نوسینی: محەمەد نورەدین ئەفایە
وەرگێڕانی: شاهۆ سەعید
ئایا دەبێ مرۆڤ لەسەر ئاستی میتۆدو بایەخە تایبەتیەكانی خۆی.. چ مامەڵەیەك لەگەڵا دەقە جیاوازو جۆراوجۆرو پەرت و بڵاوەكانی بیریارانی ئەو تیۆرەدا بكا كە بە “تیۆری رەخنەیی” ناوی دەركردووە؟.. ئایا ئەو تیۆرە رەخنەییە تیۆرێكی فەلسەفیە، یان قوتابخانەیەكی فیكریە كە لە ڕێگای ئاكارو تایبەتمەندیەكانیەوە لایەنگرانی خۆی كۆكردۆتەوە.. یان ئاراستەیەكی فیكریە كە دامەزرێنەرانی هەوڵیانداوە رەوتێكی فەلسەفی پێك بێنن خاوەنی میتۆدو چەمكی تایبەتی خۆی بێت؟ یاخود مەسەلەكە پەیوەندیدارە بە هەستیاریەكی فیكریەوە كە هەموو لایەنگیرییو رەوتگەریەكی دۆگمایی (النسقیە الدوغمائیە) رەتدەكاتەوە؟ دواجار ئایا پێگەی یۆرگن هابرماس لە خەمڵینی ئەم تیۆرە رەخنەییەدا چیە؟
دەكرێ چەندین پرسیاری لەم جۆرە سەبارەت بە تیۆری رەخنەیی بخەینەڕوو، بەڵام ئەوەی بەلامانەوە گرنگە.. وەستانە لەسەر ئەو بنەما فیكرییو خەمە فەلسەفیانەی كە مۆركێكی تایبەت بە فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی دەبەخشن.. جا چ لەسەر ئاستی فەلسەفەو زانستە كۆمەڵایەتیەكان بێ، یا لەسەر ئاستی ئەقڵا و مۆدێرنە، یا تاك و كۆنترۆڵا و.. هتد.. بێ، دواتر دەربارەی ئاستەكانی كاریگەریی ئەم خەمە فەلسەفیانە لەسەر گەشەی فیكرییو تایبەتی یۆرگن هابرماس قسە دەكەین، كە بە بڕوای هەندێ لێكۆڵیار درێژبوونەوەی “قوتابخانەی فرانكفۆرت”ە(1)، یان نوێنەری ئێستای تیۆری رەخنەییە(2). هەندێكیش بڕوایان وایە كە فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی نوێنەرایەتی دوو نەوە دەكەن: یەكەمیان (نەوەی دامەزرێنەران) لە بۆلۆك و هۆركاریمەرەوە تا ماركیۆز، نەوەی دووەمیش كە هابرماس دیارترین نوێنەریەتی(3). بەڵام هەندێكیان لە باسكردنی مێژووی تیۆری رەخنەییدا هابرماس تێكەڵی بیریارانی ئەو مێژووە ناكەن، بەڵكو بڕوایان وایە كە ئەو خۆی بۆ خۆی پێگەیەكی تایبەتی هەیەو، لەگەڵا پێشەنگانی ئەو تیۆرەدا یەكناگرێتەوە(4).
بەهەر حاڵا هەرچەندە هەندێك لەم بۆچوونانە هابرماس بە یەكێك لە پێكهێنەرانی تیۆری رەخنەیی لە قەڵەم دەدەن و، هەندێكی تیریشیان سوورن لەسەر دوورخستنەوەی هابرماس لەو تیۆرە.. بەڵام ئێمە لەلای خۆمانەوە هەوڵدەدەین لەسەر گرنگترین ئەو مەسەلە فەلسەفیانە بوەستین كە نوێنەرانی تیۆری رەخنەییان سەرقاڵا كردووەو، كاریگەریان لەسەر گەشەی تایبەتی هابرماس بەجێهێشتووە.. بەم پێیە ئایا هابرماس لەو چەمك و شێوازانە دووركەوتۆتەوە كە پێشەنگانی تیۆری رەخنەیی پەیڕەویان كردووە.. یان بۆخۆی چەند چەمكێكی تازەی داڕشتووەو، پشت ئەستوورە بە میتۆدێكی نوێ؟.. لێرەوە ئێمە وای بەباش دەزانین لەم قۆناغەی باسەكەماندا تەنها سەبارەت بە تیۆری رەخنەیی بدوێین و، لە دەرفەتێكی تردا سەبارەت بە هابرماس و پرۆژە فەلسەفیەكەی قسەو باس بكەین.
1-پرسیارەكانی تیۆری رەخنەیی:
ئەگەر وادابنێین تیۆری رەخنەیی خەمڵینی بیركردنەوەی قوتابخانەیەك یا رەوتێكە، یا بریتیە لە هێڵێك كە لە سەرەتادا خاوەنەكانی بە رەخنە دەستیان پێكردووەو، لە كۆتاییدا پابەندبوونی خۆیان، بەشێوەیەك لە شێوەكان، سەبارەت بەو مەسەلانە راگەیاندووە كە بانگەشەیان بۆ كردووە.. ئەوا ئێمە تێبینی ئەوە دەكەین كە زۆربەی ئەو لێكۆڵیارو بیریارانەی لەسەر ئەم تیۆرە دەژمێردرێن “هەوێنێكی تیۆری” كۆیان دەكاتەوە، كە هۆركاریمەرو ئادۆرنۆ لە لایەك و، ماركیۆز لەلایەكی ترەوە، كاریان كردووە بۆ دامەزراندن و پێكهێنانی توخمەكانی. هەروەكو (میگڵا ئابنسۆر)یش بۆی دەچێ دەكرێ بڵێین ئەم تیۆرە سێ وێستگەی بینیوە: وێستگەی یەكەم گفتوگۆكانی كۆتایی ساڵێ 1929ی نێوان (بنیامین و ئادۆرنۆ)یە؛ وێستگەی دووەم كەلە ساڵی 1937دایە بریتیە لە دەرچوونی “تیۆری تەقلیدیو تیۆری رەخنەیی- هۆركاریمەر” و، “فەلسەفەو تیۆری رەخنەیی –ماركیۆز”؛ وێستگەی سێیەمیش ئەو هاریكاریە فیكریە دەگمەنەو، ئەو پێكگەیشتنە یەكلایی كەرەوەیەی نێوان هۆركاریمەرو ئادۆرنۆیە كاتێ چەند كتێبێكی هاوبەشیان پێكەوەو، چەند كتێبێكیشیان بەجیا دەركرد(5). ئەم دوو بیریارە لەگەڵا هەربرت ماركیۆزدا “هەوێنی تیۆری” و، بناغەی فیكریی تیۆری رەخنەیی پێك دێنن، گومانیش لەوەدانیە كە چەند بیریارو فەیلەسووفێكی وەك كارل كۆرش، جۆرج لۆكاش، واڵتەر بنیامین و، ئەرنست بلوخ، كاریگەریەكی زۆریان لەسەر خەمڵاندن و پێكهێنانی رەگەزە تیۆریەكانی ئەم هەوێنە جێهێشتوە بە مەبەستی نوێنەرایەتیكردنی هێزێكی رەخنەیی بەرامبەر بارودۆخی ئەڵمانیاو گۆڕانكاریەكانی فیكرو سیاسەت لە كۆمەڵگای مۆدێرندا,. هەربۆیە هۆركاریمەر لە پێشەكی كتێبی (خەیاڵدانی دیالیكتیكی)ی مارتان جای-دا نوسیویەتی: مەسەلەكە پەیوەندی بە “كەسانێكەوە هەبوو كە بایەخێكی هاوبەشیان بە تیۆری رەخنەیی دەدا، هەرچەندە پشت ئەستوور بوون بە توانای زانكۆیی جۆراو جۆر، بەڵام ئەوەی یەكی دەخستن: هەموویان لە گۆشەنیگایەكی رەخنەییەوە دەیانڕوانیە كۆمەڵگا”(6).
بەدیهێنانی روبەرێكی رەخنەیی بەرامبەر ئەوەی كە هەیە.. یەكەمین خەسڵەتی بیریارانی ئەم تیۆرەیە، بەڵام داخۆ چ رەخنەیەك؟ چونكە فەلسەفەی ئەڵمانی بە گشتی ، هەر لە (كانت)ەوە تا (نیچە) رەخنەی كردۆتە توخمێكی بنەڕەتیی روانینی فەلسەفی، بۆیە دەپرسین ئایا چەمكی رەخنە لای تیۆری رەخنەیی درێژبوونەوەی ئەو كەلەپوورە فەلسەفیە ئەڵمانیەیە؟ یان دەلالەتێكی جیاوازی هەیەو پەیوەندی بەو ئاراستە رەخنەییانەوە نیە كە فەیلەسووفەكان بە درێژایی مێژوی فەلسەفەی ئەڵمانی مۆدێرن دایانڕشتووە؟
رەنگە تیۆری رەخنەیی لە بنەڕەتدا لە روانینی رەخنەیی بیریارانی دیكەو، دەقە فەلسەفیەكانی پێشووترەوە سەرچاوەی گرتبێ. ئەم بۆچوونەش بەسەر زۆر فەیلەسووف و بیریاردا جێبەجێ دەبێ، چونكە هەر رووبەرێكی رەخنەیی، دەلالەت و مەبەستی هەرچیەك بێت، بەدی نایەت گەر درێژبوونەوەی ئاستێكی رابردوو نەبێت و گفتوگۆ لەگەڵا ئێستادا نەكا. بەڵام ئەوەی تیۆری رەخنەیی لە تیۆرەكانی تر جیادەكاتەوە ئەو شێوازە تایبەتەی بیریاریەكانیەتی سەبارەت بە هەڵسەنگاندنی مۆدێرنەو گەڕانی بەردەوام بە شوێن ئاسۆكانی پرسیاردا، بۆیە رەخنە لای ئەوان ئامرازێكی بەرپەرچدانەوەی هەموو جۆرە جەمسەرگیریەكەو، لە ڕێگای رەخنەوە لە چالاكی فیكری بەردەوامدان، بێ ئەوەی خۆیان بگلێننە هەر جۆر ئینتیمایەكی سیاسی راستەوخۆ، یان هەر جۆرە فەرمانێك قبووڵ بكەن كە چالاكیە فیكریەكانیان لە قاڵب بداو، پرسیارەكانیان لە ئاستێكدا ڕاگرێ، لێرەوە بیركردنەوەی ئەقڵانی دوور لە هەر جۆرە فەلسەفەیەكی شوناس و وردبوونەوەی میتافیزیكی، بایەخێكی تایبەتی لای بیریارانی تیۆری رەخنەیی هەیە، كە بڕوایان وایە دەبێ لە ڕێگای رەهەندە رەخنەییەكانی ئەقڵەوە حوكم بەسەر واقیعدا بدرێ، بێ ئەوەی عەقڵا وەك نمونەیەكی باڵاو دابڕاو لە مێژو تەماشای بكرێ. “ئەوەی بەلای تیۆری رەخنەییەوە گەوهەریە ئەو روانینە رەخنەئامێزەیەتی بەرامبەر هەر شێوازێكی دابڕاو و سنووردار بۆ تێگەیشتن لە خودی تیۆرەكە، یان شێوازێك كە چەمكێكی تەسكی بۆ ئەقڵانیەت هەبێ‌و، ئەركێكی داخراو و ئایدیۆلۆجیایەكی ئەوتۆی هەبێ ڕێ لە ئازادی مرۆیی بگرێ، چەمكی تیۆری رەخنەیی چەمكێكی ناتەواوە گەر جیاوازی لە نێوان رەخنەو تیۆردا نەكا”(7).
بەڵام ئایا ئەم شێوازە تایبەتەی بیریارانی تیۆری رەخنەیی چیە؟ بۆچی مل بۆ هیچ لایەنگیریەكی سیاسی نادەن، لە كاتێكدا رەخنەیان كردۆتە ئاراستەیەكی گەوهەری ئەندێشەكەیان؟
لە لایەكی ترەوە، رەنگە فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی، بەتایبەتی هۆركایمەرو، ئادۆرنۆو، ماركیۆز لە ڕێگەی رەخنەوە بیریان لە مەسەلەی گۆڕان كردبێتەوە، گۆڕانێك نا كە وەك ماركسیزم دەڵێ لە ململانێی چینایەتیەوە سەرچاوە دەگرێ، بەڵكو زادەی ئەندێشەی خودی مرۆڤایەتیەو پشت ئەستوورە بە فۆرمێكی تازەی تیۆری سۆسیۆلۆژی. هەر بۆیە بیریارانی تیۆری رەخنەیی بڕوایان وایە بەیەكداچوونی پسپۆڕیە جیاجیاكان مەرجێكی پێویستی روانینی فەلسەفیە، بۆ ئەوەی فەلسەفە پرسیارەكانی خۆی دابڕێژێ دەبێ بۆچوونی ئابوری ناس و مێژوونووس و دەروونناسەكان و خاوەن پسپۆڕیەكانی تر لە پرسیارەكانیدا كۆبكاتەوە. هەر ئەمەش بوو هانیدان چەندین بایەخی جیاوازیان هەبێ‌و، چەندین بابەتی جۆراوجۆر لە چەندین كایەی پسپۆڕی جیاوازدا پێكەوە گرێ بدەن. رەخنە لە دەسەڵات و خێزان، رەخنە لە چەمكی ئازادی بۆرژوازی، رەخنە لەفاشیزم، ئاشكراكردنی میكانیزمی كۆنترۆڵا لە كەلتوورداو، رەخنە لە دەوڵەتی مۆدێرن و دەزگا سیاسیە تۆتالیتاریەكان.. هتد.. هەروەها خوێندنەوەی رەخنەیی ناوەرۆكی مێژووی فەلسەفی، بەتایبەتی فەلسەفەی ئەڵمانیو، شیتەڵكردنی پێكهاتەكانی هەستیاری ئیستاتیكیو.. هتد.. ئەمانە هەمووی وای لە فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی كرد بگەنە چەندین ئەنجامگیریی لەچەندین كایەی مەعریفی جیاوازدا. كەواتە چۆن مامەڵەیان لەگەڵا فەلسەفەدا كردووە؟ چۆن بایەخی فەلسەفەیان لە سەردەمی ئێستادا هەڵسەنگاندووە؟ چۆن روانیوویانەتە ئەقڵ و رەخنەو رۆشنگەری؟ چۆن روانیویانەتە كارلێكی نێوان تاكەكەس و ئەو كەلتوورەی زادەی مۆدێرنەیە؟ مامەڵەی تاكەكەسیان لە چ ئاستێكدا بینیوە لەگەڵا دەوڵەتێكدا كە بەرجەسەتەكەری ئەقڵانیەتە؟
2-فەلسەفەو رەخنە:
ئایا فەلسەفە جۆرێكە لە مەعریفە؟ ئەگەر وابێ سروشتی ئەو مەعریفەیە چۆنە؟ ئایا دەكرێ توێژینەوەیەكی ورد سەبارەت بە جیاوازی نێوان مەعریفەی فەلسەفیو مەعریفەی زانستی پێشكەش بكەین؟ ئایا چ جۆرە پەیوەندیەك لەنێوان ئەندێشەی فەلسەفیو زانستە ئەزموونگەریەكاندا هەیە؟
چەندین پرسیاری لەم جۆرە رووبەڕووی فەلسەفە دەبێتەوە، بە تایبەتی لەو رۆژەوەی كە زانستە ئەزموونگەرییو مرۆییەكان لە ئەندێشەی فەلسەفی جیابوونەتەوە، فەلسەفە رووبەڕووی چەندین جۆر لێپرسینەوە بۆتەوە لەلایەن زانستە ئەزموونگەری و مرۆییەكان و ئاین و سیاسەتەوە. چونكە سروشتی چەمكە ئەبستراكتەكانی فەلسەفە و پیاچوونەوەی بەردەوامی بەو شتانەدا كە هەن و مەئلوفن و ئارەزووی بەردەوامی بۆ پرسیار.. چەندین گومانی لایئەو سیستمی تێگەیشتن و دەسەڵاتە رەمزیەی مەعریفە وروژاندووە كە پرسیارەكانی فەلسەفە ماندووی كردووە، بەتایبەتی ئەو كاتەی كە مەعریفەی دەسەڵات یان دەسەڵاتی مەعریفە پێویستی بە شێوەیەك لە سیستم و دیسپلین، یان شێوەیەك لە هەماهەنگیو رێكەوتن هەیە.
یەكێك لەو گرفتانەی رووبەڕووی فەلسەفە دەبێتەوە ئەوەیە كە تا ئێستا فەلسەفە بابەتێكی دیاریكراوی نیە، لە كاتێكدا تەواوی زانستە ئەزموونگەریو مرۆییەكان، خاوەنی بابەتی تایبەت بە خۆیانن. ئەو قسەیەی كە دەڵێ فەلسەفە پرسیاركردنە لە مرۆڤ و كۆمەڵگاو سروشت و مێژوو، قسەیەكە جێگای سەرنجە.. چونكە لێكۆڵینەوە دەربارەی مرۆڤ كایەیەكی زانستی تایبەتەو، بەهەمان شێوە كۆمەڵگاو سروشت و مێژوو هەریەكەیان كایەی زانستی تایبەت بەخۆیان هەیە. كەواتە ئەركی فەلسەفە چیە؟ ئایا تەنها پرسیاركردن بەسە بۆ ئەوەی بچێتە پاڵا ئەندێشەیەك و بیكا بە ئەندێشەیەكی فەلسەفی؟ یان فەلسەفە مەرجی خۆی هەیە بۆ پرسیاركردن و، پێوەری تایبەت بەخۆی هەیە؟ دواتر ئایا لەم سەردەمەدا فەلسەفە تەنها پەیوەندیدارە بە خودو بابەتی هوشیاریەوە.. یان بەهۆی كرانەوە مەعریفیەكانەوە ئێستا تەوزیفی چەمك Concept و بابەتە ژیانیەكانی جیهان Mondevecn دەكا.
ئێمە نامانەوێ بچینە ناو ئەو بابەتە گرفتئامێزەی فەلسەفەوە، كە بە بڕوای هەندێ كەس “فەلسەفە ئاستێكی زۆری بابەتە دەلالیەكانی خۆی لە دەستداوە”(8)و، سەردەمی میتافیزیك بەسەر چووە، ئێستا درەختەكەی دیكارت بووە بە جەنگەڵێك لە زانست كە هێندە بە ئاسانی ناتوانی بیبڕیت و بەناوی فەلسەفەوە شارەزای رێگاكانی بیت.. بەڵام ئێمە بە كورتی دەمانەوێ ئاماژە بەوە بدەین كە مەعریفەی زانستی خوازیاری تێگەیشتنی واقعێكی سنوردارەو، پشت ئەستوورە بەو نموونانەی كە پابەندی پێوەری دیارو ئاشكران و مەرجی تایبەت بە خۆیان تێدایە، واتە بابەتە زانستیەكان لە شێوازی جووڵەیەكی دیسپلین كراودا خۆیان نمایش دەكەن كە خاوەنی چەمك و بابەتی دیاریكراون لە پێناو دۆزینەوەی حەقیقەتی زیاتری ئەزموونی ژیانی ئێمە.. لێرەوە (مەعریفەی زانستی) ئەو بابەتانە بە بەرجەستەیی نیشان دەدا كەلە ژیاندا هەن و، پشت ئەستوورن بەو كردارو نموونانەی كە دەكرێ لەكاتی پێویستدا لێیان بپرسیتەوەو، بەسەریاندا بچیتەوە.
بەڵام فەلسەفە ئەم بانگەشەیە بۆ خۆی ناكا، چونكە ئەو ناتوانێ پشت ببەستێ بە نموونە بەرچاوەكان بۆ راڤەكردنی حەقیقەتە سنووردارەكان، بەڵام لە توانایدایە مانای ئەو حەقیقەتانە لە سیستمێكی گشتیدا رێك بخا، یان ئاستە پەرت و سنووردارەكان پێكەوە گرێ بداو، لە ئاستێكی مەعریفی رێكوپێكدا كۆیان بكاتەوە. فەلسەفە زانست نیە چونكە بابەتێكی دیاریكراوی نیە. هەروەكو (هیگڵا)یش دەڵێ لەبەرئەوەی فەلسەفە كوڕی زەمانی خۆیەتی… هەوڵدەدا وردەكاریی چركەكەی كۆبكاتەوە بە هەمان ئەو ئەندازەیەی كە پەیوەستە بە دەقەكانەوە، بۆیە ئەوەی فەلسەفە لە كایەكانی تر جیادەكاتەوە جۆری پرسیاركردنەكەیەتی، توانای داهێنانی چەمكەكانە، یان بەلانی كەمەوە توانای بەكارهێنانی داهێنەرانەی ئەو چەمكانەیە.
فەلسەفە زانستە پایەدارو دادگا باڵاكەی جاران نیە، نە دەزگایەك پێكدێنێ‌و نە سیستمێكی یاسادانان، چونكە مەعریفە لە دەرەوەی جوغزی ئەو دەخەمڵێ‌و، ئێستا فەلسەفە تەنها كردەیەكی ئەقڵییە كە دەگەڕێ‌و رەخنەدەگرێ‌و داخرانی دەقە فەلسەفیەكان دەكاتەوە. بۆیە چالاكی فەلسەفە بریتیە لە وردبوونەوە.. ئەم چالاكیەش، تەنانەت لە ئاستی پۆزەتیڤگەریشدا، دەگەڕێتەوە بۆ (خود)ێك بیردەكاتەوە، بەرەو تێگەیشتن لە خود وەك ئاستێكی پەتیو دامەزرێنەرو پایەخواز. بەمجۆرە مەعریفە دەتوانێ بیر لەخۆی بكاتەوەو، دواتریش مەعریفەكان یەكبگرن و مانایان هەبێ”(9).
فەلسەفە توانای پرسیاركردنی هەیە بەرامبەر پێكهاتەكانی فیكرو، لۆژیكی مێژوو و جومگەكانی دەسەڵات، كەڵك لە ئەنجامی زانستە ئەزموونگەریو مرۆییەكان وەردەگرێ‌و دەكەوێتە كارلێكەوە لە گەڵیاندا، فەلسەفە پێویستی بە بەرهەمهێنان و بەكارهێنانی جۆرێك لە هارمۆنیو هێڵگەری هەیە بۆ سەلماندنی تێزەكانی.. بۆیە ناتوانێ هیچ دەقێكی گشتگیر بەرهەم بێنێ گەر نەچێتە نێو داخرانێكی هێڵگەرییەوە.. هەر فەلسەفەیەك مل نەدا بۆ ئەم شێوازی ئیشكردنەو، تواناكانی بەكارنەهێنێ بۆ لە خۆگرتن و ئیحتوا، ئەوا دەبێتە فەلسەفەیەكی هەمەئاست و، رەخنە و نێگەتیڤ دەكاتە ئاسۆیەكی گەوهەری تێفكرین و، دەقێكی هەمەلایەن و هەمە بابەت بەرهەم دێنێ كە لەسەر تەنها حەقیقەتێك و مەرجەعێكی رەها ناگیرسێتەوە.
ماكس هۆركایمەر دەڵێ: “مامۆستای فەلسەفەمان فێری كردووین.. مرۆڤ بۆ ئەوەی ببێتە فەیلەسووف پێویستە شارەزایی لە زانستە سروشتیەكاندا هەبێ‌و، شتێك لە هونەرو مۆسیقاو دانان بزانێ”، بەڵام هۆركایمەر بڕوای وایە ناكرێ پێناسەیەك بۆ فەلسەفە دابنێین، چونكە “پێناسەی فەلسەفە لەگەڵا هەر نمایشێكی دیارو ئاشكرای فەلسەفە تەریب دەردەچێ”(11)، هەر بۆیە فەلسەفە ئامرازێك یا پلان دانانێكی ئەندازەیی نیە، هێندەی هۆكارێكە بۆ دەستنیشان كردنی ئەو هێڵی بەرەو پێشچوونەی كە پێداویستیە لۆژیكیو واقعیەكان دەیكێشن. دواتر “رێگایەك لە بەردەماندا نیە بۆ پێناسەكردن”(12)، چونكە فەلسەفە بریتیە لە خستنەگەڕی توانایەكی هوشیار بۆ رێكخستنی تەواوی زانیاریو ئەندێشەكانمان لە ستراكچەرێكی زمانەوانیدا، لە ڕێگایەوە –وەك هۆركایمەر دەڵێ- شتەكان وەكو حەقیقەتی خۆیان ناودەنێین، لێرەوە دەبێ رەخنە لە میتافیزیك بگرین، چونكە میتافیزیك ئیدعای ئەوە دەكا كە لە توانایدا هەیە لە بوون و ئەندێشە بگا لە كایەیەكی گشتگیرداو، دەتوانێ دوور لە ئینسان مانایەك بۆ جیهان بدۆزێتەوە، لە كاتێكدا هۆركایمەر بڕوای وایە “دروستكردنی هەر پلیكانەیەكی ناوەكیی دوور لە رەوتی مێژوو لە لایەن هەر مەزەبێكەوە بێ.. هیچ نیە، جگە لە داخران بەڕووی جیهانداو پێكەوە گونجانێكی ساختە”(13).
فەلسەفە بەو ئەندازەیەی پێویستی بەوە هەیە لە زانستەكانی تر هەڵگۆزێ‌و كەڵك لە دەربڕینە ئیستاتیكیە جۆراوجۆرەكان وەرگرێ، بەهەمان ئەندازە دەبێ رەخنە لە هەر ئاراستەیەكی میتافیزیكی بگرێ كە فیكر لە رەوتی خۆی دادەبڕێ‌و، بوونەوەر لە جیهانی خۆی دادەماڵێ. رەخنە لە میتافیزیك تەنها ئەركی فەلسەفە نیە، چونكە “زانست خۆی رەخنەگرتنە لە میتافیزیك”(4) تەنانەت هێربرت ماركیوز تا ئەو شوێنە دەڕوا كە بڕوای وایە “چالاكی فەلسەفی ئەو چالاكیە مرۆییەیە كە فەلسەفە لە هەناویدا دەخولقێ.. چونكە چالاكی فەلسەفی، بەمانا راستەقینەكەی، جۆرێكە لە بوونی مرۆیی، چونكە بوون لە هەموو ئاستەكانیدا دەخرێتە نێو گۆشەی پرسیاركردنەوە بەرامبەر خودی بوون”(15).. هەر بۆیە فەلسەفە تەنها چەند وێناكردنێكی خەیاڵیو وەهمیی نیە، بەڵكو “هێزێكی مێژوویی راستەقینەیە”(16)، مۆركە (ئایدیۆلۆجی)یەكەی فەلسەفەش ئەو مانایە رەت ناكاتەوە كە دەیكاتە فاكتەرێكی مێژوویی، چونكە فەلسەفە “دەربڕینی هەڵوێستێكی بنەڕەتیە بەرامبەر بوون و بوونەوەر، كە تیایدا ئاستێكی مێژوویی و كۆمەڵایەتی بە ئاشكرایی تەعبیر لەخۆی دەكا، تەعبیرێكی قووڵا وەك لە بوارەكانی ژیانی عەمەلیدا بەرجەستە دەبێ..”(17).
بەگژاچوونەوەی میتافیزیك، گرێدانی چالاكیی مرۆیی بە فەلسەفەوە، بەشداریكردن لە بزاوتی مێژووییداو، هەڵوێست وەرگرتنێكی رەخنەئامێز بەرامبەر جیهان. هانی بیریارانی تیۆری رەخنەییدا كە روانین گرێبدەن بە كارەوەو، فیكر بە مێژووەوە. رەنگە هەوێنی ئەم هەڵوێستە فیكریەیان لە ماركسیزمەوە وەرگرتبێ بە تایبەتی ئەو تێزەی كە بڕوای وایە دوای ئەوەی كۆمەڵگای سەرمایەداری لە پەیوەندیە چینایەتیەكانیەوە دەچێتە دۆخێكی بێ چین… ئیتر فەلسەفە لە مێژوودا بەرجەستە دەبێ. بەڵام نابێ ئەوەش لەیاد بكەین كە بیریارانی تیۆری رەخنەیی بڕوایان وایە ئەو گۆڕانكاریو دژبوونانەی كۆمەڵگا كە مۆدێرنەو پێوەرە ئەقڵانیەكان دایان مەزراندوون لەگەڵا توێژینەوەكانی ماركس و پێشبینیەكانیدا یەك نایەنەوە(18)،.. تیۆری رەخنەیی هەرچەندە لە سەرەتادا چەند توخمێكی هەڵسەنگاندنی ماركسیزمی وەرگرت، بەڵام دواتر لە ماركسیزم جیابۆوە بەتایبەتی دوای ئەوەی هەندێ لە پێشەنگانی ئەو تیۆرە بینیان كە ماركسیزم سیستمێكی هێندە تۆتالیتاری هەیە كە ئازادی لە قاڵب دەداو، رەهەندی رەخنەیی ئەندێشە دەخنكێنێ.
هەروەها بیریارانی ئەم تیۆرە، فەلسەفەیان وەك ئاستێكی پەیوەندیدار بە چارەنووسی توێژێكی كۆمەڵایەتی دیاریكراوەوە تەماشا نەكردووە، بەڵكو جەختیان لە سەر رۆڵی تاكەكەس كردووە لە بەجێهێنانی فەلسەفەدا، چونكە خودی تاكەكەسە كە مانا بە فەلسەفە دەبەخشێ، بێ‌لەوەی دەلالەتی فەلسەفە لە ئاستی تاكەكاندا گیر بخوا، بەو مانایەی فەلسەفە ریشەی لە بوونی هەموو تاكێكدا هەیە، هەموو تاكێكیش بۆی هەیە مانایەك بە فەلسەفە ببەخشێ.
بەو پێیەی رەخنە بنەمایەكی گەوهەریی تیۆری رەخنەییە… خۆبەدوورگرتن لەهەر ئیرادەیەكی گشتگیرو هەر ئاراستەیەكی رەوتگیر ئاكارێكی ئەو تیۆرەیە، هەروەها بەو پێیەی رێبازێكی كراوەو دیالیكتیكیو لۆژیكێكی مادیی هەیە.. لە ململانێدایە لەگەڵا ئایدیالیزمی ئەڵمانیدا.. ئیتر بە تەعبیرە (كانت)یەكەی بێت یان مەرجەعیەتە هیگڵیەكەی بێت.
راستە بۆچوونی هەندێ لە بیریارانی تیۆری رەخنەیی بەو ئاراستەیەیە كە هەوڵا دەدا ئاشتبوونەوەیەك لە نێوان فەلسەفەی كانت و ماتریالیزمی دیالیكتیكدا ئەنجام بدا، بە تایبەتی –هەروەكو ماركیۆز دەڵێ- لەسەر ئاستی رەهەندە باڵاخوازەكانی ئەو دوو فەلسەفەیە(19)، بەڵام ئاراستەی گشتی فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی وەك دابڕانێك لەگەڵا كەلەپووری فەلسەفی ئایدیالی ئەڵمانیدا، خۆی نمایش دەكا. هەر بۆیە هەندێك لێكۆڵیار وای بۆ دەچن كە تیۆری رەخنەیی، شێوە دابڕانێكی تیۆری ئەپستمۆلۆژیی لەگەڵا “ستراكچەری باوی زانستدا” هەیەو شێوە دابڕانێكی فەلسەفیشی لەگەڵا “پاشخان و ئامانجەكانی ئایدیالیزمی ئەڵمانیدا” هەیە، وەك ئەوەی ئەم تیۆرە بیەوێ ئەركی كرانەوە بەسەر هەموو “بوونێكی سەربەخۆدا بگرێتە ئەستۆ، بوونێك لەڕووی تیۆریەوە تەنها پێویستی بەخۆی هەبێ”(20). هەمان ئەم رەخنەیە بەسەر ئاراستەیەی ئەقڵانیدا جێبەجێ دەبێ، ئەو ئاراستەی كە هەروەكو هۆركایمەر دەڵێ پێویستی بە “پەیوەندیەكی پراكتیكی مرۆیی بەردەوام و سەربەخۆ هەیە لە چەمك و واقعدا”(21).
تیۆری رەخنەیی كەلێنێك ناخاتە نێوان سۆسیۆلۆژیاو زانستە كۆمەڵایەتیەكان و فەلسەفە بەگشتی، بەڕادەیەك بڕوای وایە تیۆری كۆمەڵگا لە فەلسەفەوە سەرچاوەی گرتووە. بۆیە دەبینین هەندێكیان بەشێوازێكی سۆسیۆلۆژی فەلسەفە پراكتیك دەكەن و، بە شێوازێكی فەلسەفیش دەربارەی فەلسەفە دەنووسن. واتە لە تیۆرە رەخنەییەكەیاندا سنوورەكانی نێوان فەلسەفەو زانستە مرۆییەكانیان بەزاندووە. ئەم یاخی بوونەش لە سنوری كایە مەعریفیەكان بەرچەكردارێكی لای بیریارە پۆزەتیڤیەكان وروژاندووە، بۆیە چەندین نووسینی بیریارانی تیۆری رەخنەییمان بەرچاو دەكەوێ كە چوونەتە گفتوگۆی قووڵەوە لەگەڵا پۆزەتیڤیزمدا، ئەو فەلسەفەیەی كە هۆركایمەر دەربارەی دەڵێ: “ئەفلاتوون ویستویەتی فەیلەسووفەكان ببنە سەردار، تەكنۆكراتەكانیش دەیانەوێ ئەندازیارەكان ئەنجومەنی بەڕێوەبەرانی كۆمەڵگا پێك بێنن.. پۆزەتیڤیزم تەكنۆكراتی فەلسەفیە”(22).
رووبەڕووبوونەوەی نێوان پۆزەتیڤیەكان و بیریارانی تیۆری رەخنەیی تەنها لە سنووری بوارە مەعریفیەكان و پێگەی زانست لە كۆمەڵگای مۆدێرندا نەوەستاوە.. بەڵكو ڕوبەڕووبوونەوەكە رەنگدانەوەی جیاوازیەكی گەوهەری بوو لە هەڵسەنگاندنی واقع و كۆمەڵگاو مۆدێرنەدا، هەروەها رەنگدانەوەی ئەو دووریەی نێوان لۆژیكی زانستە كۆمەڵایەتیەكان و توێژینەوە ئەزمونگەریەكان و، هەڵسەنگاندنە دژەكانی فەلسەفە بوو.
بۆ ئەوەی نەچینە وردەكاریی ئەو جیاوازیەی پۆزەتیڤیەكان لە بیریارانی تیۆری رەخنەیی جیادەكاتەوە، تەنها ئاماژە بەو وتەیەی تیۆدۆر ئادۆرنۆ دەدەین كە لە پێشەكی كتێبێكدا جەختی لەسەر دەكا، ئەو كتێبەی كە هەموو وتوێژەكانی ئەو كۆڕەی لەخۆگرتووە كە لە كۆتایی شەستەكاندا سازدراو، دیارترین فەیلەسووف و زاناو توێژەرە ئەپستمۆلۆژیەكانی ئەڵمانیا بەشداریان تێداكرد، لە نێویاندا: كارل پۆپەرو، هانس ئەلبیر كە نوێنەرایەتی پۆزەتیڤیزمیان دەكرد. لەو كۆڕەدا، ئادۆرنۆ نووسیویەتی: “ئەوەی یەكلایی كەرەوە بێت، لە پەیوەندیی راستەوخۆدا لەگەڵا پراكتیكدا دەرناكەوێ، بەڵكو لەو پێگەیەدا دەردەكەوێ كە لە ژیانی فیكرییو واقیعدا بە زانستی دەبەخشین. هەر جیاوازیەك سەبارەت بەم خاڵە پەیوەندی بە وێنای زانستەوە نیە، چونكە ئەم جۆرە جیاوازیانە پێگەی خۆیان هەیە بەرامبەر پرسیارە لۆژیكیو ئەپستمۆلۆژیەكان، هەروەها لە تێگەیشتنی دژبوون و دژنەبوون، گەوهەر و دەركەوت، سەرنج و راڤەكردن. دیالیكتیك بەسەرسەختیەوە مامەڵە لەگەڵا ئەم مەسەلەیەدا دەكا، چونكە بڕوای وایە دەبێ بیر لەو شتانەش بكەینەوە كە نەیاریان نیە، واتە بیركردنەوە بەرامبەر دەسەڵاتی پیشەسازیی زانست كە مل نادا بۆ پرسیار(23).
پرسیاری فەلسەفە لای بیریارانی تیۆری رەخنەیی جیاوازیەكی ئەوتۆی لەگەڵا پرسیاری زانستە مرۆییەكانی دیكەدا نیە، چونكە فەلسەفەكەیان فەلسەفەیەكی رەخنەییە، و هەوڵدەدا تیۆرەكان لە كۆمەڵگادا دابڕێژێ و، لە كارلێكدایە لەگەڵا دەسكەوتی زانستە كۆمەڵایەتیەكاندا، بێ لەوەی تەسلیمی تەواوی ئەنجامەكانیان ببێ. تیۆری رەخنەیی گومانی لە راستگۆیی ئەو سۆسیۆلۆژیا دەسەڵاتدارە هەیەو، بڕوای وایە دەستەوسانە لە پێشكەشكردنی وێنایەكی گشتگیر… وێنایەك كەلە شیتەڵە ئەزموونگەریو لۆژیكیەكان و ئەنجامگیریەكان دەربازی بووبێ.
ئادۆرنۆ بڕوای وایە ناكرێ لە كۆمەڵگا بەگشتی تێبگەین، ئەگەر لە دژە رەهاكەی كۆمەڵگا نەگەین كە بریتیە لە تاك، لە بەرامبەریشدا تاك لە ڕێگای ئەو ئاستە گشتگیرەوە دەستنیشان دەكرێ كە رۆدەچێتە ناخیەوە. دواتر فەلسەفەیەك كە ئاراستەیەكی پۆزەتیڤیزمی هەبێت ناتوانێ لە توخمەكانی پەشێوی نێوان تاك و كۆمەڵی سەردەمی مۆدێرنە بگا.. تەنها فەلسەفەیەكی نێگەتیڤ Negative دەتوانێ ئەو ئەركە ئەنجام بدا، فەلسەفەیەك كە زادەی شكستی كەلتووری مۆدێرن و، گلۆربوونەوەی ئەقڵە بەرەو بەربەریەتێكی نوێ.
تیۆری رەخنەیی لە درێژەی پرسیارو شێوازی دادگایی كردنەكانیدا بۆ پۆزەتیڤیزم و ئەنجامەكانی مۆدێرنە، بە بەردەوامی وتوێژی لەگەڵا ناوەرۆكی فەلسەفەی ئەڵمانیدا كردووە، بەڵام لەنێو فەیلەسووفەكاندا كانت و هیگڵا زۆرترین رەخنەی بیریارانی ئەو تیۆرەیان ئاراستە كراوە. هەرچەندە لە توێژینەوەكانیاندا باسیان لە فەیلەسووفەكانی تریش كردووە، بەڵام رەوتی فەلسەفی كانت و هیگڵا فراونترین ئاسۆی ئەندێشەو بیركردنەوەی لە بەردەمیاندا كردۆتەوە. ئەو قسەیەی كە باس لە تێپەڕاندنی فەلسەفە دەكا –جا بە داڕشتنە هیگڵیەكەی بێ یان ماركسیەكەی- هەموو بەهایەكی لە دەستداوە، چونكە “چركەی جێبەجێبوونی ونبووە”(24)، هەر لەبەر ئەم هۆیەشە ئادۆرنۆ بڕوای وایە كاتێ فەلسەفە نەیتوانی پابەندبێ بەو پەیمانەوە كە دابووی سەبارەت بە گۆڕینی جیهان و ئاوێتەبوون لەگەڵا واقعدا، ناچارە “بەبێ هیچ نەرمی نیشاندانێك رەخنە لەخۆی بگرێ”(25)، بەڵكو دەبێ لە میانەی بیركردنەوەی لەخودی خۆی بپرسێ: چ رێوشوێنێك بگرێتە بەر بۆ ئەوەی بەزیندوویی بمێنێتەوە، دوای ئەوەی لەسەر دەستی فەلسەفەی هیگڵی توشی نوشست هات”.
رەنگە هەمان مەسەلە (كانت)یش بگرێتەوە كاتێ رەخنەی لە ئەقڵانیەت گرت و، دەربارەی ئەگەری دامەزراندنی میتافیزك پرسیاری كرد. گەر دیالیكتیكی هیگڵیی هەوڵێك بووبێت بۆ گۆڕینی چەمكە فەلسەفیەكان و، سەلماندنی ئاستێكی باڵای ناكۆكیەكانیان.. ئەوا دەبێ جەخت بكرێتەوە لەسەر هێشتنەوەی پەیوەندیی لەگەڵا دیالیكتیكدا، ئەو دیالیكتیكەی “كە دەبێ بنیات بنرێ دوای ئەوەی هەوڵی دامەزراندنی ئەو پەیوندیە نوشستی هێنا”(26). بە بڕوای ئادۆرنۆ ئازادیی فەلسەفە لە پرۆسەی بیركردنەوەیدا شتێك نیە جگە لە توانا شكاندنی بەسەر تەعبیركردن لە دژە ئازادیی خۆی، چونكە گەر ئەو چركەی دەربڕینە خۆی وەك شتێكی زیادە نمایش كا ئەوا دەبێتە جیهانبینی. “كاتێ فەلسەفە پاشگەز دەبێتەوە لە دەربڕین و ئەركی نمایشكردن، ئەوا لەلایەن زانستەوە دەبرێ بۆخۆی”(27)، چونكە ئەوەی بیری لێدەكرێتەوە نابێتە ئامانج گەر لە شێوازی دەربڕین و زماندا خۆی نمایش نەكا، ئەو شتەیشی كە بە كەمتەرخەمیی قسەی لێوە دەكرێ، بەشێوەیەكی خراپ بیری لێدەكرێتەوە، چونكە تەنها بە دەربڕین “شتەكان بەوردیی دەوترێن”(28).
كرداری بیركردنەوە Lepenser، لە دۆخە سەرەتاییەكەیداو، پێش ئەوەی ناوەرۆكێكی تایبەت وەرگرێ، خۆی لە خۆیدا بەرپەرچدانەوەی هەر جۆرە خۆسەپاندنێكە، بەتایبەتی لە سەردەمێكدا كە ئایدیۆلۆجیا فیكر بە ئاراستەیەكدا دەبا كە پابەند بێ بە پێوەرە پۆزەتیڤیەكانەوە.. لە كاتێكدا بە بڕوای ئادۆرنۆ شێوازەكانی بیركردنەوە بەزاندنی توخمەكانی هەنووكەو، دەرەنجامەكانیەتی.
فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی، جگە لەوەی بەشێوەیەكی مەبدەئی نەیاری هەموو رەوتێكی پۆزەتیڤیزمین.. لە هەمان كاتدا كێشە فەلسەفیەكانیان، بە تایبەتی لای ئادۆرنۆ، لە نێوان هەردوو هێڵی فەلسەفیی كانت و هیگڵدا لە هاتوچۆدایە.. هەرچەندە كەوتونەتە وتووێژەوە لەگەڵا هەموو فەیلەسووفەكانی ئەڵمانیا، بەڵام كانت و هێگڵا خاوەنی گرنگترین دەقی فەلسەفین، كە تیۆری رەخەیی لە رێگایەوە رەخنەی ئەزموون و پراكتیزە كردووە. راستە ماركسیزم وەك بابەتێكی سەرەكیی بیركردنەوەی رەخنەیی لای بیریارانی تیۆری رەخنەیی سەری هەڵدا.. یا ئەوانەی كە ئادۆرنۆ، بە گاڵتەپێكردنەوە، بە فەرمانبەرانی ماتریایزمی دیالیكتیك Les fonctionnaires du diamat ناویان دەبا، جگە لەوان رەخنە لە نوێنەرانی ئاراستەی بوونخوازی دەگرێ، بۆ ئەوەی گوڕێكی تازە بدا بە ئەندێشەی فەلسەفی وەك رەتكردنەوەی چەمك و رەوت و زەمەن و ئەقڵاو مۆدێرنە، بەرەو داڕشتنی بیرۆكەی دیالیكتیكی نێگەتیڤ كە رەخنەگرتنێكی زاتیو ریشەییە لە ئەقڵانیەت.
ئادۆرنۆ ئارەزوویەكی زۆری هەیە بۆ ئەوەی رەوتێك لەبەر یەك هەڵوەشێنێ كە پێش ئەوەی توخمە دیالیكتیكیەكانی بخەمڵێ بەسەر خۆیدا دابخرێتەوە، بۆیە بە بڕوای ئەو پێویستە “ئەو وەهمی خودگەریە تێكبشكێ كە پشت ئەستوور بەهێزی خود دامەزراوە”(29). بواری وەگەڕخستنی وزەی رەخنەیی لە خودی رەوتەكەدایە، لە نێوان خودی باڵاخوازو ئەو خودگەریەدا كە شانازی بە بابەتیبوونی خۆیەوە دەكا.
تیۆری رەخنەیی لە بۆچوونێكی سەرەكیەوە، سەرچاوە دەگرێ، كە پێی وایە تیۆرێك بتوانێ ئیدعای خاوەندارێتی حەقیقەت بكا، هەمان بۆچوون بەسەر خۆیشیدا جێبەجێ دەكاو، بڕوا وایە دەربازبوون لە هەر جۆرە داخرانێك پێویستی بە خستنەوەگەڕی تیۆری دیالیكتیكی كۆمەڵگا هەیە، بەڵام دەبێ ئەو تیۆرە خۆی لە هەر هەڵوێستێكی غرورئامێزی نەزۆك بە دووربگرێ بۆ ئەوەی فەلسەفە بتوانێ گوڕو تین بدا بە ئازادی تا ئەو شوێنەی ئومێد بڕدەكا.
لە گۆشەنیگای تیۆری رەخنەییەوە یەكەمین ئەركی فەلسەفە گەڕانە بەدوای ئازادیدا، لێرەوە بیریارانی ئەو تیۆرە هەوڵیاندا ئەركێكی تری فەلسەفەو ئاستێكی تری رەهەندەكانی پراكتیك بكەن و، لە دوو دەزگای دابماڵن كە هەمیشە هەوڵی مل پێكەچكردنی فەلسەفە دەدا، ئەو دوو دەزگایەش: دەوڵەت و حزبە. ئەم خەونی سەربەخۆییە فەلسەفەی (شۆبنهاوەرو نیچە)مان دێنێتەوە یادو، لەم ئاستەدا لەسەر هەمان ڕێڕەوی ئەوان دەڕۆن، چونكە فەیلەسووفە گەورەكانی سەدەی بیستەم، وەك لۆكاچ و هایدگەر، تەسلیمی ئیرادەی دەوڵەت بوون.. هەر بۆیە فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی بڕیاریان دا “پەیمانگایەكی توێژینەوە كۆمەڵایەتیەكان” بە بودجەیەكی تایبەت پێكبێنن، بۆ ئەوەی لەوە بگەن كە بوونێكی سەربەخۆ لە دەرەوەی هەموو ئیرادەیەكی گشتگیرەوە هەیە، جا ئیرادەی دەوڵەت بێ یان حزب، بەتایبەتی حزب كە هەموو تیۆرەیەك لە چەند دەزگایەكی بیروكراسیدا لە قاڵب دەداو، هەموو جۆرە پرسیارو هەستێكی رەخنەیی رەتدەكاتەوە.. هۆكاری ئەم نەیاریەی دەسەڵات لە لایەن بیریارانی تیۆری رەخنەییەوە لەو بڕوایەوە سەرچاوەی گرتووە كە قبوڵ كردنی هەر فۆرمێكی سیاسەت و دەسەڵات، جگە لە فۆرمێكی دەسەڵاتئامێزی فیكر هیچ شتێكی تری لێ سەوز نابێ.
بۆیە هەر فەیلەسووفێك، لەو فەیلەسووفانەی پەیوەندیان لەگەڵا تیۆری رەخنەییدا هەیە، فەلسەفەی بە شێوازێكی تایبەت و پشتئەستوور بە سەرچاوە فیكریو فەلسەفیەكانی خۆی پراكتیك كردووە، بەڵام دواجار هەموویان لەیەك بۆچووندا بەیەك دەگەن ئەویش بریتیە لەوەی فەلسەفە كایەیەكە بۆ بیركردنەوە بەشێوەیەكی نێگەتیڤانەو، بۆ پراكتیزەكردنی دژە دەسەڵات كە دەستەبەری توانەوەو بەیەكداچوونی خواستی مەعریفەو خواستی ئازادیە.
لە فەلسەفەی (هیگڵا)یشدا ئازادیو دەوڵەت شوناس دەگۆڕنەوە، بەڵام فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی بە هەموو جۆرێ دژی ئەوەن دەوڵەت فیكر لە خۆبگرێ، هەروەها دژی ئەو پرسیارە فەلسەفیەی (هیگڵا)ن سەبارەت بە یەكانگیربوونی دوورخایەنی فەلسەفەو دەوڵەت… هەر بۆیە بڕوایان وایە كە چالاكیی فەلسەفیی لە شكستی فەلسەفەی هیگڵەوە شەرعیەت وەردەگرێ، واتە ئەم تیۆرە “رەخنە لە دیالیكتیكی هیگڵیو دیالیكتیكی ماركسی دەگرێ‌و، وەك دوو شێوازی دیالیكتیكی پۆزەتیڤ تەماشایان دەكا، هەروەها بە بەراورد لەگەڵا فەلسەفەی باودا هەوڵدەدا پرۆسەی وەرچەرخانێكی راستەقینە بێنێتە ئاراوە كە ئیتر دیالیكتیك بەرهەمهێنی تێزی پۆزەتیڤ نەبێ‌و، پەیوەندیی بە دژە هاوتاكانیەوە هەبێ، بۆ ئەوەی تێزی نێگەتیڤیش جەخت كردنێكی تازەو، دۆخێكی تازەی لێنەكەوێتەوە”(30).
ئامانجی فەلسەفە لای بیریارانی تیۆری رەخنەیی داگیركردنی وردەكاریەكانی شوناس نیەو، خۆی لە فەلسەفەی خودو هوشیاریی بەدوور دەگرێ‌و، ناخوازێ رەوتێكی تایبەت دامەزرێنێ، بۆیە هەوڵیان دا هەردوو رەوتی كانت و هیگڵا لە بنەوە هەڵـتەكێنن.. هەروەها ئەم فەلسەفەیە پەنا بۆ دەسەڵات نابا، چونكە دەسەڵات ئازادی لە فیكر دەسێنێتەوەو خۆی لە رەخنە دەدزێتەوە. هەروەها دەسەڵات نایەوێ لەگەڵا واقعدا ئاشتبێتەوە، چونكە ئاراستەی پۆزەتیڤیزم كە پەنا بۆ هەموو جۆرە دەسەڵاتخوازیەك دەبا لە واقعەوە سەرچاوە دەگرێ‌و، بەهۆی ئەویشەوە مەبەستەكانی جێبەجێ دەكا. فەلسەفە بیركردنەوەیەكی نێگەتیڤانەیە شەرعیەت لە هەنووكەی پرسیارو، شكستی دیالەكتیك –بەمانا هیگڵیو ماركسیەكەی- وەردەگرێ… سوودێكی زۆر لە زانستە كۆمەڵایەتیەكان وەردەگرێ بۆ داڕشتنی دەقێكی هەمەلایەن و گشتی، خەبات بۆ ئازادی دەكا بە رەهەندە جەستەییو سیاسیو كۆمەڵایەتیو فیكریەكانیەوە، ئازادیەك تاك پراكتیكی بكاو، پشت ببەستێ بە ئەقڵێك هەمیشە بە پێكهاتەكانی خۆیدا بچێتەوەو، هەمیشە رەخنە لە ئەقڵانیەت و مۆدێرنەیی خۆی بگرێت.
3-دیالیكتیكی ئەقڵانیەت: رەخنە لە ئەقڵی رۆشنگەری:
“كاری ئێمە پەیوەندی بە -رەخنە لە فەلسەفە-وە هەیە، هەر لەبەر ئەو رەخنەیەشە نامانەوێ قوربانی بە فەلسەفە بدەین”(31)، ئەمە یەكێكە لە راگەیاندنەكانی بیریارانی تیۆری رەخنەیی. یەكێك لە ماناكانی رەخنە لە فەلسەفە لای ئەوان ئەوە دەگەیەنێ كە خۆیان بەدوور بگرن لە هەر ئیرادەیەكی گشتگیرو هەر ئاراستەیەك كە عەقڵا دەكاتە تەنها كۆڵەكەی خۆی، هەروەها رەخنەگرتن لەو ئاراستە پۆزەتیڤیزمە كە تەنها مامەڵە لەگەڵا پێشهاتە واقعیەكاندا دەكا.. هەریەك لە هۆركایمەرو ئادۆرنۆو ماركیۆز، لە لێكۆڵینەوە جیاوازەكانیاندا، فەلسەفەی (هیگڵا)یان كردووە بە تەوەری رەخنەگرتن لە فەلسەفە. هەرچەندە لەو رەخنەگرتنانەدا دەگەڕێنەوە بۆ كانت و زۆر باس لەو ئاكامانە ناكەن كە ماركسیزم پێی گەیشتووە، بەڵام هێزی رەخنەگرتنیان لەو ئاستەدا لە بەتاڵكردنەوەی ئەو قسەیەی هیگڵەوە سەرچاوە دەگرێ كە دەڵێ: مەعریفە بریتیە لە خودناسین بۆ خودێكی بێكۆتایی، یان ئەو بۆچوونەی كە پێی وایە شوناسێك لە نێوان خودو بابەتدا هەیە لەسەر ئەولەویەتی خودی رەها دامەزراوە.. بەڵام ئەوان بڕوایان وایە كە بیركردنەوەیەك نیە هێندە رەهابێ، بەڵكو هەموو بیركردنەوەیەك تایبەتمەندەو، هی چەند مرۆڤێكی دیاریكراوە لەكات و شوێنێكی دیاریكراودا و پابەندی چەند مەرجێكی كۆمەڵایەتیو ئابووریە كە هەمیشە لە گۆڕاندایە، هەروەها بڕوایان وایە هیچ بوونەوەرێك نیە رەهابێت، بەڵكو ئەوەی هەیە “بوونێكی هەمەلایەنە”.
هەندێ لە توێژەران دەڵێن ئەم هەڵوێستەی بیریارانی تیۆری رەخنەیی ئەو رەخنەیەمان دێنێتەوە یاد كە چەپە هیگڵیەكان ئاڕاستەی هیگڵی مامۆستای خۆیان كرد، بەتایبەتی كاتێ پێیان لەسەر ئەوە داگرت كە دەبێ فەلسەفەو توێژینەوەی كۆمەڵایەتی پێكەوە كۆبكرێنەوە، ئەوەیان دووپاتكردەوە كە دەبێ فیكرو زەمەن و شتەكان پێكەوە لە روانگەیەكی دیالیكتیكیەوە تەماشابكرێن و، هیچ گۆڕانێكیش لە سیستمی كۆمەڵایەتیدا بەدینایەت ئەگەر پراكتیزە نەكرێ(32).
هەر بۆیە ئەقڵا لای بیریارانی ئەم تیۆرە “بەڵگەیەكی رەخنەییە” كە وێنای خۆیانی لەسەر دادەمەزرێنن، چونكە نائەقڵانیەتی كۆمەڵگای ئێستا بەهۆی ئەگەری نێگەتیڤی كۆمەڵگایەكی گۆڕاوی ئەقڵانیەوە هەمیشە جێگای پرسیارە.
هەرچەندە ئەوان بەشێوەیەكی مەبدەئی پابەندن بە ئەقڵەوە، بەڵام تەسلیمی بەرهەمەكانی ئەقڵا نابن.. بەڵكو رەخنەگرتن لەو ئەقڵەی دەزگا مۆدێرنەكانی ئابوریو سیاسەت و كۆمەڵناسی و كەلتووری دامەزراندووە، ئاستێكی گەوهەریی بۆچوونی ئەوانە بەرامبەر فەلسەفەی مۆدێرن و، دەركەوتەكانی ئەقڵانیەت و مۆدێرنە؛ هۆركایمەر دەڵێ:
“گەر بمانەوێ بڵێین بە رۆشنگەری و پێشكەوتنی كەلتوور.. مرۆڤ لە بۆچوونی خورافی هێزە شەڕەنگێزەكان رزگار دەكەین و، لە شەیتانەكان و حیكایەتە یۆتۆپیو قەدەرە كوێرەكان دەیانپارێزین.. بە كورتی گەر بڵێین بەو شێوەیە لە ترس رزگاری دەكەین.. ئەوا دەبێ لە هەمان كاتدا ئیدانەی ئەو شتە بكەین كە بەكۆی دەنگ ناوی نراوە ئەقڵا.. ئەمەش گەورەترین خزمەتە كە ئەقڵا بتوانێ پێشكەشی بكا”(33).
ئازادكردنی مرۆڤ لە سیحرو، رەخنەگرتن لە ئەقڵا لە رێگەی ئەقڵەوە.. داخوازیەكی رۆشنگەریەكان بوو، چونكە فەلسەفەی رۆشنگەری ئەقڵی كردە ئامرازێكی گەوهەری بۆ پراكتیزەكردنی رەخنەو، بۆ دەربازكردنی مرۆڤی ئەوروپی لەو دۆخە نێگەتیڤەی كە تێیدا بوو، هەروەها هانیدا بۆ ئەوەی ئازادی پراكتیزە بكاو، تەعبیر لە دەستپێشخەری ئیرادەی خۆی بۆ مەعریفە بكا.
سەدەی هەژدەیەمی ئەوروپا بە “سەدەی رەخنە” ناسرا(34). ئەو رەخنەیە پەیوەندی بە بزاوتێكی ئاینیو فەلسەفی هەمەلایەنەوە هەبوو لە ئینگلتەراو فەرەنسا دەستی پێكرد لە رێگای “تێكشكاندنی ئەو فۆرمە بەدەی مەعریفەی فەلسەفی، كە لە شێوەی رەوتێكی میتافیزیكیدا بوو”(35)، هەروەها لە رێگای بەرزكردنەوەی دروشمی دژایەتی كردنی لاهوت و خورافە كە بیركردنەوەو ئەقڵی مرۆڤی ئەوروپی لە قاڵب دابوو، ئەم فەلسەفەیە داوای كرد ئازادی بدرێ بە ئەقڵا و، بە شێوەیەكی گشتی رەخنە لە دیاردەو دەزگاو چەمكەكان بگیررێ‌و هەموویان لەژێر سەنگی مەحەكی ئەقڵدا بن… تاوەكو ئەوروپا لە تاریكیو دۆگماو ستەم و ئەفسانە بێتە دەرێ، بەرەو روناكی ئەقڵا و ئازادیو پێشكەوتن.
فەلسەفەی رۆشنگەری تەنها بەوەوە نەوەستا باوەڕ بە توانای ئەقڵا بێنێ لە بەزاندنی ئەو سنوورانەی كە میتافیزیك و دەزگای كەنیسە سەپاندبوویان، بە شێوەیەكی رەمەكیش ئەركی رەخنەی نەدا بە ئەقڵا. هەروەها “بزاوتی قووڵا و هەوڵی سەرەكی فەلسەفەی رۆشنگەری بەوەوە نەوەستا هاوشانی ژیان بڕواو، لە ئاوێنەی بیركردنەوەوە لێی وردبێتەوە.. بەڵكو بە پێچەوانەوە بڕوای بە رەسانەیەتی فیكر هەبوو، فیكرێك كە سنووری ئەركەكانی دوورە لە راڤەكردن و لێدوان.. رۆشنگەری بڕوای وابوو ئەو فیكرە توانای رێكخستنی ژیانی هەیە”(36).
مێژووی فەلسەفە ئەوە ئاشكرا دەكا كە فەلسەفەی رۆشنگەریی فەرەنسا بەشێوەیەكی بەرفراوان كاریگەری بەسەر ئاراستەی تیۆریی هەندێ لە گەورە فەیلەسووفەكانی ئەڵمانیاوە بەجێهێشتووە. چونكە كانت پرۆژە فەلسەفیو تیۆریەكەی –بە فەلسەفەی ترانسنتالی و فەلسەفەی مێژووشەوە- لە سەر چەمكی رەخنە بنیات نا، بەڵام بە بڕوای هیگڵا رەخنە فۆرمێكی دیالیكتیكی نێگەتیڤ دەپۆشێ‌و هەمیشە ئەوە دەبەزێنێ كە هەیە.
كانت دەڵێ “دەبێ هەموو شتێك لە مەحەكی رەخنە بدرێ”(37)، یەكەمین تایبەتمەندی كەكانت بە رەخنەی دەبەخشێ ئەوەیە كە رەخنە لە شێوەی دادگایەكدا وێنادەكا بۆ رێكخستنی مەرجە مەعریفیەكان و، لە رێگای چەند پێوەرێكی پرۆسە مەعریفیەكانەوە بڕیار لەسەر سنورەكانی دەدا، دواتریش دەبێتە دەسەڵاتێكی یاسادانەر كە بەرهەمەكانی ئەقڵا لە بەردەمیدا دادگایی دەكرێ، هەندێ جار مافەكانی دەسەلمێنێ‌و، هەندێ جاریش ئیدانەی بانگەشە ماتریالیەكانی دەكا.
كانت گۆڕانێكی بنەڕەتیی لە شێوازەكانی بیركردنەوەدا ئەنجام دا، كاتێ چەمكی رەخنەی پێوە لكاندو، بەوەش “شۆڕشێكی كۆپێرنیكی” لە بواری فەلسەفەدا بەرپاكرد. بەڵام هیگڵا توانی هەموو ئاستە ئیجابیەكانی فەلسەفەی پێش خۆی پێكەوە گرێ بدا.. لە (كانت)ەوە رەخنەگەری و بنەمای مەعریفەی وەك چالاكیەكی داهێنەرانە وەرگرت.. لە (فیختە)یشەوە ستراكچەری دیالیكتیك و بایەخی نێگەتیڤگەری لە پرۆسەی بزاوتی مەعریفەدا وەرگرت.. لە (شیلینگ)یشەوە بابەتیبوونی مێژوویی مەعریفەو، ئارەزووی دەستنیشانكردن و، رەتكردنەوەی “شت وەك خودێكی تەنها”ی وەرگرت.
ئەقڵا لای هیگڵا فیكرێكی دیالیكتیكییە، واتە “سڕینەوەی رەهای جیهانی بڕوای هاوبەش”، ئەركی سەرەكی مێژوو گەڕانە بەدوای ئەقڵا لەناو ئەقڵدا، چونكە دەوڵەت بەرجەستەبوونێكی باڵای ئەقڵی مرۆییە. تەنانەت هیگڵا پێ لەسەر ئەوە دادەگرێ كە “دەبێ ئەقڵا حوكمڕانی جیهان بكا چونكە وەك ئەناكساگۆراس و بیریارەكانی رۆشنگەریی دوای ئەو دەڵێن: ئەقڵا سەرداری جیهانە.. لەم میانەیەدا هیگڵا ئەم وێنایەی بۆ ئەقڵا بەستۆتەوە بە شۆڕشی فەرەنساوە كە بە بڕوای ئەو وەرچەرخانێك بوو لە ژیانی فیكریو عەمەلیی مرۆڤدا، لە رەخنەنەگرتن و ملكەچبوونەوە بۆ واقع بەرەو پشت بەستن بە ئەقڵا.
شۆڕشی فەرەنسی، لە دیدی ئەودا، یەكەمین چالاكیی ئەقڵی عەمەلیی بەرجەستەكرد كە لەسەر پێوەرەكانی ئەقڵا و ئازادی دامەزرابوو، هەروەها چەند بەهایەكی نێگەتیڤی بەچەند ناوەرۆكێكی رەخنەییەوە بەرهەم هێنا كە دواجار تەواوی میللەتێكی بەرەو دۆزینەوەی حەقیقەت هان دا. دەوڵەت لای هیگڵا خەمڵێنی فیعلی ئازادیو ئەقڵە. یان خەمڵینی فەلسەفەیە، یان گەر بمانەوێ رۆح خۆیەتی”(38)، چونكە هیچ چینێك نیە بەرژەوەندیو ئەقڵانیەتی پێكەوە لەخۆی باركردبێ، بەڵام دەوڵەت نوێنەرایەتی ئەو دیسپلینە هوشیارو ئەقڵانیە دەكا كە هەموو دژە كۆمەڵایەتیەكانی كۆكردۆتەوەو، پێگەیەكی هەیە لە سەروو شەڕی ململانێ تایبەتیەكانەوە.
فیكرێك لە رێگای رەخنەوە بانگەشە بۆ ئازادی بكا چۆن ئەنجامە فەلسەفیەكانی هیگڵا قبووڵا دەكا؟ ئایا فەلسەفەی سەدەی هەژدەیەم، بەو پێیەی فەلسەفەی رۆشنگەری و ئەقڵانیەت بوو، بەشداری لە ئازادكردنی مرۆڤی خۆرئاواییدا كرد؟ یا بە پێچەوانەوە هۆكاری تازەی بۆ بە كۆیلەكردنی دروست كرد؟
ئێمە سەرنجی ئەوەمان دا كە بیریارانی تیوری رەخنەیی نایانەوێ قوربانی بە فەلسەفە بدەن لە بەردەم هێرشی پۆزەتیڤگەرەكاندا، بەڵكو بڕوایان بەرەخنەگرتن لە فەلسەفەو لێپرسینەوەی چەمكەكانی هەبوو، دەسبەرداری پرسیار نەبوون لە بەردەم رەوتی وەڵامە ئامادەكراوەكاندا، هەر بۆیە رەخنەیان لە پۆزەتیڤیزم گرت و، هەوڵیان دا پێكهاتەكانی رەوتی فەلسەفی، بەتایبەتی هیگڵی، لەبەریەك هەڵوەشێننەوە.
بیركردنەوە لە مەسەلەی ئەقڵا و ئەقڵانیەت لای فەیلەسووفەكانی تیوری رەخنەیی لە تێبینیەكی سەرەكیەوە دەست پێدەكا ئەویش: ئامانجی رۆشنگەری كە بریتی بوو لە ئازادكردنی مرۆڤ هەڵگەڕایەوە بۆ دژی ئەو ئامانجە، سەرلەنوێ كۆیلایەتی كۆنی مرۆڤی هێنایەوە كایە.. ئەو كۆیلایەتیەی كە پێشتر سەر بە سروشت بوو، بەڵام ئەمڕۆ سەر بە كۆمەڵگایە.. پەیوەندیی هێزەكان هەروەكو خۆیان مانەوە، كە لەسەر مل پێ كەچكردن و جیاوازیو وەلانانی ئازادی دامەزراوە.
ئەنجامەكانی رۆشنگەری لە سەردەمی ئێستادا -هەروەكو هۆركایمەر دەڵێ- بووەتە هۆی (ئەقڵگیران) كە ئەوە ناونیشانی یەكێك لە كتێبەكانیشیەتی، یان بووەتە هۆی ئەوەی لە بیركردنەوەی نێگەتیڤانە پاشەكشێ بكا. رۆشنگەری كە ئیدعای دەربازكردنی مرۆڤی دەكرد لە كۆیلایەتی ترس و ئەفسانەو، ئەقڵی وەك ئامرازێكی یەكلاییكەرەوە دەهێنایە ئاراوە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵا سروشت و مێژوو و پەیوەندیو شتەكاندا.. دواجار تەسلیمی جۆرێكی تر لە ئەفسانە بوو. چونكە شكستی گەورەی بزاوتی رۆشنگەری تەنها لەوەدا نیە كە نەیتوانیوە ئەو مەرجە كۆمەڵایەتیانە بێنێتە ئاراوە كە پەیڤ و شتەكان تەباو یەكانگیر دەكا، بەڵكو لەوەدایە كە بە شێوەیەكی میتۆدیی (نێگەتیڤگەریی) لە زمان و ئەقڵا داماڵیوە.
ئەو دەمەی فیكریش دەسەڵاتی دەربڕینی نێگەتیڤ و رەخنە لە دەستدەدا، ئەوا دەسەوسان دەمێنێتەوە لەبەردەم تەرجەمەكردنی ئیرادەی ئازادكردنی چەوساوەكان و، ناتوانێ مرۆڤەكان لە فۆرمە جۆراوجۆرەكانی كۆیلایەتی رزگار بكا. لەجیاتی ئەوەی زمان دەلالەتەكان ئاشكرا بكاو توخمە نێگەتیڤەكان بتەقێنێتەوە، بووەتە تەنها ئامرازێكی هێزە كۆنترۆڵكەرەكان، مامەڵەی ئەقڵیش لەگەڵا شتەكاندا وەك “مامەڵەی دیكتاتۆرێكە لەگەڵا خەڵكیدا: ئەو دەیانناسێ كاتێ دەیەوێ یاریان پێبكا”(39).
ئەم تێبینیە هانی فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەییدا مێژوویەكی رەخنەئامێزی دیالیكتیكی بۆ ئەقڵی رۆشنگەری سازبكەن(40)، چونكە هەموو بەرهەمەكانی ئەقڵا، تیۆری بێت یان فەلسەفی یان عەمەلی، مێژووی خۆی هەیە.. دواتر خودی ئەقڵا مێژوویەكی تایبەتی هەیە كاتێ بەسەر خۆیدا دابەش دەبێ: (ئەقڵێكی بابەتی) كە سیستمی جیهان بە شێوەیەكی مەبەستگەریانە دەستنیشان دەكاو، حەقیقەتێكی تایبەت بە جیهان و مرۆڤ و پەیوەندیەكان دەبەخشێ، دووەمیان (ئەقڵێكی زاتی)یە كە لە رێنیسانسەوە خزمەتی خواستەكانی (خود) دەكا، بەو پێیە تاك هەوڵدەدا پارێزگاری خودی خۆی بكاو، ئەقڵیش مەرجەكانی ئەو خۆپاراستنەو، توانای وەدی هێنانی ئامانجەكانی بۆ دابین دەكا.
بەم شێوەیە لۆژیكی قازانج و لۆژیكی (ئەو شتەی كە دەكرێ بەكاری بێنین) پەرە دەستێنێ‌و، چەمكەكان ناوەرۆكی چڕی خۆیان لەدەست دەدەن و، دەبنە چەند توخمێك لەناو زنجیرەیەك پرۆسەی رەمزیدا. لە ئەنجامدا ئەقڵا رۆڵی خۆی وەك ئامرازێكی مەعریفی لە دەستدەداو، دەبێتە تەنها ئامرازێك كە ملكەچی دۆخی هاوسەنگیو سیستمە. ئیتر ئەقڵا دەخزێتە نێو ڕەوتی بەرهەمهێنان و فیكریش ملكەچی پێوەرەكانی پیشەسازی دەبێ، واتە تێگەیشتن دەبێتە كاراییو، زمانیش دەبێ بە دروشم: “هەموو فیكرێك وەك كردار تەماشای دەكرێ‌و، هەموو بیركردنەوەیەك وەك تێز، هەموو تێزێكیش دەبێ بە فەرمان”(41)..
فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی ئەم حاڵەتە ناودەنێن “ئەقڵانیەتێكی نائەقڵانی”، كە بە بڕوای ئەوان بە شێوەیەكی سەرەكی هەوڵدەدا مرۆڤ كۆنترۆڵی سروشت بكاو سیستمێكی كۆمەڵایەتیو سیاسی دابمەزرێنێ كە دواجار مرۆڤ دەخاتە ژێر كۆنترۆڵی خۆی. بەم شێوەیە مەعریفە دەبێتە دەسەڵاتێك كە ئەوپەڕی كۆیلایەتی بەسەر بوونەوەردا دەسەپێنێ‌و، هیچ دۆستایەتیەكیش بەرامبەر موڵكدارانی ئامرازەكانی كۆنترۆڵ نیشان نادا. ئەم جۆرە مەعریفەیە خاوەنی گەوهەرێكی تەكنیكیەـ، مەبەستی نیە چەمك و وێنە بخولقێنێ‌و، خوشنوودیی لە رێگەی مەعریفەوە دابین بكا، هێندەی مەبەستیەتی گوڕبدا بەسەرمایەو مرۆڤەكان بخاتە ئیشەوە.
ئەم ئەقڵانیەتە تەكنیكیە لە هەمان كاتدا ئەقلانیەتی كۆنترۆڵە، چونكە “بەهەمان ئەو ئەندازەیەی مەعریفەی تەكنیكی گەشە دەكا.. مرۆڤەكان هەست دەكەن ئاسۆكانی بیركردنەوەیان بەرتەسك دەبێتەوەو چالاكیو سەربەخۆیی زاتییان وەكو تاك كزدەبێ، هەروەها توانای بەرەنگاربوونەوەی تەكنیكی گەمە بەربڵاوە جەماوەریەكان و، توانای فانتازیاو حوكمی سەربەخۆ لە دەستدەدەن. لەگەڵا بەكارهێنانی هۆكارە تەكنیكیەكان بۆ بڵاوكردنەوەی رۆشنگەری پرۆسەی داماڵینی سیفەتە مرۆییەكانی مرۆڤیش دەستی پێكرد. چونكە پێشكەوتن هەڕەشە لە ئامانجێكی مەبدەئی خودی پێشكەوتن دەكا، كە ئەویش بیرۆكەی مرۆڤە”(42)، ئەقڵا لەگەڵا رۆشنگەریدا بووە “ئەقڵێكی تۆتالیتاری”(43)، ئەو بە ئەقڵانیكردنەی كە ئێستا لە شارستانیەتی خۆرئاوادا قسەی لێدەكرێ‌و پراكتیزە دەكرێ رۆدەچێتە نێو خودی گەوهەری ئەقڵەوە. ئەمەش كێشەی ئەقڵانیەتی مۆدێرنە.
ئەقڵی رۆشنگەری هەروەكو كانت دەڵێ خوازیاری ئەوەبوو مرۆڤ لەو یاساغانە دەرباز كا كە خۆی بەسەر خۆیدا سەپاندبووی، واتە ئازادكردنی مرۆڤ لە ئەفسانەو مەسەلە غەیبیو خورافیەكان و، هاندانی بۆ ئەوەی بچێتە بواری دەسپێشخەریو كاری ئازاد، لە پێناو كامەرانیو دەستەبەركردنی ئەو مەرجانەی هاریكاری دەكا بۆ خستنەگەڕی وزەكانیو جێبەجێكردنی ئارەزووەكانی. لەم نێوەندەدا ئەقڵا دەبێ بە ئامرازێكی بەكۆیلەكردنی مرۆڤ و دیسپلین كردنی چالاكیەكانیو، كۆنترۆڵكردنی جەستەی لەرووی سیاسیو كۆمەڵایەتیەوە. ئیتر ئەقڵانیەتی ئەقڵا دەبێ بە (نائەقڵانیەتی ئەقڵا) بەربەریەتێكی تازەی لێدەكەوێتەوە كە پشت ئەستوورە بە مەعریفەیەكی تەكنیكیو، دواجاریش دەبێ بە (ئەقڵانیەتێكی سیاسی)(44) كە فەردانیەتی تاك سنوردار دەكاو، هەڵسوكەوت و ئارەزووەكانی دیسپلین دەكا.
دەسەڵات لە سەردەمی مۆدێرنەو ئەقڵانیەتدا پێویستیەكی بەردەوامی بە سیستمی دیسپلین كردنی جومگەكانی كۆمەڵگاو خولقاندنی هاوتایی هەیە. مەعریفەش ئەو ئامرازەیە كە دەسەڵات تەیاردەكا بە توخمەكانی كۆنترۆڵكردنی جەستەو شتەكان.. لێرەوە ئەقڵی زانستی یان ئەقڵی سیاسی دەبێ بە (ئەقڵێكی ئامرازی) Raison instrumentale ئەو فیكرەش مەبەستگەر نەبێ دەبێتە فیكرێكی بێ‌بایەخ و بێ‌مانا. ئەقڵی ئامرازی رازی نابێ ئەگەر فیكرێك لەرەوتی ئەو چالاكیە لابدا كە ئەو دەیهێنێتە كایەوە، بەزاندنی ئەم چوارچێوەیەش واتە بەزاندنی واقع. لەكاتێكدا “مەعریفە تەنها جەخت لەسەر واقع دەكا، واقع دەبێ بە خاوەنی دوا قسە.. بیركردنەوەش كورت دەبێتەوە بۆ تۆتۆلوجیا. میكانیزمی رۆشنبیری ملكەچی ئەو شتە دەبێ كە هەیە.. بەهەمان ئەندازەش و بە شێوەیەكی كوێرانە ئەو پرۆسەیە بەرهەم دێنێتەوە. بەم شێوەیە ئەقڵا دەگا بەو میتۆلۆجیایەی كە هەرگیز نازانێ چۆن خۆی لێدەرباز بكا”(45).
ئەقڵا و دەسەڵات و سیستم و واقع بەشێوەیەكی ئۆرگانی هاوپەیمانی دەبەستن بۆ گەمارۆدانی تاك و كۆمەڵا. ئەم هاوپەیمانیە بە دوو رەوت تەرجەمە كراوە كە لە شێوازدا جیاواز و لە ئامانجدا وەكو یەكن ئەو دوو رەوتەش: پۆزەتیڤیزم و هیگلیزم، هەردووكیان تەعبیر لە فۆرمێكی شێواوی ئەقڵا دەكەن، یەكەمیان بە (ئەقڵی ئامرازی)ی زانست و تەكنەلۆجیا ناودەبرێ، دووەمیشان بە (ئەقڵی بابەتی) ئەقڵانیەت.
هەر بۆیە فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی لەگەڵا پۆزەتیڤیزم و هیگڵیزمدا كۆك نین.. بە بڕوای ئەوان تۆتالیتاریەتی ئەقڵا كە بەدەسەڵاتی دەوڵەتی مۆدێرنەوە لكاوە، هەروەها پەیوەندیی ساكارانە لەگەڵا دەركەوتەكاندا.. تەنانەت ئەگەر دروشمی زانستیشی بەرزكردبێتەوە هاریكاری تاك ناكەن بۆ ئازادبوون و دەربازبوونی لە پاوانخوازیی كەلتووری جەماوەری مۆدێرن، واتە كۆمەڵگای پیشەسازی دیاردەیەكی بەرهەمهێناوە كە ماركیۆز ناوی دەنێ “مۆركی ئەقڵانی نائەقڵانیەت”(46).
ئەنجامی ئەم راڤەكردنە ئەوەیە كە مرۆڤی خۆرهەڵاتی بەهۆی گەشەی كوێرانەی ئەقڵەوە شوناسی خۆی لەدەستداوە. زمانیش تەنها رۆڵی ئەو ئامرازە دەبینێ كە (دیفاكتۆ) قبووڵا دەكاو رەتی ناكاتەوە. ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی فیكر ئەو رەهەندەی ناوەوەی خۆی لە دەست بدا كە هانی دەدا بۆ نەیاربوون. ونبوونی ئەم رەهەندەش كە لە رێگایەوە فیكری رەخنەیی هێز دەبەخشێ بە ئەقل، هاوتایەكی ئایدیۆلۆجی بۆ ئەو پرۆسە مادیە هێناوەتە ئاراوە كە كۆمەڵگای پیشەسازی لەسەر دامەزراوە، ئەویش لە رێگای بێدەنگ كردن و لە قاڵبدانی جیاوازی و ناڕەزاییەكان. چونكە پێشكەوتنی تەكنەلۆجی هەوڵدەدا ئەقڵا ملكەچی فاكتەكانی ژیان بكاو، تەنها ئەركی بەرهەمهێنانەوەی ئەو فاكتانە بگرێتە ئەستۆ.
سەرەڕای ئەم رەخنە ریشەییە لە ئەقڵانیەتی رۆشنگەریو دەركەوتەكانی مۆدێرنە لە زەمەن و كۆمەڵگادا، سەرەڕای ئەو ناڕەزاییە میتۆدیو فەلسەفیەی كە تیۆری رەخنەیی رووبەڕووی پۆزەتیڤیزم و هیگڵیزم و ماركسیزمی كردۆتەوە –بە تەعبیرە ئۆرسۆزوكسیە سیستمگەریەكەی-.. بەڵام فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی بڕوایان بە ئەقڵانیەتێكی كراوە هەیە كە سوود لە خاڵە گونجاوەكانی ئەقڵانیەتی رۆشنگەری وەردەگرێ‌و خاڵە خراپەكانی رەت دەكاتەوە. ئەو ئەقڵەی تیۆری رەخنەیی بانگەشەی بۆ دەكا كورت نابێتەوە بۆ ئامراز، بەڵكو ئەقڵێكی تایبەتە كە دەخوازێ حەقیقەتێكی ئەقڵانی بداتەوە بە رێكخستنی كۆمەڵایەتی لە رێگای بە مرۆیی كردنیەوە، هەروەها لە رێگای دەستەبەركردنی چێژو دادو ئازادیەوە. ئەقڵا، لەم دۆخەدا، تەنها فۆرمێكی بێلایەن نیە بەڵكو چەندین ناوەرۆك و ئەركی هەیە.. هەروەها بەناوی خۆیەوە هەندێ رەفتار ئیدانە و دادگایی دەكا.
ریشەی مەسەلەكە پەیوەندیدارە بە سەرلەنوێ تێفكرین لە پرۆژەی ئەقڵانیەت، بێ لەوەی بخزێتە نێو ماتریالیزم و وەلانانی بەرهەمەكانی زانست. دەبێ ئەقڵانیەت رێژەیی بێت و، دژی هەر گلۆربوونەوەیەك بێت بەرەو دۆگماو گشتگیری، چونكە خودی ئەقڵا “لەهەر رەوتێكی تر گشتگیر ترە”(47).
فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی پەردەیان لەسەر كارەساتەكانی بە ئەقڵانی كردن لە سیستمی كۆمەڵایەتیدا هەڵدایەوە، بەڵام لەسەر زەمینەیەكی كاری ئەقڵانی بوون، چونكە بەبڕوای ئەوان بە ئەقڵانی كردن بووەتە “هاوشانی پێشكەوتنی مرۆڤایەتی”، بەڵام بەرلەوەی ئازادیخواز بێ كۆیلەخوازە، چونكە جیهانێكی دروست كردووە كە لەرووی دیسپلینی ئیداریەوە توندوتیژەو، جیاوازیەكان رەتدەكاتەوەو، تایبەتمەندیەكان وەلا دەنێ‌و، هەموو دەلالەتێك لەتاك دادەماڵێ.
رەخنە لە ئەقڵی رۆشنگەریو، پەردەلادان لەسەر دیاردە بەربەریەكانی ئەقڵانیەت و، بەگژاچوونەوەی دەوڵەتی مۆدێرنی لە فۆرمە ستەمگەریەكەیدا.. كارێكی پێویستە بۆ سەرلەنوێ وەگەڕخستنەوەی نێگەتیڤ لە فیكرداو، تازەكردنەوەی هێزی رەخنە لە فەلسەفەدا. ئەم كارەش، بە بڕوای بیریارانی تیۆری رەخنەیی، تەنها كەسێكی رەخنەگر ئەنجامی دەدا كە خاوەنی پاشخانێكی فیكری نێگەتیڤ بێ‌و، خۆیشی لە هەژموونی (فەلسەفەی خود) پاراستبێ.
4-تاك لە نێوان وەهمی دابڕان و پاوانكردنی كەلتووردا:
ئایا ئەقڵی رۆشنگەری هەموو وزەی خۆی خستۆتە گەڕ بۆ دامەزراندنی ئەقڵانیەتێكی ئامرازیی تەكنیكی كە مرۆڤ دەكا بە كۆیلەو چالاكیە جەستەییەكانی سنووردار دەكاو ئارەزووەكانی دیسپلین دەكا؟ ئایا ئەو رەخنەیەی ئاراستەی ئەو ئەقڵە دەكرێ بە شێوازە (كانت) یەكەیەتی كە ئاستەكانی رەخنە دابەش دەكا، بەرهەمە پۆزەتیڤ و نێگەتیڤەكانی ئەقڵا لێكدی جیادەكاتەوە؟ یان رەخنەیەكە چاودێری ئەقڵا دەكاو بە بەردەوامی وریای دەكاتەوەو كەلێن و زیادەڕۆییەكانی دەسنیشان دەكات؟ یان ئایا مەسەلەكە –لای بیریارانی تیۆری رەخنەیی- پەیوەندی بە نوێكردنەوەی ئەقڵی رۆشنگەریەوە هەیەو، چەند كەرەستەیەكی نیگەتیڤانەی خستۆتە پاڵا چالاكیە فیكریەكانی تا سەرلەنوێ گوڕبدا بەرەخنەو، تاك لەو (خود)ە رزگار بكا كە بە چەندین ئەفسانەی جۆراو جۆری زادەی مۆدێرنە كەلەپچە كراوە؟
لە پرۆسەی رەخنەگرتندا لە كۆمەڵگای مۆدێرن و ئەقڵانیەتی ئەوكۆمەڵگایەدا، فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی لەسەر ئەوە كۆكن كە قەیرانی ئەقڵا، بە ئاشكرا، لە قەیرانی تاكدا بەرجەستە دەبێ، لەبەردەم ئەم دوالیزمە قەیراناویەشدا وەهمەكانی فەلسەفەی تەقلیدی سەبارەت بە خودو ئازادی ریسوا دەبێ.. چونكە فەلسەفە، لە دیكارتەوە، ئەقڵا وەك ئامرازێكی دەستی (خود-من) تەماشا دەكات. بەڵام ئێستا هەروەكو هۆركایمەر دەڵێ (بە یەزدان كردنی خود) باوی نەماوە، چونكە ئەو ئەقڵەی كە بەدوای كەماڵدا دەگەڕا ئێستا بووە بە نائەقڵانی، یان راستتر بووە بە ئەقڵێكی داماو.
گرفتی ئەم سەردەمە پاراستنی خودە.. لە كاتێكدا خودێك نەماوە پارێزگاریی بكەین، سەبارەت بەم واقعە تازەیە دەبێ پرسیار بكەین دەربارەی پێگەی تاك لە كۆمەڵگای مۆدێرندا، دەربارەی چۆنیەتی پەرتبوونی ئەنتۆلۆژی ئەو (تاك)ەی زادەی بەرهەمەكانی مۆدێرنەو ئەقڵانیەتە.
تیۆری رەخنەیی لە كاتێكدا بایەخ بە رەخنەگرتن لە ئەقڵی رۆشنگەریو گشتگیریو پۆزەتیڤیزم و رەوتی هیگڵیو (هەروەها ماركسی) دەدا.. بەهەمان ئەندازە پرسیاری تاك سەرقاڵی كردووە، چونكە قەیرانی تاك بە هەموو ئاراستەیەكدا رووبەڕووی ئەندێشەی بیریارانی ئەم تیۆرە دەبێتەوە بە تایبەتی لە سایەی ئەو بەها كەلتووریە تازانەی كە زادەی مۆدێرنەو سیستمی لیبراڵین.
هەر بۆیە نامۆ نیە دامەزرێنەرە سەرەتاییەكانی تیۆری رەخنەیی، لە ساڵی (1924)ەوە، لە رێگای (پەیمانگای توێژینەوە كۆمەڵایەتیەكان)ەوە بایەخ بە مەسەلەی خێزان و دەسەڵاتی باوك و پێگەی تاك لە كۆمەڵگای مۆدێرندا دەدەن. چونكە سەرنجیان دا پاشەكشێی رۆڵی باوك و لە بەریەك هەڵوەشانەوەی خێزان، هەرچەندە بووە هۆی داڕمانی دەزگای خێزان كە تاكی دەچەوساندەوە، بەڵام لەهەمان كاتدا هەرەسی بەو دەزگایەش هێنا كە مەرجەكانی دەستنیشانكردنی (التشخیص) Individuation ی دەپاراست، چونكە بە بڕوای بیریارانی تیۆری رەخنەیی (تاك) تەنها توخمێكی مرۆیی نیە كە نیشتەجێی كات و شوێنێكی دیاریكراوە، بەڵكو بریتیە لە “هوشیاربوون بە تایبەتمەندیەكی فەردانی، وەك بوونەوەرێكی مرۆیی كە لە رێگای شوناسێكی تایبەتەوە دەناسرێ”(48).
تاك بوونەوەرێكی دابڕاو لە ریتمی زەمەن و كارلێكەكانی كۆمەڵا نیە، بەڵكو بە پێچەوانەوە “فەردانیەت ئەو كاتە كز دەبێ كە مرۆڤ بریاڕ دەدا خۆی بەتەنها هەڵسوكەوت بكا”(49).. تاكی دابڕاو جگە لە وەهمێك هیچی تر نیە، چونكە بەها شەخسیە پیرۆزەكانی وەك سەربەخۆییو ئیرادەی كارو دادوەری هەر بەهای شەخسی نین بەڵكو بەهای كۆمەڵایەتیشن.. هەر بۆیە “تاكێك كە بەتەواوی پێشكەوتوو بێ بەرجەستەكەری كۆمەڵگایەكە كە بە تەواوی گەشەی كردبێ”(50).
رەنگە ئەو خەمە سەرەكیەی كە بیریارانی تیۆری رەخنەیی سەبارەت بە تاك سەرقاڵا كردووە، بریتی بێت لە چۆنیەتی رزگاركردنی تایبەتمەندێتی تاك، واتە رزگاركردنی سروشتی ناوەوەی تاك لەو كۆنترۆڵە ئەبستراكتەی چەمك و، لە “ئەبستراكتە ئەفسانەییەكانی وەك: گشتگیری هیگڵی، ماهیەتی هۆسرڵا و، بوونخوازیی هایدگەر، بێ ئەوەی بەشداری بكەن لە تواندنەوەی فەردانیەت لە سۆفیگەریەكی نائەقڵانیدا، كە لەلایەن فاشیزمەوە دەقۆزرێتەوە”(51).
هەر فیكرێك ئاگای لە تایبەتمەندیو جیاوازی تاك نەبێ ناتوانێ لە گەوهەری پەشێوی مرۆڤ بگا، پشتگوێ خستنی ئەم رەهەندی تاك.. هانی فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەییدا كە ئاستە تایبەتیەكانی تاك لەگەڵا ئاستە گەردوونیەكانیدا پێكەوە گرێ بدەن، هەروەها رەخنەیان لە هەموو ئەو فەلسەفانە گرت كە قوربانی بە تایبەتمەندیەكانی تاك دەدەن لە پێناو گشتگیری رەوتدا- هەروەكو لای هیگڵا دەردەكەوێ-، یان لە پێناو زانستێكی بابەتیدا هەروەكو پۆزەتیڤگەرەكان بانگەشەی بۆ دەكەن.. یان ملكەچ بوون بۆ رەوتی مێژوو وەك ماركسیزم باسی لێوەكا.
تیۆری رەخنەیی بڕوای وایە ئیرادەی رەوتگەری یەكێكە لە پێكهاتەكانی تیۆری تەقلیدی، ئەو تیۆرە كە هەوڵی دەربازبوون دەدا لەهەر جۆرە تۆتالیتاریەكی ئەقڵا و لەبەرهەمە ترسناكەكانی مۆدێرنە، هەوڵدەدا هەموو بانگەشەیەكی رەوتگەری لە بەریەك هەڵوەشێنێ، وەك بانگەشەی كەماڵا و داخران و چنگكەوتنی تەواوی حەقیقەتی رەها. بۆیە هەروەكو باسمان كرد ئەقڵانیەتی ئایدلیزمی رەت دەكاتەوەو، لەبری ئەوەی رۆبچێتە نێو ئەو رووبەرانەی كە جووڵەو ئازادیی تاك تەنگەبەر دەكەن، هەوڵدەدا كەڵك لە بەهای ئازادیخوازیی ئەقڵا وەرگرێ. گشتگیری لای ئەوان وەهم و درۆیە، حەقیقەتیش -وەك بۆچوونی هیگڵا و ماركس- لە پراكتیكی كۆمەڵایەتیدا گیرناخوا.. بەڵكو لە هەناوی ئەو كەلێن و دژواریەی رەوتدایە، كە جگە لە (كەسی رەخنەگر) كە لەژێر گوشارێكی سیستمی گشتگیریدایە كەسی تر توانای تەقاندنەوەی پرسیارەكانی نیە. ئادۆرنۆ بڕوای وایە بە خولقاندنی رووبەرێكی گونجاو بۆ پراكتیزەكردن، تاك دەتوانێ كردەی بیركردنەوە ئەنجام بدا، ئەو كردەیەی كە فیكری گۆڕان پێویستی پێیەتی. چونكە لەناو ئازارەكانداو لە هەناوی هەستكردندا بە مەترسی لەناوچوون، پزیسكی رەخنە لەدایك دەبێ، نەك لەناو رەوتێكدا كە تەنها وەڵامی ئامادەكراو پێشكەش دەكا.
مرۆڤ، بۆ دەستەبەركردنی مەرجەكانی ژیان و بەردەوامیدان بەبوونی خۆی، هەوڵدەدا، سروشت كۆنترۆڵ بكا. ئەو كۆنترۆڵە لە رێگای پابەندبوون بەچەند یاسایەكەوە ئەنجام دەدا كە بەسەر خۆیو كەسانی تردا دەیسەپێنێ. لەگەڵا سەپاندنی ئەو یاسایانەدا مرۆڤ تووشی ئەو وەهمە دەبێ كە سەرداری سروشتە، بەڵام لە راستیدا دەبێ بە كۆیلەی. فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی، بەتایبەتی هۆركایمەر و ئادۆرنۆ لە كتێبێكی هاوبەشیاندا بەناونیشانی (دیالیكتیكی ئەقڵا)، مێژوویەكیان ئامادەكرد دەربارەی ئەسڵی مرۆڤ وەك سەردارێكی نائەقڵانی سروشت. ئاشتبوونەوەی نێوان خودو فاكتی بابەتی، هەروەكو هیگڵا دەیبینێ، وەهمی پیرۆزی ماتریالیزمە.. لەكاتێكدا دیالكتیك، لە گەوهەردا، ئەوپەڕی هوشیاریە بەرامبەر لاهوت.
لە كاتێكدا فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی قەیرانی ئەقڵا دەبەستنەوە بە قەیرانی تاكی كۆمەڵگای مۆدێرنەوە، بەهەمان شێوە بڕوایان وایە بەدبوونی ئەقڵا پەیوەندیەكی ئۆرگانی بە بەدبوونی تاكەوە هەیە. چونكە پاكتاوكردنی تاك لەلایەن فاشیزم و، دواتر لەلایەن كەپیتاڵیزمی گەشەسەندوەوە. وای لە فەیلەسووفەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرت كرد –كە هەریەكەشیان گرفتی تایبەتی خۆیان هەبوو(52)_ بڕوابێنن بەوەی كە دەوڵەتی گشتگیر، زادەی رێكخستنی نائەقڵانیەتی كۆمەڵگای سەرمایەداریە، خراپەی كۆمەڵایەتیش لەگەڵا كۆنترۆڵدا تەماهی دەكا.
كەواتە جیاوازی تاك چۆن لەهەناوی میكانیزمی ئەقڵانیەتی تەكنیكیو لەناو ئەو پەیوەندیە گشتیانەدا دەتوێتەوە كە پێوەرەكانی مۆدێرنە بەرهەمی دێنێ؟ چۆن هەردوو بنەمای فاكت و ئارەزوو لە كۆمەڵگای پێشكەوتووی پیشەسازیدا تەرجەمە دەكرێت؟
هۆركایمەرو ماركیۆز (هەروەها ئەریك فرۆم و ئارنست بلوخ لە چەند ئاستێكی تردا) شیكردنەوەیەكی هەمەلایەنەیان پێشكەش كرد سەبارەت بە كۆمەڵگای پێشكەوتووی پیشەسازیو بنەما ئایدیۆلۆجییەكانی ئەو كۆمەڵگایە، بەو مەبەستەی ئەو میكانیزمە هوشیارو ناهوشیارانە دەستنیشان بكەن كە تاك و كۆمەڵیان جڵەو كردووە، یان ئەو مرۆڤەی كە ماركیۆز ناوی دەنێ مرۆڤێكی (تاك رەهەند)ی بزێو لە كۆمەڵگایەكی داخراودا.
ماركیۆز هەست بەوە دەكا كە هەموو هێزو بەرژەوەندییە نەیارەكان كە كاتی خۆی دژی سەرمایەداری بوون، ئێستا خراونەتە ناو سیستمێكەوە كە هەموو غەریزەو ئارەزوەكان بەشێوەیەكی میتۆدی دیسپلین دەكا. بۆیە ئێستا هەموو توخمە وێرانكەرو ناكۆمەڵایەتیەكانی نائاگایی قایلی ئاراستەكردن و بەكارهێنانن، كە هێزی نێگەتیڤی لای تاك جڵەوكردووەو كردوویەتی بە هۆكاری هارمۆنی گونجان و جەخت كردن. بەڵكو ماركیۆز بڕوای وایە كە بەرهەمهێنانەوەی داپڵۆسین (لەلایەن تاك و چینەكانەوە) بەبێ هیچ بەرەنگاریەك ئەنجام دەدرێ، پراكتیزەكردنی ئەو پرۆسەی (لكاندنە)ش پێویستی بە گوشارێكی ئەوتۆ نیە چونكە “دیموكراسی لە حوكمی رەها بەهێزترە بۆ جێبەجێكردنی پرۆسەی كۆنترۆڵ”(53).
لێرەوە فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی بڕوایان وایە كە هەرچەندە فیكری نێگەتیڤ پێویستیەكی گرنگی گۆڕانكاریەكانی مۆدێرنەو دۆخی (تاك)ە لە كۆمەڵگای بەئەقڵانی كراودا، بەڵام رووبەڕووی چەندین كێشەی تیۆری سیاسی بۆتەوە. بە بڕوای ماركیۆز كۆمەڵگای پیشەسازی (دیموكراسی) رەخنە لە بنكە راستەقینەكەی خۆی یاساغ دەكا، چونكە “پێشكەوتنی تەكنەلۆجی سیستمێكی گشتگیری خاوەن كۆنترۆڵ و دیسپلین بەهێز دەكا.. ئەو سیستمەش لای خۆیەوە پێشكەوتن بەڕێوە دەباو، چەند فۆرمێك بۆ ژیان و (دەسەڵات) دروست دەكا كە وا نیشانی دەدا لەگەڵا هێزە ئۆپۆزیسیۆنەكاندا ناكۆك نیە.. بەڵام دواجار ئەو بۆچوونە گەڵاڵە دەكا كە هەموو ناڕەزایی نیشاندانێك بێ هودەییە”(54). ئیتر فاكتەرەكانی گۆڕانی كۆمەڵایەتی جار لە دوای جار لەناودەچن، رەخنە دەچێتە خانەی ئەبستراكتەوە، بەڵكو لەوەش زیاتر “لە كۆمەڵگای پیشەسازیدا كە سیاسەتی تواندنەوەو لكاندن پەیڕەو دەكا وتەزاكانی رەخنە دەبنە چەند رستەیەكی وەسفی كە هیواكان دادەڕمێنن”(55).
كۆمەڵگای پیشەسازی پێشكەوتو، چەند فۆرمێكی تازەی چاودێریو دیسپلین كردنی بەرهەم هێناوە، دواتر هەروەكو ماركیۆز وێنای دەكا كۆمەڵگایەكی تاك رەهەندی خولقاندووە. خۆشگوزەرانیو كاراییو ئەقڵا و ئازادیی نوقسان لە چوارچێوەیەكی دیموكراسیدا خەسڵەتەكانی شارستانیەتی پیشەسازی پێشكەوتووەو گەواهی بۆ پێشكەوتنی تەكنۆلۆجی دەدەن. لە هەمووی ئەقڵانی تر “رەتكردنەوەی فەردانیەتە لە ڕێگەی بە ئامێركردنی كردارە كۆمەڵایەتیە پێویستەكانەوە، بەڵام –ئەو ئەقڵانیەتە- لە هەمووی سەختترە”(65).
فەلسەفەی رۆشنگەری ئازادیو ئەقڵانیەت و دادوەری پێكەوە گرێداو، بڕوای وابوو كە سیستمی دیموكراسی سیستمێكی گشتیی هەمەڕەگەزە.. بەڵام بە بڕوای ماركیۆز ئەقڵانیەتی كۆمەڵگای پیشەسازی ئازادی دەخاتە پەراوێزەوەو تاك قەمبوور دەكا، دواتر ئازادی، بەمانا لیبراڵیەكەی، كە گوایا بەرجەستەكەری ئیرادەو دەسپێشخەریی تاكە، ئازادیەكی فیعلی نیە لەو كۆمەڵگا سیاسیەیدا كە ئەقڵانیەتی تەكنیكی بنیاتی ناوە. لە سیستمێكدا كە لەسەر دیسپلین و چاودێری دامەزراوە، ئەوەی ناونراوە (سەربەخۆیی تاك) بووە بە جۆرێك لە وەهم و خەیاڵا.
شارستانیەتی كۆمەڵگای پیشەسازی كەلتوورێكی تایبەتی بەرهەمهێناوە كە فۆرمە دیموكراسیەكان دەپۆشێ‌و، تەعبیر لە سیمبولەكانی دەكا لە شێوەی چەند قاڵبێكی جەماوەریدا، بەڵام بە بڕوای ماركیۆز ئەو كەلتوورە لە گەوهەردا رەنگدانەوەی خواستی دیموكراسی تاك و ناوەرۆكی رۆشنبیری كۆمەڵا نیە “ئێستا گەر بمانەوێ ئازادییەكی فەردیمان هەبێت دەبێ مانای ئەوە بێت ئەو فیكرە فەردانیە نوێ بكەینەوە كە نوقمی پەیوەندی جەماوەریە”(57).
فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی دوای ئەوەی داڕمانی بەها فەردیەكانیان لە كۆمەڵگای پیشەسازیی پێشكەوتوودا بینی، هەروەها دوای ئەوەی بینیان (تاك) مافی جیاواز بوونی لە سیستمی فاشیزمدا لە دەستداو، دواتریش مافی بەشداری كردنی لە چۆنیەتی رێكخستنی سیستمی سیاسی داخراوی كۆمەڵگای پیشەسازی لەدەستدا.. هەوڵیان دا ئەقڵا بخەنەوە گەڕ بۆ ئەوەی بەها ببەخشێتەوە بە تاك و، فیكری رەخنەییش ببوژێنێتەوە. لێرەوە بایەخیان دایەوە بە سەرلەنوێ خوێندنەوەی دەقەكانی فرۆید لەبەر رۆشنایی گۆڕانكاریەكانی كۆمەڵگای پیشەسازیدا، پرسیاریان دەربارەی دەلالەتەكانی ئارەزوو كرد.. هەروەها دەربارەی سێكس و ئەو بایەخدانەی لە نائاگاییەوە دەدرێ بە سێكس و، پەیوەندی میكانیزمە تازەكانی ئیغراو هەوەس بە پرۆسەی بەرهەمهێنانەوە.. هەروەها دەربارەی مانا تازەكانی خۆشەویستی پرسیاریان كرد.
ماركیۆز لە پێشەكی كتێبی (ئیرۆس و شارستانی)دا ئاماژە بەوە دەدا كە بە هۆی ئەو دۆخە تازەیەی مرۆڤی مۆدێرنی تیادەژی بەكارهێنانی وتەزا سایكۆلۆجیەكان بووە بە كارێكی پێویست، چونكە ئێستا بوونەتە وتەزای سیاسیو “سنوورە تەقلیدیەكانی نێوان سایكۆلۆجیاو فەلسەفەی كۆمەڵایەتیو سیاسی سڕاونەتەوە”(58)، ئەو پرۆسە دەروونیانەی كە لە رابردوودا تایبەتیو سەربەخۆ بوون ئێستا بەهۆی رۆڵا و، بوونی گشتی تاكەوە لە دەوڵەتدا، تایبەتمەندیو سەربەخۆییان لە دەستداوە، بۆیە ئەگەر تاك پێویستی بەو هۆكارانە هەبێ كە مەرجەكانی بوونی زاتی بۆ دەستەبەر دەكەن، ئەوا زاراوەكانی سایكۆلۆجیا بووە بە زاراوەی ئەو هێزە كۆمەڵایەتیانەی رەهەندەكانی دەروون دەسنیشان دەكەن. دواتریش پێویستە ناوەرۆكی سۆسیۆلۆجیو سیاسی بۆ وتەزا دەروونیەكان بدۆزرێنەوە.
لێكدانەوەی چەمكە دەروونیەكان بۆ تێگەیشتنی زیاتر لە مرۆڤی كۆمەڵگای مۆدێرن و، بەشداریكردن لەو ئەركەدا كە ماركیۆز ناوی دەنێ (فەلسەفەی شیكردنەوەی دەروونی) نەك (شیكردنەوەی دەروونی) –چونكە فرۆید تیۆرێكی دەربارەی مرۆڤ داڕشتووە كە پێگەیەكی بەرزی لە كەلەپووری فەلسەفیدا پێ‌بەخشیوە- ئەو ئەركە، واتە لێكدانەوەی چەمكە دەروونیەكان، پرۆسەیەكی پێویستە بۆ پاڵپشتی كردنی تیۆری رەخنەیی، لەڕووی تیۆریەوە، لە پێناو دۆزینەوەی ئەو میكانیزمە جۆراوجۆرانەی كە جەستەو ئازادی تاك لە كۆمەڵگای مۆدێرندا جڵەو دەكەن.
بنەمای فاكت (واقع) دەسەڵاتی سەپاندووە بەسەر بنەمای ئارەزوودا. ئەقڵیش لەبەردەم ئیرادەی نائەقڵانیدا پاشەكشێی كردووە. كەواتە چارەنووسی تاك لە چارەنووسی ئەقڵا جیانابێتەوە. كاتێكیش دەسەڵات و مەعریفە تەماهی دەكەن –واتە شوناس دەگۆڕنەوە- مەعریفە دەبێتە تەنها ئامرازێكی كۆنترۆڵكردن.. تاكیش لای خۆیەوە دەبێتە تەنها هۆكارێك بۆ پاراستنی هاوكێشەی سیستم و، دەستەبەركردنی كاردانەوەی كار.
دیارترین نمونە بۆ نائامادەیی ئەقڵا و پاشەكشێی تاك و تەماهی نێوان دەسەڵات و مەعریفە لەو شتەدا دەردەكەوێ كە ناوی نراوە “كەلتووری جەماوەری”، شیكردنەوەی میكانیزمەكانی ئەم كەلتوورە ئەو تێبینیەمان لا گەڵاڵە دەكا كە هەموو شتێك قایلی یاری پێكردن و ئاراستەكردنە بە گوێرەی نەخشەی (تیمەكانی بەرهەمهێنان) كە ئارەزووی مرۆڤەكان دەكەنە كەرەسەیەكی خاوی دەستی پیاوەكانی پڕوپاگەندە. بۆ نمونە سێكس كە گوایا ئازادە لە ڕاستیدا لەلایەن بەرژەوەندیە گەورەكانەوە بەڕێوە دەبرێ‌و، لە بازاڕە گشتیەكانی ئاڵوگۆڕدا ئیستغلال دەكرێ. ئەم رێكخستنەی سێكس لە كۆمەڵگای پیشەسازی پێشكەوتوودا میكانیزمی ئەنتۆلۆژی سێكس دەگۆڕیو، مانای مرۆیی ئارەزوە سێكسیەكان دەشێوێنێ. لە كاتێكدا مۆركی سێكسی بە بەربڵاوی نیشان دەدرێ‌و، لەمپەرەكانی بەردەوام بەجێهێنانی ئارەزوو هەڵدەگیرێ.. خۆشەویستی بنەما راستەقینەكەی خۆی لە دەست دەدا.
مەسەلەكە لای بیریارانی تیۆری رەخنەیی پەیوەندیی بە پرۆسەی لكاندنی ئارەزووەوە هەیە بە میكانیزمەكانی ئاڵوگۆڕی جەستەیی رەمزی لە كۆمەڵگای پیشەسازی مۆدێرندا. ئارەزوو لێرەدا تەنها پەیوەندیی بە سێكسەوە نیە، چونكە ئیرۆس كە عەشقی جوانیو فیكر دۆستی دەگەیەنێ، ئێستا سەرچاوەی سەرەكی رەخنەو خەونی گۆڕانە.. ئەمەش پێچەوانەی واقعی حاڵە.
مۆدێرنەی تەكنیكی تەنها بەوەوە نەوەستاوە مەرجە ئەنتۆلۆژیەكانی تاك لەسەر ئاستی ئەقڵا و ئارەزوو و مەیلە جەستەییەكانی دابماڵێ، بەڵكو تەوزیفی دەربڕینەكانی ئەو توخمانەش دەكا تاوەكو زیاتر لە خودی خۆی بترازێ‌و بخزێتە نێو گشتگیریەكی ئابووری كە درێژبوونەوەیەكی جەماوەری هەیە، چونكە ئەو “لەناو پیشەسازیەكی كەلتووریدایە.. كە تاكەكانی تەنها بەهۆی تەكنیك كردنی هۆكارەكانی بەرهەمهێنانەوە نەبوون بە وەهم، بەڵكو تەنانەت رێگە بەبوونیشیان نادرێ گەر لەگەڵا ئاستی گشتگیردا بە تەواوی تەماهی نەكەن”(59).
لێرەوە دەبێ ئەو مۆركە ئەفسوونیە لە پێشكەوتنی زانستیو مۆدێرنە بسەندرێتەوە، چونكە تەكنەلۆجیا رۆڵێكی ئایدیۆلۆجی كاریگەرو بەهێز دەبینێ. بەهەمان ئەو ئەندازەیەی نوێنەرایەتی جڵەوكردنی شتەكانی سروشت دەكا.. ئەركێكی ئایدیۆلۆجیش ئەنجام دەدا بۆ جوداكردنەوەی ئەنتۆلۆژیی تاك و (خود)ەكەیو، هەروەها بۆ درێژەدان بە پەیوەندی پەشێوی نێوان تاكەكان. بۆیە فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی ناچار بوون بڵێن: تەماهی ئۆرگانی نێوان ئەقڵا و زانست، ئەو ئامرازانە بەرهەم دێنێ كە ئازادی تاك پەرژیندار دەكاو، ئەوەندەی كۆنترۆڵی دەكا بەشداری لە ئازادكردنیدا ناكا.
هەموو شتێك لە كۆمەڵگای پیشەسازیدا (فۆرمە بازاڕییەكە)ی دەپۆشێ، چونكە هۆكارەكانی پەیوەندی جەماوەری، هەروەكو ماركیۆز دەڵێ، هونەرو سیاسەت و ئاین و فەلسەفەو بازرگانی تێكەڵا دەكاو پێكەوە دەیانگونجێنێ. هیچ شتێك حسابی بۆ ناكرێ جگە لە بەهاكانی ئاڵوگۆڕ، تەنانەت حەقیقەتیش مانا لە دەستدەدا. چونكە “ئەقڵانیەتی دیفاكتۆ لە بەهای ئاڵوگۆڕدا چەق دەبەستێ، هەموو ئەقڵانیەتێكی تر دەبێ لەو ئاستەدا تەنازول بكا”(60)، بەڵكو ئەو شتەی ناوی نراوە “كەلتووری باڵا” واتە كەلتووری نوخبە هەرگیز نەبووە بە كەلتوورێكی جەماوەری، چونكە ئەو فاكتە تازەیەی كە مۆدێرنەی تەكنیكیی هێنایە كایەوە گومانی تەنانەت لەو كەلتوورەش هەیە. واقع كەلتوور تێدەپەڕێنێ، ئەو واقعەش توخمەكانی هوشیاریەكی بزێو بەرهەمدێنێ كە بنەماكەی بریتیە لە جۆرێك لە داپڵۆسینی ئاستی ئەنتۆلۆژی تاك.
مۆدێرنەی تەكنیكی بەو پێیەی دەیەوێ ئارەزووە قووڵەكانی تاك لە پرۆسەی بەرهەمهێنانی بەهای ئاڵوگۆڕ، لەسەر ئاستی بازرگانیو كەلتوور، بخاتە گەڕەوە، هەروەها بەو پێیەی هۆكارەكانی پەیوەندی بوارە تایبەتیەكانی تاكی بەزاندووەو تەعبیرەكانی پاوان كردووە.. ئەم مۆدێرنەیە –واتە مۆدێرنەی تەكنیكی- چەمكێكی دروست كردوە ماركیۆز ناوی دەنێ “هوشیاریەكی بەختەوەر” بە گوێرەی ئەم چەمكە ئەوەی واقعیە ئەقڵیەو، سیستم پێداویتسیەكانی مرۆڤ دابین دەكا.. دواجاریش “پابەندبوونێكی تازە” nouveau conformisme سەرهەڵدەدا، كە لە ڕێگای “رەفتارێكی كۆمەڵایەتی موتوربەكراو بە ئەقڵانیەتی تەكنەلۆجیەوە خۆی نمایش دەكا”(61).
ئەم رووبەرە ژیاریو رەمزیەی كە مۆدێرنەی تەكنیكی بەرهەمی هێناوە، بە بڕوای فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی، بەهیچ شێوەیەك هاریكاری مرۆڤ ناكا بۆ ئازادبوون، چونكە تووشی وەهمی ئازادیو دیموكراسی دەكا لە كاتێكدا میكانیزمەكانی جگە لە (هاوشێوە) هیچی تر بەرهەم ناهێنن. زمانی بواری پەیوەندیی باڵادەست هەوڵی یەكخستن و بەرهەمهێنانی فیكری پۆزەتیڤگەری دەدا. بۆیە لە هەموو چەمكێكی رەخنەییو لە هەموو ئەگەرێكی باڵاخوازی قەڵس دەبێ. ئەم زمانە تەعبیر لە جۆرە “گوتارێكی داخراو” و جۆرە فیكرێكی تاك رەهەند دەكا كە ئەقڵانیەت دەگۆڕێ بۆ دژەكەیو، ئازادیش دەگۆڕێ بۆ زۆرداریەكی تازە. ماركیۆز دەڵێ: “دوو دیاردە لە كەرتە هەرە پێشكەوتووەكانی كۆمەڵگای پیشەسازیدا هەیە: ئەقلانیەت لەلایەكەوە تەعبیر لەخۆی دەكا بە ئاراستەیەكدا بەرەو كەماڵی تەكنیكی.. لەلایەكی تریشەوە هەموو هەوڵێك دەخاتە گەڕ بۆ دیسپلین كردنی ئەم ئاراستەیە لەناو دەزگا پایەدارەكاندا. دژبوونێكی ناوەكی لەم شارستانیەتەدا هەیە، واتە لە توخمی نائەقڵانیی ئەقڵانیەتی ئەم شارستانیەتەدا”(62).
كە حاڵا دەگا بەم ئاستە كۆنترۆڵ هەموو بوارەكانی بوونی تایبەت و گشتی داگیر دەكا، هەموو توخمێكی ناڕەزایی دەربڕین و هەموو مەرجێكی بیركردنەوەی رەخنەیی نێگەتیڤانە ئیحتیوا دەكات. ئەقڵانیەتی تەكنەلۆجی “مۆركی سیاسی خۆی ئاشكرا دەكا لەو كاتەدا كە دەبێتە ئامرازێكی كۆنترۆڵ، ئەمەش دۆخێكی گشتگیری راستەقینەیە كە كۆمەڵگاو سروشتی تێدایە، رۆح و ئەقڵا هەمیشە بەو ئاراستەیەدا ساز دەكرێن كە بەرگری لەم دۆخە بكەن”(63).
تیۆری رەخنەیی لەبەردەم ئەم داخزانەدا چی لەدەست دێ؟ ئەی داخۆ فیكری نێگەتیڤگەر چۆن لە رەوتێكدا جموجووڵا دەكا كە یەكێ لە ئەركەكانی ئیحتیواكردنی هەموو ناڕەزاییەك و چاودێریكردنی كەناڵەكانی رەخنەیە؟
5-لەنێوان لكاندن و ئاسۆی ئیستاتیكیدا:
لەبەر رۆشنایی ئەوەی باسمان كرد دەردەكەوێ فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی لە میانەی پراكتیزەكردنی فەلسەفەو دادگایی كردنیاندا بۆ ئەقڵانیەتی رۆشنگەریو تەعبیرە كەلتووریەكانی مۆدێرنەو، لە چوارچێوەی بایەخدانی سەرەكیاندا بە مەسەلەی تاك و پەیوەندی تاك بە (خود)ی خۆیو بەرامبەرەوە.. ناچاربوون هەریەكەیان بەپێی بایەخ و ئەزموونی تایبەتیان سوود لە توخمە رەخنەییە گرنگەكانی كەلەپووری فەلسەفی ئەڵمانی وەرگرن، هەر لە (كانت)ەوە تا هایدگەر. هەرچەندە هۆركایمەر دان بەوەدا دەنێ “گرنگترین دوو فەیلەسووف، كە بە شێوەیەكی یەكلاییكەرەوە، كاریگەرییان بەسەر سەرەتاكانی تیۆری رەخنەییەوە بەجێهێشتووە شۆبنهاوەر و ماركس بوون”(64).
بەڵام دەقە جیاوازەكانی فەیلەسووفەكانی ئەم تیۆرە دەریدەخەن كە كاریگەری دەقی چەند فەیلەسووف و بیریارێكی تریان بەسەرەوە هەیە. چونكە رەخنەی (ترانسنتالی كانتی) لە دەقەكانی تیۆری رەخنەییدا ئامادەیی هەیە لە كاتێكدا (رەخنەی ماركسی)یشیان ئاخنیوەتە هەناوی ئەو رەخنە كانتییەوە. هەر ئەمەبوو وای لەچەند توێژەرێك كرد بڵێن: تیۆری رەخنەیی، لە راستیدا تیۆرێكە كانت و ماركسی كۆكردۆتەوەو پێكەوە گونجاندوونی(65).
بەهەرحاڵا سەرەڕای گەشتی بەردەوامی فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی بەنێو دەقە جیاوازەكانی كەلەپووری فەلسەفەی رەخنەیی ئەڵمانیدا.. دواجار توانیویانە لە پرۆسەی ناڕەزایەكانیاندا بەرامبەر داڕمانە جۆراو جۆرەكانی ئەقڵا و تاك لە كۆمەڵگای پیشەسازی پێشكەوتوودا، گوڕو تین بدەنەوە بە رەخنە. تەنانەت چەمكی ئەقڵی دیالیكتیكیش كە چەمكێكی هیگڵیەو بە ئاراستەی رەوتگەری هیگڵیزم موتوربە كراوە، لای ئادۆرنۆ لە فۆرمە رەخنەییەكەیدا ئەزموون كراوە، چونكە ئەو بڕوای وایە هیگڵا جەختی لەسەر ئەوە كردوە كە ئەقڵا دەتوانێ دژی خودی خۆی بیربكاتەوەو، پێكهاتەی دیسپلینی كردارەكانیشی نەدۆڕێنێ.
ئەگەر رۆنەچینە نێو چۆنیەتی ئامادەیی كەلەپووری فەلسەفی رەخنەیی ئەڵمانیا لە فەلسەفەی نیگەتیڤگەری تیۆری رەخەنەییدا، جا ئەگەر ئەو ئامادەییە پەیوەندی بە كانتەوە هەبێت، یان شوبنهاوەر، یان ماركس، یان هیگڵییە لاوەكان، یان ماكس ڤیبەر، یان نیچە، یان پەیوەندی بە كۆرش و هایدگەرەوە هەبێت.. ئەوا تێبینی دەكەین تیۆری رەخنەیی لە پرۆسەی رەخنەگرتنیدا لە ئەقڵانیەتی تەكنیكیو پێگەی تاك لە كەلتووری كۆمەڵگای پیشەسازیدا، كەڵكی لە چەند چەمكێكی شیكردنەوەی دەروونی وەرگرتووە بۆ دۆزینەوەی میكانیزمە هوشیارو ناهوشیارەكانی شارستانیەتی مۆدێرن و، بۆ دەستنیشانكردنی بنیاتی دەروونیو فیكری مرۆڤی هاوچەرخ. فەیلەسووفەكانی ئەو تیۆرە، بە تایبەتی ماركیۆز و ئەریك فرۆم، تێگەیشتنی فرۆیدیان بۆ خودو شارستانی لكاندووە بە پرۆسەی رەخنەگرتنیانەوە لە بنەماكانی داپڵۆسینی كەلتووری مۆدێرن، هەروەها سوودیان لە چەمكە فەلسەفیەكانی ماركسیزم وەرگرتووە.
دیالیكتیكی شارستانی –لای ئەوان- بریتیە لە ئاڵوگۆڕێكی پەشێوی نێوان كۆنترۆڵ و ئازادبوون. شارستانیەتی تەكنەلۆجیش هاریكاری تاك ناكا بۆ كرانەوەو ئازادبوون، بەڵكو بەردەوام هەوڵدەدا بۆ كۆنترۆڵكردنی لە ڕێگای چالاك كردن یان داپڵۆسینی ئارەزووەكانیەوە -بەو شێوەیەی كە دەیخوازێ-. كەسی رەخنەگریش لەبەردەم هەڵبژاردنێكی دیارو ئاشكرادایە، یان دەبێ رۆچێتە نیۆ میكانیزمەكانی كەلتووری باو و تەنازول لە مرۆڤایەتی خۆی بكا، یان ئەوەتا داوای شارستانیەتێك بكا داپڵۆسینی تیا نەبێت و رێگەی پێبدا ئابووری ئیرۆتیكیو ئازادی خۆی بەكاربێنێ‌و پراكتیكی بكا. لەم دۆخەدا مرۆڤ لەبەردەم هەڵبژاردنی دوو جۆر لە بەهادا نیە، بەڵكو لەبەردەم هەڵبژاردنی بەهاو دژە بەهادایە، واتە لەنێوان ئیرۆسی ئازادبوون و لۆگۆسی كۆنترۆڵدایە.
بێگومان شیكردنەوەی ماركیۆز بۆ ئیرۆس و، جەختكردنی لەسەر بنەمای ئارەزوو.. ناچاری دەكا پەیوەست بێ بە تێگەیشتنێكی پێش وەختەوە بۆ دەستنیشانكردنێكی وردی ئیرۆس و ئارەزوو، چونكە ئەوەی ناوی دەنێ شارستانیەتێكی دوور لە داپڵۆسین تەنها ئەگەرێك كە كاری بۆ چۆنیەتی دامەزراندنی نەكردووە، چونكە بریتیە لە پرۆژەیەك بۆ گۆڕانی كۆمەڵایەتی.
مەسەلەكە پەیوەندیی بە یۆتۆپیایەكی تازەوە هەیە، چونكە بەهۆی ئەو پەیوەندیە ناهاوتایەی نێوان شارستانیەتی داپڵۆسین و شارستانیەتی بێ داپڵۆسین و، هەورەها بەهۆی داخرانی ئاسۆكانی رەخنەو، بە حوكمی ئەوەی چینێك كە دەكرا ئەو ئەركە ئەنجام بدا لە ئیغرائاتی سیستمدا توایەوە، (تاك)ێكیش كە دەكرا بەردەوامیی بە پراكتیكی خۆی بدا لە گشتگیریەكی كەلتووریدا ونبووە.. كەواتە لەبەردەم ئەم واقعەدا هیچ رێگایەك لەبەردەم تیۆری رەخنەییدا نامێنێتەوە جگە لەوە نەبێت رۆچێتە نێو رووبەرەكانی فەنتازیاو، پشت بە كاردانەوەی یۆتۆپیا ببەستێ.
بەم شێوەیە، لە نێوان خۆگونجاندن و ئاسۆكانی یۆتۆپیادا، فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی ئەوەیان هەڵبژارد كە جیهان بە فەنتازیا رەت بكەنەوە، چونكە تەنها رێگایەك بۆ رەت كردنەوە یۆتۆپیایە. بەو پێیەی یۆتۆپیا خەونێكە لە خەونی ئاسایی ناچێت خەونێكە هەموو لەمپەرو سنوورەكان دەبەزێنێ، مرۆڤ دەكا بە سەرداری ئەو مێژووەی كە دەتوانێ بیخولقێنێ، چونكە ئەو دەتوانێ خەون ببینێ. ئەم پۆتۆپیایە دەربڕینی فەنتازیایەكەو، جۆرێكە لە جۆرەكانی ئازادیو ئەندێشە، مرۆڤ لە رێگایەوە دەتوانێ بەرەنگاری ئەو مێژووە ببێتەوە كە مۆدێرنەی تەكنیكی سەپاندوویەتی، دواتر ئەو مرۆڤەی خەون دەبینێ كەسێكە بەسەر هێزی كێشكردنی جیهاندا سەردەكەوێ، بەو یۆتۆپیایە بەسەر ئەو زەروورەتە سەختەی مێژوودا سەردەكەوێ كە ئەقڵی رۆشنگەری دروستی كردووە.
ماركیۆز دەڵێ: “بەڕێوەبردن و رێكخستنی كۆمەڵگای چینایەتی هەستیاریەكی لە مرۆڤ و ئەقڵی مرۆڤدا دروست كردووە، ئازادی خەیاڵی بەرتەسك و سنووردار كردووە. هێزی خەیاڵا لە نێوان پێداویستیەكانی ئەقڵی ئامرازیو، ئەو ئەزموونە هەستییەدا كە دەسكەوتەكانی ئەقڵا شێواندووینی گیری خواردوە.. هێزی خەیاڵا تووشی داپڵۆسین بووە: رێگە نادرێ پراكتیزە بكرێ –واتە رێگە نادرێ واقع بەشێوەیەكی چالاكانە بگۆڕرێ- مەگەر تەنها لە هەناوی رەوتێكی گشتی داپڵۆسیندا بێ”(66). هەروەها دەڵێ: “ئەمڕۆ كە بە شتێك دەڵێین (یۆتۆپی) ئاگاداری ئەوە نین كەئەو شتە لە (دژە شوێن)دا روودەداو مەحاڵە شوێنێكی هەبێ، بەڵكو وامان لێهاتووە مەبەستمان- لە یۆتۆپی- ئەو شتە بێ كە بەهۆی دەسەڵاتی پایەداری كۆمەڵگاكانەوە بەرجەستە نابێ”(67).
كەواتە یۆتۆپیا خەونێكە كرانەوەی رەهەندێكی تازە بۆ واقع دەڕەخسێنێ، پراكتیكێكی تازە ئاڕاستە دەكا چونكە مانایەكی گونجاوی پێدەبەخشێ. خەونی پایەداربوونی ئیرۆسێكی بێگوناهە لە جیهانێكی بێ لەمپەردا پێداویستیو ئارەزووەكان بەبێ رێگرتن و تەنگ پێهەڵچنینێك دابین دەكا. ئەمە گرنگترین ئاكاری كۆمەڵگای دژە داپڵۆسینە، سەروەریو سەربەخۆیی دەبەخشێ بە ئیرۆس لە بەرامبەر ئیمپریالیزمی ئەقڵی تەكنیكیدا.
خەونی تیۆری رەخنەیی لەبەردەم داخرانی سەختی بوارەكانی رەخنەدایە، چونكە هەڵبژاردنی ئاسۆی یۆتۆپی بەڵگەی ئەو لاوازیە راستەقینەیەی رەخنەی ئەوانە كە توانای نیە لەناو مێژوودا كاربكا. لێرەوە لەبەردەم نوشستی كەلتووردا –بە چەمكە ئازادی خوازانەكەی-و، قەیرانی تاكی رەخنەگرو بێ توانایی بیركردنەوەی –بەپێی وتەزا ئەخلاقیەكانی گۆڕان لە پراكتیكی سیاسیدا-، هیچ دەرەتانێك لەبەردەم تیۆری رەخنەییدا نامێنێتەوە جگە لە چوونە ئامێزی بواری ئیستاتیكی نەبێت. دواتر رەخنە لای ئەوان لە رەفتارێكەوە بۆ دامەزراندنی تیۆرێكی رەخنەیی كۆمەڵگا دەبێتە ناڕەزاییەك لە فۆرمێكی ئیستاتیكیدا. رەتكردنەوەی هونەرێكە كە كەلتوورو تاك بەرەو گلۆربوونەوەو بەدبوون دەبا، یان راستتر رەتكردنەوەیەكی ریشەییە كە خاوەنی چەند رەهەندێكی ئیستاتیكیە. ئەم رەتكردنەوەیە، یان “ئەم خەون بینینە بە جیهانێكەوە كە مرۆڤ خودی خۆی بناسێ‌و، لەگەڵا ئەو خودەو جیهاندا ئاشتەوا بێت.. شتێك نیە جگە لە سیمبولی ئازادیو ئازادبوون. لە ڕووی واقعییەوە مەرجێكی مرۆیی ناگەیەنێ.. چونكە جگە لە بەرجەستەبوونی رەمزی ئازادی هیچی تر نیە”(68).
هەرچەندە فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی لەو بڕوایەدان كە ئەقڵا “هەست بە ترسێكی ئەفسوونی دەكا بەرامبەر ئەفسانە”(69)، بەڵام لەگەڵا ئەوەشدا پەنایان بۆ هونەر بردووە وەك جیهانێكی رەمزیی كە یارمەتی ئازادبوون دەدا لە دەسەڵاتی ئەقڵا. لە هونەردا ئەقڵانیەتی نێگەتیڤگەری هەیە، فەنتازیاش ملكەچی سنوورەكانی بنەمای فاكت (واقع) نیە. ئەمەش رەهەندێكی رەخنەیی دەبەخشێ بە رەتكردنەوەی ئیستاتیكی. ئەگەر ئەركی فەلسەفە ئەركێكی رەخنەیی بێت.. ئەوا هونەر پراكتیكێكی رەخنەییەو، ناڕەزایی نیشاندانە بەرامبەر ئەوەی كە هەیەو، بەزاندنی هەژموونی ئەقڵە، “فەلسەفە لەگەڵا هونەردا یەك دەگرێ كاتێ تەعبیر لە هێزی پڕ جۆشی زمان دەكەن.. هەروەها فەلسەفە لە رێگای زمانەوە هونەر دەكا بە بوارێك بۆ ئەزموون و یادەوەری”(70).
پەنابردن بۆ ئاسۆی ئیستاتیكی وەك چركەیەكی نیگەتیڤ بەرامبەر مۆدێرنەی تەكنیكی، پاشەكشێی رەخنە دەگەیەنێ لە ئەركی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی، هەرچەندە فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی هەوڵیان دا تیۆری تێڕامان “نڤریە تأملیە” دابمەزرێنن كە پشتەستوور بێ بە ئەنجامی زانستە مرۆییەكان و دژی هەر ئاراستەیەكی رەوتگەری بێت، هەرچەندە هەوڵیشیان دا ئەو تیۆرە تیۆری رەخنەگرتن بێ لە كۆمەڵگاو، كۆشش بكا بۆ ئازادیو، پشتئەستور بێ بەرەخنەیەكی ماتریالیزمیی لە ئەقڵا بۆ دامەزراندنی پەیوەندیەكی نوێ لەگەڵا یۆتۆپیادا.. بەڵام دواجار ئەو تیۆرە تەنها وەك بوارێك مایەوە، بێ دەستنیشانكردنی مەرجەكانی، بوارێك بۆ پرسیارو گومان كە دواتر توخمەكانی فیكری نێگەتیڤگەری –رەتكردنەوە (فكر النفی)(71)ی لێكەوتەوە. فیكرێك كە دژی مەینەتیەكان و، هەموو ئەو سەرچاوانەیە كە مەینەتی بەرهەم دێنێ. تاك تەنها لە رێگای ئیستاتیكاوە تەعبیر لە جیاوازی خۆی دەكاو، بە یۆتۆپیاش خۆی لە دیكتاتۆریەتی ئەقڵا رزگار دەكا. بەڵام ئایا سەردەمی مۆدێرنە رێگا بە جیاوازی ریشەیی و یۆتۆپیای خەون دەدا؟ ئایا ئەقڵی رۆشنگەری هەموو وزەكانی خۆی خستۆتە گەڕ بۆ هاریكاری كردنی مرۆڤ بەرەو ئازادبوون؟ ئایا ئەو پرسیارەی فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی دایانڕشت دوورە لە گۆڕانكاریەكانی مۆدێرنەو رەهەندە ئیجابیەكانی.؟
پەراوێزەكان:
1- BAIANDIER (G): Le detour, Pouvor et modernite; Paris. Ed. Fayard. P 132.
2- Assoun (P.L). Raulet (G); Marxisme et therorie et Theorie critique, Paris. Ed. Payot, 1978. P29.
3- Jay (M): Limagination dialectique, Histodire de lecole de Francfort (1923-1959); Paris, Ed Payot. Ed. Payot, 1977.
4- Ledmiral (J-R): Jurgen Habermas, ou le changement de signe de la Theorie critique Revue Projet N 168, 1982.
5- Abensour (M): La Theorie critique: une Pensee de lexil, Archives de philosophie 45, P. 1982. P 181.
6- Horkheimer (M): in Avant- Proposa Martin jay: Limagination dialectique, op. Cit, P.7.
7- Bubner (R): Quest ce que la Theorie Critique?, Archives de Pholosophie, 37, 1972. P. 382.
8- Desanti (J-T): Le philosophe et les pouvoirs, Paris, Ed. Calmann- Levy, 1976, P.54.
9- Brunet (P): Margarita philosphica in greph; Qui peur dela philosophie? Paris, Ed. Flammarion, 1977, P.134.
10- Horheimer (M): Thorie critique; Paris; Ed. Payot. 1978, P.355.
11- Horkhimer (M): Eclipse de la Raison, Paris. Ed. Payot. 1974. P.172.
12- Ibid; P. 183.
13- Horkheimer (M): Theorie critique, op. Cit. P. 259.
14- Ibid; P, 259.
15- Marcuse (H): Philosophie et Revolution, paris, Ed. Denoel, 1969. P.121.
16- Ibid, P,L.
17- Ibid, P.L.
18- Voir, Adorno (T): Marx est-il depasse? Et Marcuse (H): Reexamen du concept de revoluion, Diogene, N 64, 1968.
19- Marcuse (H): Philosphie et revolution, op, cit, P.17.
20- Ferry (L), Renaut (A); in Presentation a Horkheimer (M); Theorie citique; op, cit, P.20.
21- Horkheimer (M); Theorie critique, op. Cit. P.119.
22- Horkheimer (M): Eciipse de la Raison, op. Cit, P.68.
23- Adorno (T): Presentation a: De Vienne a Francfort; La querelle allemande des sciences sociales, Bruxelles Ed. Complexs, 1979. P.58.
24- Adorno (T): Dialectique negative, Paris, Ed. Payot 1978. P.11.
25- Ibid, P11.
26- Ibid, P12.
27- Ibid, P22.
28- Ibid, P22.
29- Ibid, P8.
30- Abensour (M): La Theorie crtique: une pensee d lexil? OP.cit, P.188.
31- Horkheimer (M): La didlectique de la Raison, Paris, Ed. Gollimard, 1971, P.10.
32- Jay (M): Limagiation dialectique, op. Cit, P.61.
33- Horkheimer (M): Eclipse de la raison, op, cit, P.193.
34- Cassirer (E): La philosophie des lumieres, Paris, Ed, Fayard, 1932. P.275.
35- Ibid, P.P.33.
36- Ibdi, P.34.
37- Kant (E): Critique de la Raison pure, Paris, Ed. PUF. 1944; p.6.
38- Chatelet (F): Lhistoire de la philosphie, TS, Paris, Ed, Hachette, 1973, P.212.
39- Horkheimer (M), Adorno (T): La dialectique de la Raison, op. Cit, P.27.
40- بەبڕوای فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی رۆشنگەری تەنها فەیلەسووفەكانی سەدەی هەژدەیەم ناگرێتەوە، چونكە وەسفی ئۆفكلارۆنگ Aufklarung -بەلای ئەوانەوە- هەموو فیكرێكی پێشكەوتووخواز دەگرێتەوە، یا هەموو فیكرێك كۆشش بكا بۆ ئازادبوون و پێشخستنی دەزگاو پەیوەندییەكان.
41- Horkheimer (M): Eclipse de la Raison, op. Cit, P. 32.
42- Ibid, p.10.
43- Horkheimer (M), Adoron (T): La dialectique de la Raison, op. Cit, P.24.
44- Marcuse (H): L Homme unidimensionnel. Paris. Ed de Minuit, 1968. P.22.
45- Horkheimer (M), Adorno (T): La dia lectique de ;a Raison, op. Cit, P. 43.
46- Marcuse (H): L Homme….., P.34.
47- Horkheimer (M), Adorno (T): …> P.42.
48- Hokheimer (M): Eclipse de la Raison…,P.137.
49- Ibid, P.144.
50- Ibid, P.144.
51- Zima (P): L Ecola de Francfort, Paris, Ed. Universitaires, 1974, P.27.
52- بەهۆی سەركەوتنی فاشیزم و، تێكەڵاوبوونی كرێكاران لەگەڵا سیستمی سەرمایەداریداو، پاشەكشێی بەهای ئەنتۆلۆژی تاكی لیبراڵی.. نوخبەی جوولەكەكانی ئەڵمانیا هەستیان بەكارەساتێكی گەورە كردو، هەندێكیان پەیمانگایەكیان دامەزراند بۆ شیكردنەوەی گۆڕانكاریەكانی كۆمەڵگای مۆدێرن، (بیێر زیما) لە كتێبی ناوبراودا تێبینی ئەوە دەكا كە فەیلەسووفەكانی تیۆری رەخنەیی بایەخیان بەو مەسەلانە دەدا چونكە كەسانێكی لیبراڵی بوون و، جوولەكەش بوون… (ل21).
53- Marcuse (H): L Homme unidimensionnel, op. Cit, p.7.
54- Ibid, P20.
55- Ibid, P20.
56- Ibid, P27.
57- Ibid, P30.
58- Marcuse (H): Eros et Civilisation, Paris, Ed de Minuit, 1986. P.9.
59- Horkheimer (M), Adorno (T): La…, P. L63.
60- Marcuse: (H): L Homme…..P.82.
61- Ibid, P.10a.
62- Ibid, P.P.41-42.
63- Ibid, P.43.
64- Horkheimer (M): Theorie crtique, op, cit. P.P.7-8.
65- Assoun (P-L) Raulet (G): Marxisme….., P.7-8.
66- هوربرت ماركوز، “نحو التحرر ، فیما ورا‌و الانسان ژی البعد الواحد” ترجمە: ادورا الخراگ، بیروت: منشورات دار اڵاداب، 1972، ص40.
67- نفس المرجع، ص10.
شایانی ئاماژە پێكردنە كە (دار اڵاداب) تەرجەمەی ئەم كتێبانەی ماركیۆزی بڵاوكردۆتەوە:
-مرۆڤی تاك رەهەند: وەرگێڕانی جورج تەرابیشی.
-ئیرۆس و شارستانیەت: وەرگێڕانی مەتاع سەفەدی.
-فەلسەفەی رەتكردنەوە: وەرگێڕانی موجاهید عەبدولمونعیم موجاهید.
68- Chirpaz (F): Alienation et utopie, Revue Esprit, Janvier 1979.
69- Horkheimer (M), Adorno (T): La diaectigue de Raison, op, cit, P.45.
70- Horkheimer (M): Eclipse de la Raison, op, cit, P. 185.
71- Abensour (M): La Theorie Critique: une pensee de lexil, op, cit. P.198.
سەرچاوە:
ئەم بابەتە تەرجەمەی فەسڵی یەكەمی ئەم كتێبەیە:
الحداپە والتواصل الفلسفە النقدیە المعاصرە نموژج هابرماس، تألیف: محمد نورالدین أفایە. (گ2؛ بیروت: افریقیا الشرق، 1998)، ص 15-45.
