری (بەهاكان) بن؛ پێویست ناكات لەئایندەی رۆمان بترسن. بەڵكو پێچەوانەی ئەوە راستترە. زۆر هۆو نیشانە هەن كە مرۆڤ گریمانە لەسەر ئەوە بكات رۆماننووسانی نەوەی تازە كە پتر هەست بەرۆحی سەردەمی خۆیان دەكەن، بەخۆشییەوە ئاگاداری ئەوەن كە هونەری رۆمان توانای كردنەوەی دەیەها دەروازەو ئەگەری هەیە، لەداهاتووشدا دەتوانن دەیەها رێگەو شێوەی تازە بدۆزنەوە تاوەكو پیشانی ئێمەی بدەن: بوون بەمرۆڤ چی دەگەیەنێ؛ لەژێر سایەی نەمریدا. بیرمان نەچێ كە رۆمان جۆرە مەعریفەتێكمان پێ دەبەخشێ كە لەوانەیە بەتەنها رۆمان بەو تێریو پڕییە بتوانێ بیبەخشێ.
سەرچاوە:
Highlights Of Modern Literature
Edited by: Francis Brown A mentor Book First Printing, 1954 Pages (57-61)
