نەست پێش فرۆید و دوای فرۆید
نووسینی: محسن المحمدی
لە عەرەبییەوە: هەورامان وریا قانع
كاتێ چەمێك لە ساتەوەختێكی مێژویی دیاریكراودا و لەكایەیەكی تایبەتدا، دێتەئارا، ئەوا لە ناكاو یان كتوپڕ نایەتە ئارا. بەڵكو پێشتر وردە وردە كاری بۆ كراوە. بە مانایەكی تر، دەتوانین بڵێین چەمك شتێك نییە وەك وەحی، بەخێرایی بپەڕێتە ناو عەقڵ و مێشكی كەسی بلیمەت و ئەویش دەستبەجێ دایڕێژێت و رێكیبخات و بیهێنێتە ئاراوە. بگرە چەمك بەچەندین قۆناغی مێژوییدا تێدەپەڕێت، پاشان دێتە ئاراوەو دروست دەبێت، بە جۆرێك كۆمەڵێ ڕەگوڕیشە و بنەچەی پێشتر رێگایان بۆ خۆشكردووەو لە هێنانە ئارای و دروستكردنیدا یارمەتیان داوە. با ڕوونتر قسە بكەین و بڵێین هەمو چەمكێك، بوونەوەرێكی مێژوییە، ئەمە لەلایەك.
لەلایەكی دی، هاتنە ئارای چەمك و دروستبوونی دەلالەت و ماناكانی و داگیركردنی پانتاییەك لە ناو عەقڵی بیرمەندەكان، مانای ئەوە نییە ئەو چەمكە كۆتایی پێهاتووەو ئیدی داخراوە. بگرە پێچەوانەكەی ڕوودەدات و چەمكەكە ئاقاری دیكە وەردەگرێت. واتە ئەو چەمكە، وەك تەقینەوەی بۆمبێك وایە، پەرش و بڵاو دەبێتەوەو هەر پارچەیەكی دەڕوات بۆ كایە و بوارێكی مەعریفی دیكە. تا لە دواجاردا دەلالەت و مانای جیاواز وەردەگرێت كە لە دەلالەت و مانای ئەو كایە ڕاستەقینەیەی خۆی ناچێت كە یەكەمجار لێوەی هاتبووە ئاراوە.
كەواتە چەمك، ساتەوەختی دەستپێكردنی هەیە، ئەو ساتەوەختە بریتییە لە هۆشیارییەكی تەواو بە دەلالەت و ماناكانی و تواناكانی بۆ تێگەیشتن و ڕاڤەكردن. بەڵام ئەم چەمكە، چەمكێكی دابڕاو نییە، بەڵكو ڕەگوڕیشەی لە رابردودا هەبووەو پێشتر زەمینەسازی بۆ كراوە، ئەمەش رێگەی بە دەركەوتنی و هاتنە ئاراوەی داوە. لە هەمان كاتیشدا، بە جۆرێك لە جۆرەكان، پەل دەهاوێت بۆ ئایندە و لەوێشدا دەردەكەوێتەوەو لە چەندین بوارو كایەی دیكەدا بەكاردەهێنرێت. لێرەوە پێ دەخەینە ناو قۆناغێكەوە دەكرێ ناوی لێبنێین: قۆناغی هەژمونی چەمك و دەستگرتنی بەسەر عەقڵەكاندا.
بۆ ئەوەی قسەكانمان، وەك قسەیەكی گشتی نەبێت و هەر لە چوارچێوەی قسەدا نەمێنێتەوە، هەروەها بۆ تێگەیشتنێكی وردتر لە جووڵەی چەمك و گەڕان و گواستنەوەكانی، نموونەی چەمكێك وەردەگرین، ئەویش بریتییە لە چەمكی “نەست” كە لە سەدەی بیستەمدا، فیكری مۆدێرنی بەخۆیەوە سەرقاڵ كردبوو. بۆ ئەمەش پشت بە توێژینەوەیەك دەبەستین بەناونیشانی (چەمكی نەست و جووڵەو گواستنەوەكانی لە فیكری مۆدێرندا)، توێژینەوەكە لەلایەن د. عبدالرزاق الداوی نووسراوەو بەشێكە لە كتێبێكی بە ناونیشانی (گفتوگۆی فەلسەفە و زانستی ئەخلاق)، لە بڵاوكراوەكانی دەزگای (المدارس) لە (دار البیچا‌و)، 2004.
نەست پێش فرۆید
هەر كەسێك گوێی لە وشەی (نەست- اللاشعور) بێت، ئەوا راستەوخۆ بیری بۆ لای پزیشك و دەرنوشیكاری بەناوبانگ “سیگمۆند فرۆید 1856- 1939” دەڕوات. لە راستیشدا هەر وایە، ئەوە ئەم پیاوە بوو بە ڕوون و ئاشكرایی، لقێكی تازەی لە زانستی دەرونشیكاری دامەزراند كە تێیدا (نەست) تەوەرەی سەرەكی بوو. هەروەها بۆ دۆزینەوەی دەركەوتەكانی نەست، گەشەی بە میتۆدێكی تایبەتمەند دا، جگە لەوە كۆمەڵێ تەقەنیاتی تازەی بۆ چارەسەركردنی پەشێوییە دەروونییەكان هێنایە ئارا، ئەو پەشێوییە دەروونییانەی بەهۆی چەپاندنەكانی نەستەوە، دووچاری مرۆڤەكان دەبوون. بەڵام لەگەڵ هەمو ئەوانەشدا، راستی ئەم مەسەلەیە، واتە چەمكی نەست، كتوپڕ لە كایەیەكی دیاریكراو سەریهەڵنەدا كە كایەی دەرونشیكارییە. بەڵكو پێشینەی لە فەلسەفەی ئەوروپی سەدەی نۆزدەهەمدا دەبینین. هەر بۆ نموونە بیرۆكەی ئەوەی هێزی نادیارو شاراوەی دەروونی كە كۆنترۆڵی هۆشیاری مرۆڤ دەكات، لە دێر زەمانەوە بوونی هەبووە. بەتایبەت لای فەیلەسوفانی ئەڵمان كە دەركیان بەوە كردبوو كۆمەڵێ هێزی شاراوەو نادیار هەیە، دەست دەگرێت بەسەر هەڵسوكەوت و ڕەفتارە مرۆییەكاندا. زۆرجار ئەم هێزە نادیارەیان دەگەڕاندەوە بۆ لایەنی ئۆرگانی فسیۆلۆجی لای مرۆڤ.
ئەگەر فەیلەسوف و پەروەردەكارو زانای دەرونشیكاری ئەڵمانی (فریدریك هربات- 1776/ 1841) وەربگرین، دەبینین دیاردەی (نەست)، بگرە تەنانەت بیرۆكەی (چەپاندن- الكبت) لە نووسینەكانیدا باسیان لێوەكراوە، هەرچەندە نەگەشتوونەتە ئاستی ئەو مانایانەی فرۆید بەو چەمكانەی بەخشیوە. بەڵام پێشینەیەكی سەرەتایی بوون و ڕێگایان بۆ دەروونشیكاری خۆشكرد. هربات لەو باوەڕەدا بوو بەشەكانی دەروونی مرۆڤ و دیاردەكانی، بریتین لە كۆمەڵێ دژ یەك كە ململانێ و ناكۆكی لەنێوانیاندا هەیەو لە ئەنجامدا یەكێكیان ئەوی دیكەیان پەكدەخات و دەریدەكات. بە مانایەكی تر، لە میانەی بەردەوامی ململانێ دەروونییەكان، هەندێ بیرۆكە خۆیان دەسەپێنن و لەسەر ڕووكاری (هەست- الشعور) دەردەكەون. لە هەمان كاتدا هەندێ بیرۆكەی دیكە كپ و جڵەوگیر دەكرێن. واتە كاری چەپاندنیان بۆ دەكرێت و فڕێدەدرێنە قوڵایی نەستەوە.
یاخود دەكرێ بڵێین هربات، دوو ئاراستەی بۆ ململانێ دەرونییەكان دیاریكردووە: ئاراستەیەك بەرەو ئاستی هەست بەرزدەبێتەوە، ئاراستەیەكیش بەرەو ئاستی نەست نزمدەبێتەوە. كەواتە دەتوانین قسە لەسەر (هەستێكی جێگیر) بكەین ئەگەر هاتوو هەست لە دۆخێكی ڕوون و ئاشكراو تایبەتدا بوو. هەروەها بە پێچەوانەوە، دەتوانین قسە لەسەر نەستێكی جێگیر بكەین، ئەگەر هاتوو نەست لە دۆخێكی كپكراودا بێت یان لە دۆخێكی چەپاندندا بێت، واتە لە دۆخێكی ئاڵۆزدا بێت. ئەوەی كەمەكێك شارەزایی لە هەندێ بیروڕایی فرۆید دا هەبێت، بۆی دەردەكەوێت هربات چەند پێش ئەو، قسەی لەو چەمكانە كردووەو؛ چەند پێش ئەو بەشداربووە لە هێنانەئارای گرنگترین چەمكەكانی پرۆژەی فرۆیدی، مەبەستمان هەردوو چەمكی نەست و چەپاندن-ە.
لە ڕاستیدا ئەوە تەنها هربات نییە كە یەكەمین سەرەتاكانی بیرۆكەی نەستی لا گەڵاڵە بووە. بگرە ئەم بیرۆكەیە، لای زۆرێك لە فەیلەسوفان دەدۆزینەوە، بەتایبەت ئەو فەیلەسوفانەی باوەڕیان بەوە بوو هێزێكی نەستی هەیە جیهان دەجووڵێنێت. لەوانە (فریدریك هیگڵ 1770- 1831) خاوەنی بیرۆكەی (ڕەها- المگلق) وەك ڕۆحی بزوێنەری مێژوو. هەروەها (شۆپنهاور 1788-1860) خاوەنی بیرۆكەی (ئیرادە) وەك هێزێكی نادیارو سەختگیرو نا ماقوڵ كە بریتییە لە پرنسیپی بوون. هەروەها (هارتمان 1842- 1906)، بە كتێبەكەی (فەلسەفەی نەست) كە تێیدا نەست دەكات بە رۆحێكی گەردونی و بەناو هەموو شتێكدا گوزەر دەكات. لێرەدا با لەسەر شۆپنهاوەر بووەستین، چونكە فرۆید دان بەوەدا دەنێت كاریگەری ئەوی لەسەر بووە.
تێزەكەی شۆبنهاوەر دەڵێ: (جیهانی بینراو، لەژێر خۆیدا جیهانێكی لەخۆی چالاكترو بەخوڕتری شاردوەتەوە. بە هەڵكۆڵین و ڕٍۆچوونە ناو ئەم جیهانە، كێڵگەیەك لە هێز و غەریزەی كوێرانە دەدۆزینەوە كە بریتین لە كۆمەڵێ ئەنگێزەو لە شێوەی چەندین ڕێڕەوی نا هوشیاریدا رێزبوون. ئەو هێزانە بۆ نموونە لە سروشتدا، وەك هێزی راكێشان دەردەكەون، لای ڕووەك و گیانەوەران وەك هێزێكی چالاك دەردەكەون، لای مرۆڤ وەك ئیرادەی مانەوە دەردەكەوێت كە هەرگیز بە بڕیاری خۆی نییە). ئەم بیرۆكانە كە جەخت لە بوونی قوڵایی نەست دەكەنەوە، وایكرد خودی فرۆید دان بەوەدا بنێت كە ئەم فەیلەسوفە (شۆبنهاوەر) پێش ئەو كەوتووە. ئەوەتا فرۆید لە شوێنێكدا دەڵێت: (ئەم بیرۆكەیە- مەبەستی بیرۆكەی چەپاندنە- لای من بیرۆكەیەكی تازە و ڕەسەن بوو، تا ئەو رۆژەی بەڕێز “ئۆتۆ رانك” – خوێندكارو هاوڕێی فرۆید بووە- لەسەر لاپەڕەی كتێبەكەی شۆپنهاوەر “جیهان وەك ئیرادەیەك،” ئەو بیرۆكەیەی خشتووەتە بەردەست). شۆپنهاوەری فەیلەسوف لەو كتێبەدا شیكاری بۆ دیاردەی شێتی دەكات.
لە راستیدا سەروەختێك هەندێ لە تێكستەكانی شۆپنهاوەر دەخوێنینەوە، هەست بە، دەستبردن بۆ میكانیزمی چەپاندن دەكەین كە كۆكە لەگەڵ ئەوەی فرۆید لە تیۆرەكەیدا پێشكەشی كردووە. بۆ نموونە: ئەم وتەیەی شۆبنهاوەر دەهێنینەوە: (كاتێ لەناكاو یادەوەرییەكی كۆنی پڕ ئێش و ئازارو سەخت، بە جۆرێك لە جۆرەكان لەناوماندا زیندوو دەبێتەوە، ئەوا دەمودەست كار بۆ ئەوە دەكەین دووریبخەینەوە، دوورخستنەوەكەشی بە ڕێگایەكی ئالیی دەبێت: یان لە رێگەی وتنی كۆمەڵێ قسەی ناڕوونەوە، یاخود لە رێگەی ئەنجامدانی هەندێ ئاماژەوە، دەمانەوێ دووریبخەینەوە. ئێمە بەوە وا دەزانین دوورمانخستووەتەوەو بە تەواوی خۆمان لێی رزگار كردووە).
ئێمە دەزانین فرۆید بۆ تێگەشتن لە هەندێ هەڵسوكەوت و ڕەفتاری مرۆڤ، رۆڵێكی گەورە دەدات بە سێكس. لەبەر ئەوە دەبینین جارێكی دی ئاماژە بۆ شۆبنهاوەر دەكاتەوە، بەو پێودانگەی ئەو لە یەكەمین ئەو كەسانە بووە ئاوڕی لەم لایەنە داوەتەوە. شۆپنهاوەر گرنگییەكی گەورە بە غەریزەی سێكس دەدات، بەو پێیەی ئەم غەریزەیە ئیرادەی مانەوەیە.
پێش ئەوەی شۆپنهاوەر بەجێبهێڵین، نابێت خاڵێكی دیكەی بەیەكگەیشتنی شوپنهاوەر لەگەڵ فرۆید لەبیر بكەین، ئەو خاڵەش بریتییە لە پێدانی ئەولەوییەت بە جەستە لەسەر حسابی عەقڵ، شۆپنهاوەر لەم بارەیەوە وتەیەكی بەناوبانگی هەیەو دەڵێ: (ئیرادە-مەبەستی جەستەیە وەك شوێنی غەریزە- سەردارە، بەڵام عەقڵ هیچ نییە جگە لە كۆیلەیەك). كەواتە بەپێی دیدی شۆپنهاوەر بێت، ئێمە شتێكمان ناوێت لەبەر ئەوەی هۆكارەكەیمان هەیە، بگرە ئێمە هۆكارەكانی بۆ دەدۆزینەوە چونكە ئەو شتەمان دەوێت. عەقڵ تەنها هێڵكارییەك و گەڕانێكە بە شوێن ستراتیجییەكاندا بۆ گەیشتن بە ئارەزوو. عەقڵ خزمەتكارێكی ملكەچە بە دەستی ئیرادەی مانەوە. وەك دەزانین ئەمەش پوختەی بیرۆكەی فرۆیدە كە لە زۆر جاردا دووپاتی كردووەتەوە ئێمە هیچ نییە جگە لە كۆمەڵێ بوونەوەری غەریزی، ئەوەی لای مرۆڤ وەك چالاكی دەردەكەوێ، لە حەقیقەتدا هیچ نییە جگە لە كۆمەڵێ وەهم.
نەست دوای فرۆید
وەك بینیمان، چەمكی نەست، وەك حەدەسێك و وەك تێڕامانێكی فەلسەفی، لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمدا دەركەوتووە و دواتر وەك دیدگایەكی ڕوون و ئاشكرا لە دەروونشیكاریدا جێگیر بووە كە دامەزرێنەرەكەی فرۆید بوو. بگرە دواتر نەست و فرۆید دەبنە دوو دیوی یەك دراو. وەلێ ئەم چەمكە دووچاری گۆڕانی دەلالی دەبێت و لە جیهانی دەرونناسییەوە، دەڕوات بۆ چەندین جیهانی دیكە و تیایاندا جێگیر دەبێت. بۆ نموونە هەر ئەمەش بوو لەگەڵ قوتابخانەی بونیادگەری روویدا كە لە هەناوی نەستی دەروونی- اللاشعور النفسی-یەوە سەریدەرهێنا. نەستی دەروونی ئارەزوو و چەپاندن و پاڵنەرە غەریزیەكان، دەنێرێت بۆ نەستی بونیادی. واتە گەڕان بە دوای بونیادی عەقڵی هاوبەش كە تەحەكوم بە بیركردنەوەوە دەكات. هەر منداڵێك لە ساتەوەختی لەدایكبوونییەوە، خاوەنی ڕەسیدی تەواوەتی تواناكانییەتی. واتە بونیادە زهنییە سەرەتاییەكان. هەر ئەمەش بوو (كلۆد لیڤی شتراوس 1908- 2009) جەختی لەسەر دەكردەوەو رایگەیاند شێوە جیاوازەكانی كەلتووری مرۆڤایەتی، لە هەمان ئەسڵەوە هاتوون. واتە توانا نەستییەكانی عەقڵی مرۆڤایەتی، هەمیشە شوناسێكی جێگیری هەیە. سروشتی سادەی مرۆڤ، بریتییە لە روقعەیەكی شەترنج، بەڵام شێوازی جیاوازی یاری لەسەر دەكرێت. بە كورتی شتراوس دەیەوێت بە بونیادگەرییە ئەنسۆپۆلۆژییەكەی، ئەوە بسەلمێنێت كە فیكر لە سروشتدا پێش مرۆڤ هەبووە، پاشان ئێمە بە پێی بەرمەجەیەكی پێشوەخت كاردەكەین. هەر ئەمەش بوو وای لێكرد رایگەیەنێت كە ئازادی مەحاڵە و سەقفی تواناكانمان سنوردارەو پێشتر چوارچێوەی بۆ دیاریكراوە. دەكرێ بڵێین نەستێكی بونیادگەری هەیە كە كۆنترۆڵی گردبوونەوەی مرۆڤەكان دەكات.
بە هەمان ئەو رێگایەی سەرەوە، فەیلەسوفی فەرەنسی (میشێل فۆكۆ 1929-1984) ئاراستەیەكی مەعریفی دەبەخشێت بە چەمكی نەست، ئەویش بە داتاشینی چەمكی (ئەبستیم). مەبەستی لە ئەبستیم ئەو سیستمە شاراوەیەیە كە لەكاتی كردەیی عەمەلیدا بە بێدەنگی كار دەكات و مەرجەكانی مەعریفە لە قۆناغێكی مێژوویی تایبەتدا دیاریدەكات. بەو پێیەی گوتار وەك حەقیقەتێك دان بە شتەكاندا دەنێت. ئەوە سیستمێكە كەس بیری لێناكاتەوە، بەڵام مەرجەكانی بیركردنەوە دەخولقێنێت. فۆكۆ بە چەندین زاراوەی جیاواز جیاواز بەكاریهێناوە: وەك نەسق، بونیاد، پانتایی رێكخستن، ئەرزییەتی ئەبستمۆلۆچی، ئەولەویاتی مێژویی. هەر هەموشیان لەسەر یەك مانا كۆدەبنەوە كە بریتییە لە نەستی مەعریفی- لا شعورا معریفیا-. واتە ئەم ئاستە قووڵ و شاراوەیە و ئەو چینە ژێرخانییەی مەرجی پێشوەختە؛ بۆ بەرهەمهێنانی مەعریفە لە زەمەنێكی دیاریكراودا، بەرهەمدەهێنێت. هەر ئەمەش بوو فەیلەسوف (تۆماس كۆن 1922- 1996) بە چەمكی (پارادایم) گوزارشتی لێكرد. پارادایم واتە كۆمەڵێ بنەما و چەمك و ئامراز كە زاناكان لە میانەیانەوە دەجووڵێن. زاناكان بە چاوی ئەم پارادایم-ەوە لە واقع دەڕوانن، پارادایم وەك ئەو پاشخانە وایە كە وا دەكات هەندێ شت ببینیت و هەندێ شتی دیكە نەبینیت. روونتر بڵێین زاناكان بە پێی نەستی مەرعیفی كار دەكەن.
بە كورتییەكەی دەتوانین بڵێن چەمكەكان، چەمكی حازربەدەست نییە، یاخود چەمكێك نییە بەرهەمی بلیمەتییەكی تایبەت بێت، بگرە ڕەگوڕیشەی مێژوویی هەیە. سەرەتا وەك حەدەسێك و تێڕامانێك دەردەكەوێت، پاشان لەگەگەڵ تێپەڕبوونی كات، لە یەكێك لە كایەكاندا ڕوونتر دەردەكەوێت، دواتر دەگوێزرێتەوە بۆ كایەكانی دیكە، ئەگەرچی بە دەلالەتی جیاوازیشەوە بێت. چەمكەكان توێژاڵ و چینی تازەی مانا لەخۆیان دەگرن كە وایان لێدەكات زیاتر بەكاربێن. لەبەر ئەوە دەڵێین ئەوانەی چەمكەكان لەقاڵبدەدەن، بە پێچەوانەی ئاراستەی سروشتی شتەكانەوە ڕێدەكەن، بۆیە با بیرێك لە خۆیان بكەنەوەو مشورێكی خۆیان بخۆن.
سەرچاوە: محسن المحمدی، الشرق الاوسط، ژمارە 14002، 30 ئازاری 2017
