دانا ڕەئوف
سوید
شانۆی ڕۆژهەڵات:
سەدەیەكە شانۆی ڕۆژهەڵات بە هەموو ئەفسوون و ریتواڵێكەوە كاری كردۆتە سەر شانۆی ڕۆژئاوا. میتۆلۆژیای ڕۆژهەڵات، ئەفسوونی شانۆو داب و نەریتێكی دێرین و دەوڵەمەندی پڕ لە هێماو ئاماژە سەرچاوەیەكی دەوڵەمەندی شانۆی ڕۆژئاوا بووە. شانۆی ڕۆژهەڵات یەكێكە لە ڕەچەڵەكە هەرە دێرینەكانی ڕۆشنبیری، فەلسەفە، شارستانیەتی جیهانی كۆن. هێمایەكە لە هێماكانی بەردەوامیو فەلسەفەی بوون. جۆرێك لە ریتواڵێكی پیرۆزی دینیو جیهانێكی پڕ لە نهێنیو قووڵا و شكۆمەندار، چاوگێكی میتۆلۆژیو داستانی پڕ لە ئەفسوونی ئەو كیشوەرەیە. جیهانێكی هەستەئامێزی بەرزە. هێما، ئاماژە، سەما، مۆسیقاو زمانێكی جەستەیی پڕ لە دەربڕین هاوكێشە پڕ لە نهێنییەكانی ئەو ریتواڵە شانۆییانەیە. هەر لە سەرەتاوە، لە ڕۆژهەڵاتەوە بینەر لەو میحرابەوە ڕووبەڕووی خودی خۆیو نهێنیەكانی سروشت و هێزەكانی خێرو شەڕ بۆتەوە.
ئەنتونان ئارتۆ لە چلەكانی ئەم سەدەیەدا زۆر بە توندی هەموو ستركتوری شانۆی ڕۆژئاوای بەلاوەنا. شانۆی توندوتیژی -وەك بنەما فەلسەفیو تیۆریەكەی ئارتۆ- دەروازەیەكی گرنگی پڕ لە هەست و بیرە بۆ گەڕانەوەی شانۆی ڕۆژهەڵات. ئارتۆ دژایەتی شانۆی سایكۆلۆژیو ڕیالیزمی ڕۆژئاوا دەكات و شانۆ نوێیەكەی خۆی بەهاوشانۆیەكی ئەو شانۆیە دادەنێت. بێگومان تەنها ئارتۆ هەستی بەو ئەفسوونە گرنگەی ڕۆژهەڵات نەكردووە. بەرلەو مایرهۆڵد تەكنیك و شانۆی ڕۆژهەڵات دەكاتە بنەمایەك بۆ داڕشتەی شانۆ بێومیكانیكیەكەی.
دوای ئەوە برێشت و تەوژمە نوێیەكانی شانۆی ئەزموونگەریو هاوچەرخی ڕۆژاوا، شانۆی ڕۆژهەڵات دەكەنە بنەماو سەرچاوەیەكی سەرەكی بۆ تیۆرو دامەزراندنی شانۆیەكی وێنەیی، جەستەییو ئەفسوون ئاسای پڕ لە ریتواڵا.
برێشت شانۆی ڕۆژهەڵات دەكاتە دەروازەیەك بۆ شانۆی داستانی و تەكنیكی /نامۆبوون/ و هەندێ لە ناوەڕۆكی پیەسەكانی خۆشی. بێگومان برێشت كاریگەریەكی زۆری مایرهۆڵدیشی بە سەرەوەیە، بەڵام لەلای برێشت هەموو كاریگەریەكان لە بنەمایەكی ئایدۆلۆژیدا ڕەنگ دەدەنەوە. ریژیسۆری پۆلۆنی گرۆتۆڤسكی و پیتەر بروك لەم بوارەدا تەقەلایەكی ئێجگار مەزنیان داوە. لەلای ئەم دووانە شانۆی ڕۆژهەڵات زیاتر دەبێتە سەرچاوەیەكی بە پێزی دیدگاكانیان و دامەزراندنی شانۆیەكی جەستەییو داڕشتەیەكی بەرزی هونەری دەرهێنان.
تەقەلایەكی سویدی:
هونەرمەند پێتەر ئۆسكارشۆن(1) Peter Oskarson وەك یەكێك لە ریژیسۆرە خاوەن ئەزموون و ئەزموونكارەكانی سوید، ماوەیەكی درێژە بە قووڵی شانۆی ڕۆژهەڵاتی كردۆتە سەرچاوەیەكی گرنگی لێكۆڵینەوەو بەرەو پێشەوەبردنی دیدی هونەری خۆی. تەقەلاو هاوكاریكردن و دامەزراندنی پرۆژەی هاوبەش لایەنێكی گرنگی ئەو گەشتە (دە) ساڵیەی پێتەر ئۆسكارشۆنە. كۆتایی ساڵی پار یەكێك لە بەرئەنجامەكانی ئەو پڕۆژە نەفەس درێژە بووە هۆی بەیەك گەیشتنێكی سەرسوڕهێنەری چوار داب و نەریت و كلتوری جیاواز. چوار كیشوەری جیاوازی شانۆ، چوار دیدی جیاواز بۆ بەرجەستەكردنی بوون و دەستەبەركردنی هەست و هۆش و فەلسەفە. لە ماوەی تەنها ڕۆژێكدا دەكرێت گەشتێك بەنێو چوار كیشوەردا بكەیت. لە ڕوانگەی دیدێكی هونەری چوار نەمایشی شانۆییەوە، سەرەتا لە (مۆزەنبیكەوە) دەچینە هندستان و دوای ئەوە بەرەو وڵاتی (چین) و، لە ئەنجامیشدا ئەو سێ كیشوەرە لەگەڵا ڕۆژئاوا، لەگەڵا وڵاتی سویددا لە نەمایشێكی هاوبەشدا یەكدەگرنەوە.
پێتەر ئۆسكارشۆن دەڵێت: دیدی شانۆیی ئەم چوار كیشوەرە زۆر جیاوازە، بەڵام هەندێ جار وا هەست دەكرێت هەر چوار دیدەكە لە دیدی یەك مرۆڤەوە سەرچاوە دەگرێت. ئەم پرۆژەیە هەوڵێكە بۆ بەلاوەنانی هەموو ئەو سنوورانەی لە نێوان تێكست، مۆسیقاو سەمادا هەیە. ئەو سنوورانەی هەرگیز بوونی بۆ نەبووە. شانۆ لە نەژاددا دیاردەیەكی ڕۆژانە بوو، ئاهەنگ و جەژنی خواوەندەكان بنەما گەوهەریەكانی ئەو پڕۆسە شارستانیە بووە.
تابلۆیەك لە چیرۆكێكی زۆر كۆنی میتۆلۆژی كلتوری وڵاتی چین دا (گەشتێك بەرەو ڕۆژئاوا) دەبێتە پانتایی داڕشتەی بەشی چوارەمی ئەو پڕۆژە هاوبەشە، “ڕۆژهەڵاتی خۆر، ڕۆژئاوای مانگ”.
لەو پرۆسەیەدا مۆسیقاو ئەفسونی هندستان و وڵاتی چین دەبێتە هاودەمی ریتم و سەمای ئەفەریقاو ئاوازی كەمانچەو گۆرانی میللی سوید. چوار ریژیسۆر لە بنەمای چوار ستركتوری میللیو فەلسەفیو ئێستاتیكی جیاوازەوە لەو گەشتەدا كاردەكەن. (ماكێ) Make مامۆستای هونەری یینگیو Jingju یان وەك ڕۆژئاواییەكان دەڵێن -ئۆپێرای پەكین- لە “شانگ های”یەوە.
ئەم هونەرمەندە لەگەڵا پێتەر ئۆسكارشۆن ئەزموونێكی درێژیان هەیەو چەندین ساڵە هاوكارن و هەندێ پڕۆژەی هاوبەشیان پێشكەش كردووە، لەوانە (خەونی نیوەشەوێكی هاوین و هێنریكی پێنجەم).
(گۆپلان ڤێنیو) Goplan Venu ی هنریو ڕابەری “كیوتییاتام” Kutiyattam لە ((كێرالاوە) كە دادەنرێت بە دێرینترین فۆرمەكانی شانۆ لە جیهانداو دوای ئەوانیش مانێولا سوێیرۆ Manuela Soeiro و هێنینگ مانكێل Henning Mankell لە شانۆی ئەڤێنیدا لە مۆزەنبیك.
ستركتورێكی هاوبەش:
پڕۆژەو كاری پڕ لە هاوكاری ئەو چوار ریژیسۆرە بە چەندین قۆناغدا تێپەڕیووە. بۆ نموونە وەك لەلای سەرەوە ئاماژەمان بۆ كرد، پێتەر ئۆسكارشۆن و (ماكێ) لە مێژە لابورێكی مەشقی پڕ لە ئەزموونگەری بەڕێوە دەبەن. لەو لابورەدا وەك مامۆستا و قوتابی، قوتابیو مامۆستا هاوكارن. (ماكێ) وەك هونەرمەندێكی گەورە لەو لابورەدا هەوڵی ئەوەی داوە لە پەراوێزی ئەو داب و نەریت و كلتوورە دێرین و دەوڵەمەندەی خۆیدا، وەك چاودێرێكی وریا بوەستێت. ئەم وەستان و هەڵوێست وەرگرتنە بۆ (ماكێ) هەنگاوێكی هۆشمەندانە بوو بۆ نزیك بوونەوەو ئاشنابوون بە كلتورو داب و نەریتێكی تری شانۆ. شانۆیەكی جیاواز لە شانۆكەی خۆی.
پیتەر ئۆسكارشۆنیش بەهەمان شێوە، بەڵام بە ئاراستەیەكی جیاواز لە (ماكێ) لە مێژوویەكی درێژو فەلسەفەیەكی قووڵی شانۆی ڕۆژهەڵات نزیك بۆتەوە. ئۆسكارشۆن وڵاتی (چین) لە فەلسەفەیەكی ئێستاتیكیو دیدێكی فیزیكیدا، دەكاتە ئێستگەیەكی گرنگی ئەو گەشتە ڕۆژهەڵاتیە. ئۆكارشۆن ئاماژەی ڕاستیەكی گەوهەری گرنگ دەكات. بۆ نموونە ئەمڕۆ ڕۆژئاواییەكان هیچ ئاگاداریەك، زانیارییەكیان سەبارەت بە شانۆی كۆنی گریكی، یان شانۆی شكسپیری لە ئینگلیستان، وەك پرۆسەیەكی كردەییو كلتورێكی گرنگی مێژووی ڕۆژئاوا نیە. بەڵام لە هندستان بە پێچەوانەوە، چینێكی بەربڵاوی كۆمەڵا دەزانێت چۆن شانۆ چوار سەد ساڵا بەر لە مەسیح لە وڵاتی هندستان نەمایشكراوە. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆڵی گرنگی شانۆ لە ستركتوری كۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتدا.
ڕۆڵێك كە كلتوورو دین دەكاتە هاوكێشەیەكی باڵا دەستی ڕۆژانەی چینەكانی كۆمەڵا. لەو هاوكێشەیەدا شانۆ پڕۆژەیەكی پیرۆزی خەڵكە.
بەلای ئەم چوار ریژیسۆرەوە ئەم پڕۆژەیە لاسایكردنەوە، یاخود هەوڵی تێپەڕاندنی /ئەویتر/ نیە. هێندەی پڕۆسەیەكە بۆ بینینی /خود/ و هەڵسەنگاندنی تەقەلاكانی /خود/ لە دیدگایەكی گەلێ جیاوازتردا. لەیك فێربوون لەم پڕۆژە ئەزموونگەریەدا هەوڵێكە بۆ (بەهێز بوونی، بەپێزبوونی ئەزموونەكانی خود). ڕۆژێكی تەواوەتی لەگەڵا شانۆیەكی جیهانیدا، گەشتێكی قووڵە بەنێو كات و شوێندا. كات و شوێن لەم گەشتەدا پێوەدانگە تەباكەی خۆی لەدەست دەدات و هەموو شتەكان لە ئاستێكی پڕ لە فەنتازیاو ئەفسانەیەكی پڕ لە ئەفسووندا بەرجەستە دەبێت. ئەم گەشتە ئاڵوگۆڕێكی گەوهەریە لەنێو چوار كلتور و داب و نەریتی چوار كیشوەری جیاوازی ئەم گێتیەدا. (كات) دەوەستێت و هیچ بەهایەكی فیزیكی نامێنێ. كات پانتاییەكی فەلسەفیەو گیان، مۆسیقا، جەستە دەبێتە یەكەیەكی ڕیتم ئاسای ئەو پانتاییە(2).
مۆزەنبیك و سەمایەكی ڕەش:
ئەفریقا وەك لانەی مرۆڤایەتی بەشێكی گرنگی ئەم پرۆژە نێونەتەوەییەیە. بەڵام ئەفریقاییەكان دەزانن ئەو رابردووە دێرینەی (هندو چین) هەیانە، ئەوان لە دەستیان داوە.
كۆڵۆنیالیكردنی ئەفریقا لەلایەنی دەسەڵاتی ڕۆژئاواوە زۆر لە بەها گرنگ و داب و نەریتە گەوهەریەكانی ئەو كیشوەرە ڕەشەی لەناوبردووە. مۆزەنبیك لە ساڵی 1975دا لەژێر دەسەڵاتی پورتوگالیەكاندا ڕزگاری بووە. بەدرێژایی چەندین سەدە كلتوری میللی ئەم گەلە لەلایەن دەسەڵاتی پورتوگال و كەنیسەی كاتۆلیكەوە بە ئاگرو ئاسن سەركوتكراوە.
دوای یانزە ساڵا بەسەر سەربەخۆیی مۆزەنبیكدا گرووپێكی شانۆیی دروست بووە. ڕووبەری كارەكانیان گەڕانەوەیەكی بەهێزە بۆ داب و نەریت و كلتورێكی میللی كە چەندەها سەدەیە دەسەڵاتی ڕۆژئاوا هەوڵی بە پەراوێزكردن و لەناوبردنی داوە. ئەم گرووپە سوودیان لەو كەرنەڤاڵە میلیانە وەرگرتووە كە بە نهێنی لە سەردەمی دەسەڵاتی پورتوگالیەكاندا گێڕاویانە.
سەما زمانێكی دەوڵەمەندی دەربڕینەو ئەفەریقیەكان لە داڕشتە ئەفسوونیەكانی جەستەدا، سەمایان كردۆتە ئامرازێكی دەوڵەمەند. هەر لە دێرینەوە ئەو ئامڕازە دەوڵەمەندە میتۆلۆژیایەكی تایبەتی ئەو (كیشوەرە ڕەشەیە). شانۆی (ئەڤێنیدا) AVENIDA بەشێكی گرنگی ڕۆژهەڵاتی خۆر، ڕۆژئاوای مانگە. هێنینگ مانكێل ریژیسۆر و نووسەری شانۆی گرۆی “ئەڤێنیدا”، ئەفسوونێكی گەورە لە نەمایشێكی بچوكی منداڵاندا دەخوڵقێنێ. شانۆی منداڵان لەم نەمایشەدا دەبێتە گەمەیەكی ڕاستەوخۆی ئەكتەرو بینەران.
خاتوو لۆكرێسیا پاكۆ LUCRECIA PACO كیشوەرێكی ئەفسوونی مەزن لە نەمایشێكی بچوكی منداڵاندا بەرجەستە دەكات. لەو ستركتورە ساكارەوە، لە دەروازەی پێوەدانگێكی پڕ بە بزاڤەوە كیژە ئەكتەرێكی سەمازان گەمە كیژۆڵكەیەكی بچوكمان پیشاندەدات.
سەما، جەستەو كەرەسەیەكی زۆر ساكار لە ئاستێكی زۆر بەرزدا تێكەڵا بە ریتم، دەنگ و زایەڵەیەكی تایبەت دەبێت. سەما دەبێتە وزەیەكی ئەفسوونیو ڕابردوویەكی دێرینی پڕ لە كتوورو دابونەریتێكی دەوڵەمەند دەكاتە ستركتۆرێكی بەهێزو نوێ.
لۆكرێسیا پاكۆ كیژە ئەكتەرێكی تەنهایە لەسەر شانۆ. بەڵام تەنهایی هەموو سنوورەكانی شانۆ دەكاتە سنوورێكی بەرین، یاخود چڕو تەسك، بەشێوەیەك بینەران بواری ئەوەی نامێنێ بیر لەوە بكاتەوە كە تەنها ئەكتەرێك لەسەر شانۆیە.
لە دەروازەی ئەو وزە گەورەیەوە فەنتازیا دانیشتوانێكی گەورەی لە دوا نەهاتوو لەسەر شانۆ دەخوڵقێنێ. هێزی ئەو ئەفسوون و فەنتازیایە بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ كار دەكاتە سەر هەست و دەروونی ئەو منداڵانەی بۆ تەماشا هاتبوون. ئەو كاریگەریەش بە شێوازێكی ساكارو ڕاستگۆیانەوە هەموو بینەران (منداڵان) وەك گەمەیەكی ڕۆژانەی ئاسایی پەلكێش دەكاتە سەر شانۆو تێكڕا پێكەوە لەگەڵا ئەكتەری شانۆییەكەدا دەكەونە گەمەو سەماكردن.
شانۆیەكی خواوەندی:
لە باشوری هندستان (گۆپالان ڤێنیو) GOPALAN VENU لە ناوچەی (كێڕالا) شانۆیەك بەڕێوە دەبات، ڕەگ و ڕیشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە دوو هەزار ساڵا. شانۆیەك لە نێوەندی چەندین كلتورو ئاینی جیاوازدا تواوەتەوە. شانۆی (كیوتییاتام) یەكێكە لە دێرینترین فۆرمەكانی شانۆ بە دیكۆمێنت و بەڵگەنامە پارێزرابێت. ئەمڕۆ تەنها چەند خێزانێكی دیاریكراو سەبارەت بە نهێنیەكانی ئەم شانۆ ریتواڵیە دەزانێت كە بە سانسكرێتی(3) پێشكەش دەكرێت. هەندێ لە پسپۆڕانی شانۆ دووپاتی ئەوە دەكەنەوە كە ئەم نەوەیە دوا نەوەیە گەمەی سانسكریتی نێوان خواوەندو مرۆڤەكان بینێت.
نەمایشێكی (كیوتییاتام) قوربانی مرۆڤە بۆ خواوەندەكان و لەوانەیە چەندین ڕۆژ بخایەنێت. گۆپالان دەڵێت: تەنها هەشت دێڕ لەو ئەفسانە كۆنە دینیانە بەسە بۆ شانۆییەكی سێ كاژێری. كیوتییاتام شانۆیەكی دینیە لە بنەڕەتدا، یان بە واتایەكی تر وا پێویست بووە شانۆی هندی لەنێو خواوەندەكاندا نەشوونما بكات. بەر لە نەمایشكردنی هەر شانۆیەك میوە دەكەنە قوربانی، بوخورد دادەگیرسێن و ئاگر دەكەنەوە. ئەكتەرەكانیش نەمایشەكانیان لەنێو گەمەیەكی ڕیتواڵێ پیرۆزدا بۆ خواوەندەكان پێشكەش دەكەن. ریتواڵێكی پڕ لە هەست و دینی داڕشتەكانی ئەو نەمایشانە بەرجەستە دەكەن.
زمانی جەستەی پڕ لە دەڕبڕینی ئەكتەر ئاستێكی بەرزی هەیە. تەنها بەكارهێنانی دەست و پەنجەكان بەسە بۆ گێڕانەوەی هەموو ڕووداوەكان.
ئەفسانەی ئافرەتێكی شەیتان:
(كاپیلا) Kpila تەنها كیژە ئەكتەری ئەم سەما خواوەندیە. جەستەی ئەم كیژە ئاوێزانی دەنگی دەهۆڵێكی گەورەی هەندێ لە كانزا چوو دەبێت. جیهانی پڕ لە دەربڕینی چاو و جووڵانەوەی پەنجەو مەچەك بەشێوازێكی ئەفسوونی، سەرنجی بینەران بەلای خۆیدا ڕادەكێشێ. (كاپیلا) ئەفسانەیەكمان بۆ دەگێڕێتەوە كە هەر خۆشی ڕۆڵی هەموو كاراكتەرەكانی یاری دەكات.
سەرەتا باسی ئافرەتێكی “شەیتان” مان بۆ دەكات. ئەم ئافرەتە شەڕانگێزە مەمكی چەپی پڕە لە ژەهر. لە ڕێگای شیر دانەوە چەندین منداڵا ژەهراوی دەكات.
ئەم ئافرەتە ئاسودەییەكی گەورەی نیشاندەدا لەگەڵا مردنی هەر منداڵێكدا. ژەهری مەمكیشی هەر لە زۆر بووندایە. تا لە ئەنجامدا (كریشنە)(4)ی خواوەند لە شێوەی كۆرپەیەكدا دێت. ئافرەتەكە دەستەوستان دەبێت بەرامبەر ئەفسوونی ئەو منداڵەو لە مەمكی دەستە ڕاستی، شیرێكی پاك دەدات بەو كۆرپە خواوەندیە. بەڵام ئەو كۆرپەیە هەموو شیری لەشی ئافرەتەكە هەڵدەمژێ. تا هێدی هێدی تەڕایی لە لەشیدا نامێنێ.
ئافرەتەكە تووشی ژان و ئازارێكی زۆر دێت. بەڵام ئەو كۆرپەیە (كریشنەی خواوەند) مەمكی بەرنادات تا هەموو جەستەو گیانی بە تەواوەتی هەڵدەمژێت,. ئافرەتەكە وەك سمبولێكی شەڕانگێزە دەمرێت. بەڵام مەرگ لەم ئەفسانەیەدا كۆتایی ئەو جیهانە نیە، بەڵكو بە پێچەوانەوە، ئافرەتەكە بە سەفەری مەرگێكی سەیرو سەمەرەدا دەڕوات. مەرگ وەك وێستگەیەكی ترسناك كاریگەریەكی زۆری دەكاتە سەر دەروونی ئەو جەستە بێ گیانە.
لە بەرئەنجامدا هێزو وزەی (كریشنە)ی خواوەند و سروشت و دیدی میتۆلۆژیا، ئەو ئافرەتە زیندوو دەكاتەوە. ئافرەتەكە دەگەڕێتەوە بۆ سەر زەوی، بەڵام ئەم جارەیان وەك ئافرەتێكی پاك و ئاشتی خواز. گەشتی ئەم ئافرەتە گەشتێكە لە ژیانەوە بۆ مەرگ و لە مەرگەوە بۆ ژیان.
دەسەڵات و هێزو تێگەیشتنی بینەران بنەمایەكی گرنگی ئەم شانۆ خواوەندیەن. بینەران لە ڕوانگەی بیرو ئەزموونی دەوڵەمەندی خۆیانەوە ڕووبەڕووی ئەم نەمایشانە دەبنەوە. چیرۆكەكانیش لە ئەفسانە خواوەندیەكانەوە وەردەگیرێت كە بەشێكی بنەڕەتیە لە ژیانی بینەران خۆیان.
ئۆپێرای پەكین:
هونەری شانۆ لە وڵاتی چین لایەنێكی تری ئەم شانۆ چوار كیشوەریەیە. كلتور و فەلسەفەو هونەری دێرینی وڵاتی چین، لایەن و بنەمایەكی گرنگی ڕەوتی شارستانیو گەشەی مرۆڤایەتین. لەبەر ئەوە ئامادەگی (چین) وەك لایەنێكی سەرەكی لەم پرۆژەیەدا بەهایەكی تایبەتی لەخۆدەگرێت. هەموو شتێك كە لەسەر شانۆ لە ئۆپێرای پەكین روودەدات، دەبێت زۆر جوان لەبەرچاوان بنوێنێ. هەموو جووڵانەوەیەك دەبێت هەست و هۆشی پڕ لە فەنتازیای بینەران بوروژێنێت.
نەژادی ئەم هونەرە لە سەمای میللی، گۆرانیو بەسەرهاتە كۆنەكانەوە سەرچاوەی وەرگرتووە. لە ڕوانگەی سەدەیەكەوە مۆسیقا، گۆرانی، سەما، تەكنیكی جەنگ، ئەكرۆپاتیك، هونەری ئیشی دەست لەیەكەیەكی یەكگرتوودا تواونەتەوەو بەمەش هونەرێكی تری تایبەتمەندی خوڵقاندووە.
لەم هونەرەدا (یینگیو) واتە (ئۆپێرای پەكین) هەرگیز ژیان، ڕووداو و جووڵانەوەكان لە ڕوانگەی بنەما ناتورالیزم و ڕیالیزمیەكەیەوە بەرجەستە ناكرێت. هەموو شتێك لە ڕووبەرێكی پڕ لە فەنتازیاو جیهانی میتۆلۆژیایەكی بێسنووردا بەرجەستە دەبێت.
لەو جیهانە میتۆلۆژیەدا خواوەندەكان، جادوگەر و مرۆڤی ئاسایی، شانبەشانی یەكتر دەردەكەون. ڕەنگ بەهایەكی تایبەتی هەیە لە دیاریكردنی جل و بەرگەكانیاندا. ئەو جلوبەرگە ڕەنگاوڕەنگانە لە نێوەندی مۆسیقا، ئەكرۆپاتیك، جەنگ و پێكدادان، گۆرانیو دەیالۆگدا دەبێتە دیمەنێكی بێ وێنەی ئیستاتیكا.
بەڵام لەو نێوەندە پڕ لە ئەفسوون و فەنتازیاییەدا، مرۆڤ وەك بوونەوەرێكی زیندوو، ئامادە، ئامرازی هەموو پەیوەندیەكانە. مرۆڤ جەستەیەكی كارامەو بۆزو درەوشاوەیە.
عاشقێكی غەدرلێكراو:
وان دانهۆنگ Wan Danhong ئافرەتێكی عاشقی غەدرلێكراوە. ئەم ئافرەتە دڵشكاوە لەو دنیاوە دەگەرێتەوە تا تۆڵەی خۆی لەو پیاوە بێوەفا دڵڕەقە كە بكاتەوە كە دڵی شكاندووە.
(بای تاو) Bai Tao لە ڕوانگەیەكی كۆمیدیو دیدێكی جەستەییو فیزیك ئاساوە بەرجەستەی عەشقێك دەكات، هیچ سنوورێك بۆ كلتور، یان كات و شوێنی بۆ دانانرێت. ئەم ئافرەتە عاشقە بریندارە دەتوانێت لە ئاكامدا تۆڵەی خۆی بكاتەوە. وان دانهۆنگ، بای تاو دەكاتە شەیتانێكی ڕووڕەش و لەگەڵا خۆی دەیبات بۆ ئەو دنیا.
ئەم بەسەرهاتە لە سەماو گۆرانیو ئەكرۆپاتیكدا دەگێڕرێتەوە. ئەم كارەش یەكێكە لە نموونە هەرە جوانەكانی ئۆپێرای پەكین.
دەیالۆگی ڕۆژهەڵات لەگەڵا ڕۆژئاوادا:
وێستگەی چوارەمی ئەم پرۆژەیە هەناسەیەكی قووڵی پڕ لە پرسیاری جیاوازە. بە ئاهەنگێكی ڕەنگاو ڕەنگی چوار كلتور، چوار جیهان و دیدی هەمەڕەنگ نەمایشێكی سەمائامێزی پڕ لە ریتم و مۆسیقا بەرجەستە دەكرێت.
ئەم نەمایشە هاوبەشە (ڕۆژهەڵاتی خۆر، ڕۆژئاوای مانگ) لە داڕشتەی ئەفسانەو بەسەرهاتێكی زۆر دێرینی وڵاتی (چین)ەوە (گەشتێك بۆ ڕۆژئاوا) بونیاد نراوە. بەسەرهاتەكەش باسی گەڕان دەكات بە دوای ڕاستیەكانی ناوەوەی خودی خۆمان و هەوڵدانە بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارە ئەزەلی و میتافیزیكیەكان. هەموو ئەو پرسیارو گەڕانە لە كتێبە پیرۆزە دێرینەكاندا پارێزراوە. ئەو كتێبانەی كە لە ئەنجامدا تەنها لاپەڕەی سپین؟
مرۆڤ چیە؟ یەكێكە لەو پرسیارانەی دەبێتە زەمینەیەكی لەباری گەشتێكی پڕ لە سمبول بۆ ئەم نەمایشە. لە هەمان كاتدا تەقەلایەكە بۆ ڕۆچوونە خوارەوەیەكی قووڵا بەنێو ناوەوەی خودی مرۆڤدا.
ڕۆژهەڵات هی ڕۆژەو ڕۆژئاواش هی مانگ:
ێیمی ئێندەلی Jimmy Endeley لە ماوەی چواردە ساڵدا گەشتێكی دەوڵەمەند دەكات. ئەم زانا سۆفیە، لەگەڵا هاوڕێكانی لەو گەشتە درێژخایەنەدا، پێویستە بەر لە هەموو شتێك لە ناوەوەی خۆیانەوە بەدووی وەڵامەكاندا بگەڕێن. دوای ئەوەی دۆزینەوەی كتێبە پیرۆزەكان یەكێكە لە ئامانجە سەرەكیو ئەفسوونیەكانی ئەو گەشتەیان. لەو ڕێگا دوورو درێژەدا ڕووبەڕووی جەنگ، مردن، توندوتیژیو ئێش و ئازارێكی زۆر دەبنەوە. بەڵام لە هەمان كاتدا هاوڕێی بەئەمەك و پاكشیشان لێهەڵدەكەوێت كە بەوپەڕی لەخۆبردنەوە هاوشانی گەشتەكەیان دەبێت. ئەم گەشتە چواردە ساڵیە، بیابان، سەرماو سۆڵەو سەهۆڵبەندان، پەڕینەوە بەنێو دەریاچە شینەكاندا، دارستان و چیاكان دەگرێتەوە.
گەشتێك كە چەندین كلتوری هاوبەش و جۆراوجۆر بەیەكتری دەگەیەنێت ئەم گەشتە كلتوریە جۆراوجۆرە لە دەروازەی تەكنیكی جەنگ لە ئۆپێرای پەكین، جووڵەی دەست و مەچەك، وزەی دەربڕینێكی بەرزی دەم و چاو لە شانۆی هندیو ریتم و سەمایەكی بێ وێنەی ئەفریقیدا بەرجەستە دەبێت.
نەك هەر ئەوە، بەڵكو دەنگ و ئاوازی كەمانچەو مۆسیقای میللی سویدی لەگەڵا ئامێرە مۆسیقیە جۆراوجۆرەكانی چین، هندو ئەفریقا، كەش و ئەفسوونی دەنگ و گۆرانی، ئەمانە هەموویان ریتمێكی كاریگەر و بزوێنەریان بە بینەران دەبەخشی.
لە كاتێكدا كاراكتەرەكان تێكڕا لە كۆتایی شانۆییەكەدا بە دەمامكەوە دەردەكەون، گەشتەكەی ئەو زانا سۆفیە، یەكێك لە بنەما سەرەكیەكانی ئامانجی ئەو میتۆلۆژیایە دەپێكێت. (جێمی ئێندەلی) سەردانی قووڵایی ژێر زەمین دەكات. ئەمەش سمبولێكی ئەو ئەفسوونەو مانای سەركەوتن بەسەر دەسەڵاتی تاریكیدا دەخاتەڕوو. ئەم گەشتەی ژێر زەمین لە داڕشتەی تایبەتمەندی هەریەك لەو كلتورە جیاوازانەوە بەرجەستە دەبێت.
پیتەر ئۆسكارشۆن سوودێكی گەورە لە بنەما قوڵەكانی كلتوری گەلان وەردەگرێت بۆ بەرجەستەكردن و بەدیهینانی جل و بەرگێكی ناتەباو تێكەڵا لە ئەفسون. بەتایبەتیش لە خوڵقاندنی كاراكتەری (پیاوی فەرو)دا. ئەم كاراكتەرە بەیەكداچوونێكی ئەفسانەی (وڵاتانی باكوری ئەوروپا)و، لەلایەكی دیكەشەوە فەلسەفەو ئەفسانەی رۆژهەڵات لە خۆدەگرێت.
ئەم موتوربەكردنەیش بەرجەستەی دیدێكی قوول و وریای ریژیسۆر پێتەر ئۆسكارشۆن پیشاندەدات. دیدێك كە كلتوری ڕۆژهەڵات بە ڕۆژئاواوە دەبەستێتەوە.
لەم پرۆژە جیهانیەدا پرسیارە ئەزەلیەكان بەبێ وەڵام دەمێننەوە. بەڵام زەمینەی دەیالیۆگێكی فەلسەفی، هونەری و ئێستاتیكی لەنێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوادا دەخوڵقێنێ. كاری هونەریش دۆزینەوەو وەڵامدانەوەی پرسیارەكان نیە، هێندەی بنەماو دیدو ئامانجی ئەم پرۆژەیەو هەموو پرۆژە زیندووەكان، ئەو گەشتە پڕ لە پشكنین و گەڕانەیە بەدووی شتێكی ناتەبا، جیاوازو پڕ لە نهێنیدا. گەڕانەوەكە گەڕانێكی ئەزموونگەریەو هەموو شتێك لە بنەماكانی بەهێزكردنی پێناسەی هونەری خودی خۆدا بوونیاد دەنرێت.
ئەم پرۆژەیە، هەر وەك لە (پڕۆسەیەكی جیهانی بۆ شانۆ) مانڤێستی هاوكارانی پڕۆژەكەدا تۆمار كراوە، دەستەبەركردنێكە بۆ تیشك خستنە سەرێكی پڕ لە گەڕانی ئەو نهێنیانەی كە پێوەدانگە ئێستاتیكیو دیدە هونەریەكان پێویستیان پێیەتی. ئەم كارەش تەنها بەهاریكاریو گیانی لەخۆبردن و شارەزایی لە بوارەكانی شانۆدا سەقامگیر دەبێت.
پەراوێز:
1-ساڵی 1994 لە ژمارە (9،10)ی گۆڤاری (وان)دا بابەتێكی ترم سەبارەت بە شانۆیی (شالیر) پڕۆژەیەكی تری ریژیسۆر پێتەر ئۆسكارشۆن بڵاوكردۆتەوە.
2-ئەم پڕۆژەیە لە كاژێری دوانزەی نیوەڕۆوە دەستیپێكرد تا كاژێری نۆو نیوی شەو، لەگەڵا دوو پشوو لە نێوانیاندا.
3-سانسكریتی زمانێكی هیندۆیسمەو دادەنرێت بە ناسراوترین و دێرنترین زمانەكانی هندو ئەوروپی. شانۆی سانسكریتی بەشێوەیەكی گشتی لەسەر توخمەكانی شیعر، مۆسیقا و سەما بونیاد دەنرێت. درامای سانسكریتی بەیەكەی كات و شوێن ناگۆڕرێت. بەڵكو ئەكتەر دەتوانێت بەتەنها وشەیەك شوێن و كات بگۆڕێت. شیعر لە پێوەدانگە درامیەكاندا بەهای هونەری زۆر زیاترە لە هەریەكە لە ڕووداو لە چیرۆكەكە. كەواتە شانۆییەكی سانسكریتی بەشێوەیەكی گشتی بارودۆخ و ریتواڵا و گیانێكی شیعری بەخۆوە دەگرێت. شیعر گەورەترین كاریگەری بەسەر هونەری نواندنەوە هەیە. بەتایبەت لە ڕووی هەڵوێستەو جووڵانەوەو ئاماژەوە، چونكە شیعر دەبێتە هۆی هێدی بوونەوەی ڕووداوەكان. بەمەش ئەكتەر ناچار دەبێت بۆ ئەوەی بەردەوام جێی سەرنجی بینەران بێت، تا بگاتە ئاستێكی باڵا لە وریاییو نەرمی لە ماسوولكەو دەربڕینی ناوەكیو دەم و چاو و هەموو توانا هونەریەكانی تری بخاتە كار لەكاتی نواندندا. هەموو بەرەوپێش چوون و ڕووداوێك لە درامای سانسكریتیدا ناگاتە هیچ ئاكامێك گەر ئەم توخمانە (سەرەتا، هەوڵدان، باوەڕو سەركەوتن) یەكنەگرن. ئەمەش یەكەیەكی گرنگ و گەشبینە، چونكە هیچ جۆرە ڕەشبینیەك لە شانۆی هندیدا بەدی ناكرێت. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ هێزو ئیرادەی خواوەندەكان لەو ڕووبەرە پڕ لە ئەفسون و نهێنیەدا كە بە ڕۆژهەڵات ناسراوە. ئیرادەی ئەو خواوەندانەش هەمیشە ئیرادەی خێر بووە. بڕوانە (ئەفسانەی ئافرەتێكی شەیتان) لەم باسەدا.
4-كریشنە یەكێكە لە ناسراوترین و خۆشەویسترین خواوەندەكان. لە زۆربەی میتۆلۆژیاو داستانەكاندا وەك پاڵەوان، جەنگاوەر، عاشق و پادشا، دەركەوتووە.
سەرچاوە:
پرۆگرامی شانۆییەكە Ostan om sol Vastan om Mane
