دكتۆر كارل پۆپەر
وەرگێڕانی لەفارسیەوە: محەمەد كەریم
ئایا پەیوەندیەك لەنێوان ئەدەبیات‌و زانست‌و دیموكراسیدا هەیە؟
نزیكەی (530) ساڵا پێش زاین بازاڕی ئازادی كتێب لە ئەسینا سەریهەڵدا. لەم بازاڕەدا كتێبە دەستنووسەكان بەشێوەی تۆماری سەر مقەبا بۆ فرۆشتن دادەنران. ئەو كتێبانەی كەبۆ یەكەمجار لەو بازاڕەدا خرانەڕوو، دوو كتێبە شیعریەكەی هۆمیرۆس(3) واتە ئیلیادە(4)و ئۆدێسە(5) بوون.
بەقسەی سیسرو (500) ساڵا دوای ئەوە، لەبەر نووسینەوەی شیعرەكانی هۆمیرۆس قەرزارباری هەوڵی (پیسیستراتوس)(7)ی فەرمانڕەوا زۆردارەكەی ئەسینایە، كە ریفۆرمیستێكی مەزن بوو. یەكێك لەو كارانەی كردی، بەرپاكردنی نواندنی درامایی بوو لەئەسینا، واتە ئەوەی كەئێستا بەشانۆگەری ناوی دەبەین ئەو بنیاتی نا. رەنگەو زۆریش پێدەچێت خودی پیسیستراتوس(ناشری) بەرهەمەكانی هۆمیرۆس بێت. چونكە كەرەسەی لەسەر نووسینی وەكو پاپیروس(مقەبا)ی میسری، دەكڕیو ژمارەیەكی زۆر كۆیلەی خوێندەواری دەكڕی بۆئەوەی نووسینەكانی هۆمیرۆس لەسەر ئەو مقەبایانە بنووسنەوە. پیسیستراتوس پیاوێكی دەوڵەمەند بوو كەلەڕۆژانی جەژنە گشتیەكاندا نواندنی شانۆییو بەرنامەی فەرهەنگی دیكەی بۆخەڵك رێكدەخست. پاشان ژمارەیەك لەخەڵكی ئەسینا روویان لەو كارە كردو رۆڵی (ناشری) كتێبیان بینی.
ئەوەی ئەو ناشرانەی بۆ ئەو كارە هان دا ئارەزووی بێ‌پایانی خەڵكی ئەسینابوو بۆ نووسینەكانی هۆمیرۆس. خەڵكی ئەسینا بەخوێندنەوەی نووسینەكانی هۆمیرۆس فێری شت دەبوون. هەموویان هۆمیرۆسیان دەخوێندەوە. لەماوەیەكی زۆركەمدا، بەرهەمەكانی هۆمیرۆس بووبە كتێبی پیرۆزی ئەسیناییەكان‌و وەكو یەكەمین كتێبی فێربوونی خوێندن‌و نووسینی ئەوانی لێهات. بەزوویی كتێبی دیكەش بڵاوبوونەوە. دەبێ هەمیشە ئەوەمان لەبیربێ كەهەتا بازاڕێك نەبێ بۆكتێب بڵاوكردنەوەش روونادات. بوونی یەك بەرگ كتێبی دەستنووس (یان كتێبێك بەچاپی ئەمڕۆ) لەكتێبخانەیەكدا نابێ هەرگیز لەگەڵا خواستی بازاڕدا بەراورد بكرێ. بۆماوەینزیكەی دووسەدە ئەسینا تەنها جێگا بوو لەئەوروپا كەبازاڕی كتێبی هەبوو. رەنگە شارەكانی كۆرینتوس(8)و سەبس(9) یەكەمین شاربووبن كەلاسایی ئەسینایان كردبێتەوە.هەڵبەتە بەرلەمەش، شاعیر هەبوون‌و كتێبی زۆریش هەبوو. بەڵام ئەدەبیات(كەپێویستی بەدەزگای بڵاوكردنەوەیە) تەنها لەئەسینا فۆرمەڵە بوو. تەنها لەوێ، نووسەران مێژوو نووسان و بیریارە سیاسیەكان‌و فەیلەسووفەكان‌و زانایان‌و “بیركاری زانان” سەریان هەڵدا و خەمڵین. ژمارەیەكی زۆر لەوانە وەكو (توسیدید)(10) لەئەسینا لەدایك نەبووبوون، بەڵام ئەسینا بۆئەم جۆرە كەسانە هێزێكی راكێشانی وای تێدابوو كەنەیان دەتوانی بەربەرەكانی بكەن.
لەنێو ئەو نووسەرانەی كەچوونە ئەسیناو كتێبەكانی خۆیان لەوێ بڵاوكردەوە، هەردوو زاناو فەیلەسوف (ئاناكساگوراس(11)و هیرۆدۆت)(12) بوون كەهاوچەرخی یەكدی بوون بەڵام دووەمیان كەمێك لەیەكەم گەنجتربوو. هەردووكیان پەنابەری سیاسی بوون‌و لەئاسیای بچووكەوە راونرابوون. بڕواناكەم هیرۆدۆت مێژووە دوورو درێژەكانی خۆی بەنیازی بڵاوكردنەوە نووسیبێ، بەڵام بێگومان ئاناكساگوراس مێژووی سروشتی خۆی بەنیازی بڵاوكردنەوە نووسیووە (كەكورتترە) هیچكام لەمانە لەوە دڵنیا نەبوون كەبڵاوكردنەوە بەڕاستی چ كاریگەریەكی هەیە. چالاكی بڵاوكردنەوە زۆر تازە بوو ولەو كاتەدا هیچ كەسێ نەیدەتوانی وێنای ئەوە بكات كەگرنگی بڵاوكردنەوە تاچ رادەیەك دەبێ.
لەبڵاوكردنەوەی یەكەم كتێبەوە لەئەوروپا بۆ شۆڕشی گوتەنبەرگ
بەڕای من، پێشكەوتنە سەرسوڕهێنەرەكەی كلتوری ئەسینای سەدەی پێنجەمی پێش زاین، زیاتر لەبەر داهێنانی بازاڕی كتێب بوو. ئەم داهێنانە بوو كەبوو بەهۆی سەرهەڵدانی دیموكراسی لەئەسینا.
دیارە، ناتوانرێ ئەوە بسەلمێنرێ كەلەسەركار لابردن‌و وەدەرنانی (هیپیاس)(13)ی زۆردار لەئەسیناو چەسپاندنی دیموكراسی لەوێ راستەوخۆ پەیوەندی بەداهێنانی بازاڕی كتێبەوە هەبووە، بەڵام زۆرشت ئەم بۆچوونە بەهێز دەكەن. هونەری خوێندن‌و نووسین (كەزوو لەشار رەواجی پەیداكرد)، خۆشویستنی هۆمیرۆس (بێ گومان لەئەنجامی ئەمەدا) شانۆنامە نووسان‌و وێنەكێشان‌و پەیكەرتاشە گەورەكانی ئەسینا، ئەو نموونە تازانەی كەدەخرانەڕوو، وبەشێوەیەكی گشتی گەشەكردنی رۆشنبیریو هەموو ئەمانە راستیەكانی پایەی مێژوویەكن كەبەبێ دوودڵی لەژێر كاریگەریی داهێنانی بازاڕی كتێبدا سەریان هەڵداوە. تەنانەت ئەگەر بمان توانیایە ئەوە قبووڵا بكەین كەدیموكراسی بەبێ هەموو ئەمانە سەری هەڵداوە، ئەوا سەركەوتنی مەزنی دیموكراسی تازەی ئەسینا لەبەرامبەر ئیمپراتۆریەتی بەرفراوانی فارسدا بێگومان لەگەڵا ئەمانەدا بێ پەیوەندی نەبووە. ئەم سەركەوتنە تەنها دەتوانرێ لەبەر رۆشنایی باوەڕ بەخۆبوونی تازەی ئەسیناییەكاندا دەركی پێ بكرێ كەمیراتی لەڕادە بەدەری كلتووریو فێركاری ئەوانی بەدیاری هێنابوو. سەرەڕای ئەو پەرۆشیەی كەبەشێوەیەكی سەربەخۆ لای ئەوان سەری هەڵدابوو سەبارەت بەجوانیو ناسكی لەهونەرو شیعردا.
بەهەر حاڵا، مایەی سەرنجە كەداهێنانی دەزگای چاپی گوتەنبەرگ لەسەدەی پانزەهەمداو فراوانبوونی بازاڕی كتێب لەئەوروپا، كەلەدوای ئەوەوە روویدا، رەواجی بەشۆڕشێكی كلتووریدا، واتە ئەو شۆڕشەی كەبەناوی هیومانیزمەوە(14) ناسراوە، لەگەڵا بەخشینی گیانێكی تازەدا بەئەدەبیاتی كۆن، هەموو هونەرەكان پەرەیان سەند. زانستی سروشتی نوێ لەدایك بوو.
لە بەریتانیا جوڵانەوەی ریفۆرم خوازی بوو بەهۆی دوو شۆرش، شۆرشی خوێناوی 1648-1649وشۆرشی سپی 1688، كەلە ئەنجامیدا پەرلەمانی بەریتانیا رەوتێكی تەواوی بەرەو دیموكراسی دەست پێ‌كرد. لەم بارەیەوە پەیوەندی ڕەواجی كتێب لەگەڵا خەڵك سالاریدا ئاشكراتر بووە.
سەركەوتن‌و تاوانەكانی دیموكراسی ئەسینایی
موعجیزەی سەدەی پێنجەمی پێش زاین لەئەسینا، گەشەكردنی لەڕادە بەدەری كلتووریو سیاسیو سەربازی گرتەوە كەلەئەنجامی سەرهەڵدانی بازاڕی كتێبەوە روویدا. ئەم گەشەكردنە هاوكات بوو لەگەڵا پەرەسەندنی خێرای ئەدەبیاتی بێ‌هاوتادا كەبوو بەسەرمەشقی ئایندەی ئەوروپا. لەنێو رووداوە گەورەكانی ئەو سەردەمەدا دووشەڕی گەورە هەن كەهەریەكەیان نزیكەی (سی) ساڵا درێژەیان كێشا. لەشەڕی یەكەمدا، ئەسینا كاول بوو بەڵام لەگەڵا ئەوەشدا بەسەركەوتوویی هاتە دەرێ. لەشەڕی دووەمدا، شكستێكی گەورەی تووش بوو. رووداوە گرنگەكانی ئەو سەردەمە لەخوارەوە بەپێی مێژووەكەیان ریزكراون:
507 (پ.ز) بەرپاكردنی دیموكراسی لەئەسینا.
493ئەسینا چەك هەڵدەگرێ. هێزێكی دەریایی لەژێر فەرماندەیی سمیستوكل(15)دا دروست دەكرێ.
490جەنگی ماراسۆن(16)
480ئەسینا لەلایەن ئێرانیەكانەوە چۆڵادەكرێ‌و پاشان نابووت دەبێ. تەنها هێزی دەریایی دەمێنێتەوە، شەڕی سالامیس.(17)
479شەرەكانی پلاتەئا(18)و میكال(19).یۆنانیە ئەیونیەكان كەلە ئاسیای بچووك و لە دوورگەكان ڕووبەرووی مەترسی بوونەوە،داوای یارمەتی لە ئەسینا دەكەن. بەم شێوەیە پەیوەندی دەریایی دالیان(20)، وئەوەی كەبە ئیمپریالیزمی ئەسینا ناودەبرا سەری هەڵدا. چاكردنەوەو قەڵا دروست كردنی ئەسینا.
462دەست پێ كردنی سەردەمی پریكلس(21). تەلاری ئاكرو پولیس(22)و پەرستگای پارسنون(23)، یەكەم شەڕی (پلوپونزی).
431دەست پێ كردنی دووەم شەڕی (پلوپونزی).
429بڵاوبوونەوەی تاعوون لەئەسینادا، مردنی پریكلس، تووندبوونی شەڕ.
413رووداوی كارەسات ئامێزی سیسیلی: لەناوچوونی سوپاو هێزی دەریایی ئەسینا.
411رووخانی دیموكراسی ئەسینا.
409ئەسپارتە بەسەر ئەسینادا سەردەكەوێ‌و لەئەسینا حكومەتێكی دەست نیشان كراوی دژی دیموكراسی، تیرۆریستی دادەمەزرێنێ. ئەم حكومەتە لەماوەی هەشت مانگی تەمەنیدا ژمارەی ئەو كەسانەی لەئەسینا كوشتوونی لەوانە زیاترە كەلە شەڕی (دە) ساڵەی ئەسیناو ئەسپارتەدا كوژراون.
لەم مێژووە بەدواوە ئیتر مێژوویەكی نووسراو دەربارەی جەنگی دووەمی پلوپونزی لەبەر دەستدا نیەو، بەم پێیە بەئاسانی دەتوانرێ دان بەوەدا بنرێ كەدیموكراسی ئەسینا كۆتایی پێ‌هاتبوو. بەڵام ئەم بۆچوونە راست نیە. دیموكراسی كۆتایی نەهاتبوو. لە دوای هەشت مانگ لەحوكمی تۆقاندن، دیموكراسی خوازانی ئەسینا گروپی سی كەسی فەرمان رەوا زۆردارەكەی خۆیان لەپیریۆس(24) تێك شكاندو لەنێوان ئەسپارتەو دیموكراسی ئەسینادا ئاشتی بەرقەراربوو. بەڵام دیموكراسی ئەسینا چەند هەڵەیەكی ترسناكی كردبوو. ئەم هەڵانە تەنها هەڵەی تاكتیكیو ستراتیجی نەبوون، بەڵكو تاوانی دژی مرۆڤایەتیشیان دەگرتەوە. وەكو لەناوبردنی دورگەی دلوس(25) كەبەڕووكەش بەبێ هیچ هاندانێكی راستەوخۆ یان بەهانەیەك ئەنجام درا. لەم كارەدا هەموو پیاوەكانی دوورگەكە كوژران‌و هەموو ژن‌و منداڵەكانیشیان بران‌و كران بەكۆیلە. زیاد لەم تاوانە ترسناكە حوكمدانی نادادپەروەرانەی سوكرات بوو. دادگایی كردنی سوكرات دادگایی كردنێكی سیاسیو، لێكۆڵەرەوەكەی سەرۆكی حزبی دەسەڵاتدار بوو. توسیدید كەلەو كاتەدا لەسوپای ئەسینادا سەرلەشكر بوو، وردەكارییەكانی رووداوی دورگەی دلوس باس دەكات‌و دەڵێت: (بڕیاری رەشەكوژی خەڵكی دلوس بڕیارێكی دزێوەو قابیلی بەخشین نیە، زۆربەی ئەوانەی كەئەم بڕیارەیاندا، زۆر بە وردی دەیانزانی چی دەكەن‌و دەبێ‌لەسەر ئەم تاوانەیان سزا بدرێن). زۆر رووداوی تری لەو جۆرە لەو سەردەمەدا لەئەسینا روویان دا.
لەم لایەنانەوە هیچ هەل‌و مەرجێكی ناچاری لەئارادا نەبووە، بەڵام خۆش بەختانە توسیدید دەربارەی چەند بڕیارێكی دیكەش قسەدەكات بۆنموونە، كاتێك میتیلین(26) شۆڕشی بەرپا كردو پەیمانی وابەستەیی خۆی لەگەل ئەسینادا شكاند، بەزوویی لەبەرامبەر ئەسینادا شكستی هێنا.
ئەسیناییەكان سەرلەشكرێكیان بەكەشتیەكەوە ناردە ئەوێ بۆ ئەوەی هەموو پیاوەكانیان بكوژێ، بەڵام رۆژی دوای ئەوە ئەسیناییەكان پەشیمان بوونەوە. توسیدید كۆبوونەوەیەكی ئەنجوومەنی گشتی باس دەكات كەتیایدا دیودوت (27) پشتیوانی لەلێبوردنی شكست خواردووەكان دەكات. پێشنیازەكەی بەزۆرینەیەكی كەم پەسەند كرا، بەڵام یەكسەر كەشتی دووەم رەوانەكراو سەربازەكانی بەبێ وەستان رۆیشتن‌و لەكاتی خۆیدا گەیشتنە ناوچەكە بۆ ئەوەی هەڵوەشانەوەی فەرمانی پێشوو رابگەیەنن. توسیدید دەنووسێت (میتیلین بەجیاوازی كاتێكی كەم رزگاری بوو).
دیموكراسی هەرگیز حكومەتی خەڵك نەبووە، وقەت ناتوانێ ببێتە حكومەتی خەڵك‌و ناشبێ ببێ
پێم وایە تێگەیشتن كە دیموكراسی چەند مەسەلەیەكی جدی دەهێنێتە ئاراوە. ئەم مەسەلەیە لەسەرەتاوە هەبووەو ئێستاش هەیە. گرنگترین‌و دژوارترینی ئەو مەسەلانە مەسەلە ئەخلاقیەكانە.ئەو مەسەلەیەی كەهەمیشە سەرلێ‌شێواوی لەگەڵا خۆیدا دەهێنێ‌و شێوەی مەسەلەیەكی ئەخلاقی بەخۆیەوە دەبینێ، لایەنی لەفزی هەیە. دیموكراسی واتا حكومەتی خەڵك‌و، زۆربەی خەڵك باوەڕیان وایە ئەم رستەیە بۆ تیۆری ئەو شێوە حكومەت كردنەی كەئێمە لەخۆرئاوا بەدیموكراسی لەقەڵەمی دەدەین، گرنگە. یونانیەكان ناوی جۆراوجۆریان بۆ شێوە جیاوازەكانی بەڕێوەبردنی وڵات بەكاردەهێنا، دیارە لەبەر ئەوەی كەدەیانویست بپرسن كام شكڵی شیاوی حكومەت باش یان خراپە، باشتر یان خراپترە. بەم پێیە یۆنانیەكان لەسەر چۆنیەتی ئەخلاقی فەرمان رەواكان پێنج ناویان بۆجۆرەكانی دەستوور دانا. ئەم تیۆرە لەلایەن ئەفڵاتوونەوە بەكارهێنراوەو وەكو ئەم نیشاندەرەی خوارەوە خستویەتیە ڕوو:
جۆری 1و 2، پاشایی: حكومەتی پیاوێكی باش‌و، شێوە دزێوەكەی زۆردارە- حكومەتی پیاوێكی خراپ.
جۆری 3و 4، حكومەتی خانەدانان: حكومەتی چەند پیاوێكی باش‌و، شێوە خراپەكەی ئۆلیگاریش- حكومەتی چەند پیاوێكی زۆر باش نا.
جۆری 5، دیموكراسی: حكومەتی خەڵك، خەڵكێكیزۆر، زۆرینە.
سەبارەت بەدوا جۆر، ئەفڵاتوون تەنها یەك شێوەی حكومەتی پێناسە كرد كەئەویش خراپ بوو، چونكە لەكۆمەڵانی خەڵك دا هەمیشە مرۆڤی خراپ بەدی دەكرێن.
ئەوە گرنگە كەهەوڵا بدەین مەسەلە بنچینەییەكانی ئەم نیشاندەرە بدۆزینەوە. دەتوانین ئەوە ببینین كەئەفڵاتوون بە پرسیارێكی بەڕووكەش ساویلكانە دەست پێ‌دەكات:
چ كەسێ دەبێ كۆنترۆڵی حكومەت بكات؟ چ كەسێ دەبێ دەسەڵاتی حكومەتی لەدەستدا بێت؟
رەنگە بتوانرێ ئەم پرسیارە ساویلكانەیە دەربارەی وڵاتێكی بچووكی وەكو شار- حكومەتی ئەسینا بهێنینە پێشێ، كەتیایدا هەموو كەسێتیە گرنگەكان بەچاكی یەكتری دەناسن. هێشتا ئەم پرسیارە، (بێگومان بەشێوەیەكی ناهوشیارانە) بنچینەی لێكۆڵینەوە سیاسیەكانی ئەمڕۆیە.
ماركس‌و لینین‌و مۆسۆلۆنیو هیتلەرو، زۆربەی سیاسەتمەدارانی دیموكرات دەربارەی ئەم مەسەلەیە زۆرجار بەبێ ئەوەی كەبەخۆیان بزانن، بەجۆرێكیماندوونەناسانە بیریان لێ كردۆتەوەو، هەر كاتێك چەند بڕیارێكی گشتیان تۆمار كردوە، بێ گومان بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە بووە كە(چ كەسێ دەبێ حوكم بكات؟) وەڵامی ئەفڵاتوون ئەوەبوو كە(دەبێت چاكترین كەسەكان حوكم بكەن) كە بە ئاشكرا وەڵامێكی ئەخلاقی بووە. ماركس و ئەنگلس وەڵامیان دایەوە كە” دەبێ زەحمەتكێشان حوكم بكەن” (نەك سەرمایەداران وەكو ئەمڕۆ)، دەبێ زەحمەتكێشان كۆنترۆڵی دەوڵەت بكەن، دەبێ دەسەڵاتێكی دیكتاتۆرییان هەبێ:لێرەدا ئەو فاكتەرە ئەخلاقیە كەمێك نادیارە، بەڵام هەڵبەتە ئەوە زەحمەتكێشانی باشن كەدەبێ حوكم بكەن، نەك سەرمایەدارانی خراپ.
دەربارەی هیتلەر پێویست ناكات قسەبكەین. چونكە بە سادەیی وەڵامی ئەو”من” بوو، ئاشكرایە كە هیتلەریش وەكو ئەوانی پێش خۆی بیری لەوە دەكردەوە كە پرسیاری”دەبێ چ كەسێ حوكم بكات؟” پرسیارێكی بنەڕەتیە.
نزیكەی پەنجا ساڵ بەر لە ئێستا، بڕیارم دا بۆ هەمیشە ئەم پرسیارە لە گۆڕ بنێم. چونكە ئەم پرسیارە گوزارشت لە خاڵێكی ناڕاست دەكات كە بە فریودان كۆتایی دێت و لە كۆتاییدا ئەو رێگەچارە گاڵتەجاڕانە دەهێنێتە ئاراوە كە بەزۆرەملێ ئەخلاقیەكانەوە گرێ دراوە. لە روانگەی ئەخلاقیشەوە، زۆر بێ ئەخلاقیە كەنەیارە سیاسیەكان لە رووی ئەخلاقیەوە وەكو ئەهریمەن تەماشا بكرێن”و حزبی خۆیش بەچاك لەقەڵەم بدرێ” ئەم كارە ئەنجامەكەی نەفرەتە كە هەمیشە خراپەو بەرەو كردارێك دەچێت كە پشت بە دەسەڵات دەبەستێت لەباتی ئەوەی كە سنوور بۆ ئەو دەسەڵاتە دابنێت.
وا دیارە ئەوەی كە ئێمە لە سەرەتادا ئارەزوومان لێ بوو بەراوردكردنی شێوە جۆراو جۆرەكانی دەوڵەت بوو، نەك كەسانی چاك یان خراپ، یان چینی چاك یان خراپ، یان رەگەزی چاك یان خراپ، یان هەتا ئاینی چاك یان خراپ!
لەبەر ئەوە پێشنیاز دەكەم لەجیاتی پرسیارە ئەفلاتوونیەكە” چ كەسێ دەبێ حوكم بكات؟” پرسیارێكی تەواو جیاواز دابنێین:”ئایا چەند شێواز لە حكومەت هەن كە بێزاركەر بن؟”لە بەرامبەر ئەمەشدا پرسیارێكی دیكە بكەین”ئایا چەند شێواز لە حكومەت هەن كە دەرفەت بە ئێمە بدەن خۆمان لە حكومەتێكی خراپ، یان لە حكومەتێكی بێ توانا یان زیان بەخش، رزگار بكەین؟”
لەو باوەڕەدام كە ئەم جۆرە پرسیارانە بەشێوەیەكی ناهوشیارانە لە بنچینەی ئەوەدا هەن كە ئێمە بە دیموكراسی خۆمان ناوی دەبەین و ئەم جۆرە پرسیارانە زۆر لەو پرسیارەی ئەفلاتوون جیاوازن كەلەسەر ئەوە بنیات نراوە كە ئایا دەبێ خەڵك حوكم بكەن. ئەم پرسیارانە ژێرخانی دیموكراسی ئەسینایی و دیموكراسیە تازەكانی خۆرئاوای خۆمان پێك دەهێنن.
ئێمە كە خۆمان بە دیموكرات لەقەڵەم دەدەین، دیكتاتۆری یان حكومەتی زۆردارانە وەكو شتێك تەماشا دەكەین كە لەڕووی ئەخلاقیەوە ئەهریمەنێكە كە نەك تەنها قابیلی تەحەمول كردن نیە، بەڵكو لەڕووی ئەخلاقیشەوە قابیلی تەحەمول كردن نیە لەبەرئەوەی ناچێتە ژێر لێپرسینەوەوە. هەست دەكەین كارێكی هەڵە دەكەین كەئەو جۆرە حكومەتە تەحەمول دەكەین. بەڵام ناچار نین ئەو حكومەتانە تەحەمول بكەین. ئەمە وەزعی پیلان گێڕانی (20/7/1944) ئەڵمانیا بوو(28). كە ویستیان خۆیان لەو تەڵەیە رزگار بكەن كە بە پەسەندكردنی دیموكراسیانەی یاسای دەسەڵات پێدانی مارتی 1933تێ‌ی كەوتبوون. دیكتاتۆریی هەلومەرجێك دەخوڵقێنێ كەئێمە لێی بەرپرسیار نین، بەڵام گۆڕینیشی لەدەستی ئێمەدا نیە. هەلومەرجێكە كە قابیلی تەحەمول كردن نیە. لەبەر ئەوە ئێمە بەرپرسیارێتیەكی ئەخلاقیمان لەسەرشانە كەهەرچی لەتواناماندایە بیكەین بۆئەوەی رێگە لەسەرهەڵدانی هەلومەرجێكی لەوجۆرە بگیرێ. ئەمەش هەمان ئەو كارەیە كەئێمە هەوڵا دەدەین لەڕێگەی شێوە دیموكراسیەكانی حكومەتەوە ئەنجامی بدەین‌و ئەمەش تەنها بەهانەیەكی ئەخلاقیە. لەبەرئەوە حكومەتە دیموكراسیەكان لای هەموان خۆشەویست نین، بەڵكو لەسەروو هەموو شتەكانەوە، دەزگاگەلێكی بەرانبەر بەدیكتاتۆریەت ئامڕازی بەرگری كردن لەخۆیانن.
ئەم دەزگایانە مۆڵەت بەحكومەتی دیكتاتۆریو كەڵەكەكردنی دەسەڵات نادەن‌و مەبەستیان سنوورداركردنی دەسەڵاتی دەوڵەتە. ئەوەی گرنگە ئەوەیە كەدیموكراسی بەم مانایە دەبێ بواری رزگاربوون لەحكومەتێك بەبێ خوێنڕێژی بدات كەڕێز لەئەرك‌و مافەكانی خۆی ناگرێ، یان تەنانەت ئەگەر لەبەرئەوەش بێت كە سیاسەتەكانی ئەو حكومەتە بەهەڵەدەزانین.
پرسیار ئەوە نیە كە(چ كەسێ) حوكم بكات، بەڵكو ئەوەیە كەدەوڵەت ئەبێ (چۆن)بێ. خاڵی سەرەكی ئەوەیە كەدەوڵەت نابێ لەڕادە بەدەر حوكم بكات؛ یان راستتر بڵێین، مەسەلەكە ئەوەیە كەوڵاتێك ئەبێ (چۆن) بەڕێوە ببرێ.
ئەم بیرۆكەیە لەبنەمای دیموكراسی ئەسینادا هەبوو، هەرچەندە كەبەم جۆرە باسی نەكرابوو، بەڵام دەتوانرا بوونی هەڵا بهێنجرێ. ئەمڕۆكەش بیری ئێمە ئەوەیە، یان ئەبێ ئەوەبێ. نامانەوێ هیچ گرووپێك كەخۆیان بەخەڵك حساب دەكەن، چ سەربازان، كارمەندانی دەوڵەت، كرێكاران یان كارمەندان، رۆژنامەنووسان، بێژەرانی رادیۆو تەلەفزیۆن، نووسەران تیرۆریستان‌و لاوان لەدەسەڵاتدا بن یان حوكم بكەن. نامانەوێ لێیان بترسین یان ناچار بین بترسین. دەمانەوێ‌و دەبێ لەحاڵەتی پێویستدا، لەبەرامبەر زۆرداری ئەوانەدا بەرگری لەخۆمان بكەین. لەشێوازەكانی حكومەتی خۆرئاوادا ئەمە ئامانجمانە، كەلەبەر نادیاری دەربڕین یان بەپێی نەریت بەدیموكراسی ناوی دەبەین. ئەوان بۆبەرگری لەئازادی تاكە كەس لەهەر شێوەیەكی حكومەتدا هاتنە ئاراوە، بەڵام بەدەر لەدەسەڵاتی میللیو حكومەتی قانون.
خاڵی چارەنووسساز: دەبێ بتوانیت بەبێ خوێن رشتن دەوڵەت لەسەر كار لاببەیت
بەم پێیە، بەڕای من ئەوەی كەلەشێوەی دەوڵەتێكدا گرنگی هەیە ئەوەیە كەبتوانیت بەبێ خوێن رشتن لەسەر كار لایبەری- كەلە دوای ئەوە دەوڵەتێكی تازە دەسەڵات دەگرێتە دەست. پێدەچێ چۆنیەتی لەسەركار لابردنی دەوڵەت، تاڕادەیەك بێ بایەخ بێت. چ لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە یان لەڕێگەی ئەنجوومەنی گشتیەوە دەبێ- بەو مەرجەی ئەم بڕیارە لەلایەن زۆربەی دەنگدەران یان لەلایەن نوێنەرانی ئەوانەوە درابێ، یان لەلایەن چەند دادوەرێكەوە لەدادگایەكی دەستوورییەوە درابێ. هیچ شتێك بەئەندازەی دەست لەكاركێشانەوەو وازهێنانی سەرۆك ریچارد نیكسۆن بەئاشكرا دیموكراسی بوونی سیستمی حكومەتی لەئەمەریكا نیشان نەدا.
مەسەلەی سەرەكیو بنەڕەتی سەبارەت بەگۆڕینی حكومەت هەمان دەسەڵاتی سەلبیو هەمان هەڕەشەی لەسەركار لابردنە. دەسەڵاتی ئیجابی هەڵبژاردنی سەركۆمارێ یان سەرۆك وەزیرانێ كێشەیەكی ترەو گرنگیەكی كەمتری لەم ڕووەوە هەیە. بەداخەوە زۆربەی خەڵك وا بیرناكەنەوە. بەر لە گرنگ نیشاندانی هەڵبژاردنێك چەند مەترسیەك هەیە. چونكە رەنگە هەڵبژادنی حكومەتێك لەلایەن دەنگدەرانەوە وەكو مۆڵەت دانێك لەلایەن دەنگدەرانەوە بەو حكومەتە لێك بدرێتەوە، واتە ئاراستەكردنی كەسێك بەناوی خەڵكەوەو لەڕێگەی بەكارهێنانی (ئیرادەی خەڵكەوە). بەڵام كوا دەزانین‌و، خەڵك كوا دەزانن، كەحكومەتی هەڵبژاردەیان لەئایندەدا چ هەڵەیەك یان چ تاوانێك دەكات؟
لەدوای ماوەیەك دەتوانین سەبارەت بەحكومەتێك یان سەبارەت بەسیاسەتەكانی، داوەری بكەین. رەنگە تەئیدی سیاسەتەكانی بكەین‌و لەبەر ئەوە دووبارە ئەو حكومەتە هەڵبژێرینەوە. رەنگە بشتوانین لەپێشدا رەزامەندی خۆمان دەرببڕین. بەڵام لەم حاڵەتەدا شتێك نازانین‌و ناتوانین هیچ بزانین، حكومەتێك ناناسین‌و ناتوانین وای دابنێین كەحكومەت متمانەكەی ئێمە بەخراپی بەكار ناهێنێ.
بەپێی گێڕانەوەی توسیدید، پریكلس بەشێوەیەكی زۆر سادە ئەم تیورەی دەربڕیوە. (هەتا ئەگەر تەنها چەند كەسێك لەئێمە بتوانن نەخشە بۆ سیاسەتێك بكێشن‌و جێبەجێی بكەن، هەموومان دەتوانین حوكم بەسەر ئەو سیاسەتەدا بدەین) ئەم فورمەڵە سادەیە بەڕای من، بنەڕەتیە. تكا دەكەم سەرنج بدەن كە ئەم بیرەی حكومەتی خەڵك بۆخەڵكەو هەتا دەستێوەردانی خەڵكیشی لەبەرچاو نەگرتووە. ئەم دوو شێوازە بەهۆی تیۆرەیەكی زۆر جیاوازی داوەرییەوە بەهۆی خەڵكەوە جێگیر كراون.
پریكلس(یان رەنگە خودی توسیدید- چونكە رەنگە هەردووكیان یەك باوەڕیان هەبووبێ) بەكورتی لێرەدا دەڵێت بۆچی خەڵك توانای حكومەت كردنیان نیە، تەنانەت لەكاتێكدا كە هیچ دژوارییەكیش لەبەردەمیان دا نەبێ. تیۆریەك-بەتایبەتی تیۆرە تازەكان- دەشێ تەنها كاری تاكەكەس بێ، تەنانەت ئەگەر ئەم تیۆرەیە بەهۆی هاوكاری كردن لەگەڵ كەسانی دیكەدا رۆشنتر بووبێ یان باشتر بووبێ. زۆربەی خەڵك پاشان دەتوانن ئەوە ببینن كە ئەو تیورەیە خراپ یان چاك بووە، بەتایبەتی ئەگەر ئەنجامەكانی ئەو تیۆرەیان تاقی كردبێتەوە. ئەم جۆرە هەڵسەنگاندنانەش، بەشێوەی رای ئیجابی یان سەلبی، ژمارەیەكی زۆرتر لە دەنگدەران دەتوانن ئەنجامی بدەن.
كەوابوو چەند رستەیەكی وەكو” پێشڕەوی جەماوەر”یش دەتوانێ گومڕاكەر و دروشم ئامێز بێت. بەشێوەیەكی گشتی پێشڕەوان ژمارەیەك كەسی دیاریكراون كەلەباشترین هەل‌و مەرجدا، بۆ هەڵسەنگاندنی رەخنەگرانە دەخرێتە بەرچاوی خەڵك. لەحاڵەتی لەم جۆرەدا گرنگە ئەوە بزانرێ كەئایا هەڵسەنگاندنی ئەو هەنگاوانەی پێشنیازكراون‌و لەتوانای ئەو دەنگدەرانە كە دەبێ هەڵسەگاندنەكە ئەنجام بدەن بەدەرە یان نا.
بەرلەوەی ئەم باسە تەواو بكەین دەمەوێ لەو مەترسییە ئاگادارتان بكەمەوە كە فێركردنی ئەم باوەڕە بۆ ئەو خەڵك‌و مناڵانەی لەژێرسایەی حكومەتێكی جەماوەریدا دەژین، دەیهێنێتە پێشێ.چونكە ئەم مەسەلەیە راست نیەو ناتوانێت راست بێت. ئەگەر ئەوانە لەناكاو رووبەڕووی واقیعیەتی مەسەلەكە ببنەوە، نەك تەنها ناڕازی دەبن بەڵكو نائومێدیش دەبن‌و هەست دەكەن كەفریویان خواردووە. چونكە ئاگایان لە ئاڵۆزیە تەقلیدیەكانی ئەم زاراوە بەكارهێنانانە نیە. رەنگە ئەم نائومێدیە كاریگەرییەكی خراپ لەسەر بۆچوونیان سەبارەت بەجیهان‌و جیهانی سیاسەتیش دروست بكات، تەنانەت رەنگە بەرەو تیرۆریزمیش رێنماییان بكات. لەڕاستیدا من ئاشنای ئەم جۆرە بابەتانە هەم.
ئازادیو سنوورەكەی
هەروەكو بینیمان، ئێمە هەموومان تاڕادەیەك سەبارەت بە دەوڵەت بەرپرسیاریی هاوبەشمان هەیە، تەنانەت ئەگەر راستەوخۆش دەورمان تیایدا نەبێ. بەڵام بەرپرسیاریە هاوبەشەكەی ئێمە پێویستی بەئازادی هەیە، ئازادی زۆرشت: ئازادی قسەكردن، دەست گەیشتنی بێ قەیدوشەرت بەزانیاریو ئازادی كەڵك وەرگرتن لەو زانیاریانە، ئازادی بڵاوكردنەوەو، زۆر ئازادی دیكە. (زیادەڕەوی) لەرەزامەندیدا دەبێتە هۆی نەبوونی ئازادی. بەڵام دەتوانرێ خراپیش بەكار بهێنرێ. بەهەمان شێوەش دەتوانرێ دەسەڵاتی دەوڵەتیش خراپ بەكار بهێنرێ بۆ سنووردار كردنی ئازادیەكان.
ئێمە پێویستمان بەئازادی هەیە بۆئەوەی نەهێڵین دەوڵەت خراپ دەسەڵاتەكەی بەكار بهێنێ‌و، پێویستیشمان بەدەوڵەت هەیە بۆئەوەی جڵەوی خراپ بەكارهێنانی ئازادیەكان بكات.
ئاشكرایە ئەمە مەسەلەیەكە ناكرێ لەڕێگەی ئەو یاسایانەوە چارەسەر بكرێ كەبەشێوەیەكی تەجریدی دادەنرێن. ئێمە پێویستمان بەدادگایەكی دەستووری هەیەو، زیاتر لەهەرشتێكیدیكە پێویستمان بەنیازپاكی هەیە.
دەبێ ئەو راستیە قبووڵا بكەین كەمەسەلەیەكی لەوجۆرە بێگومان قابیلی چارەسەر نیە، یان وردتر بڵێین، تەنها دەتوانرێ لەسیستمێكی دیكتاتۆریدا بەتەواوی چارەسەر بكرێ، بەڵام مەبدەئی دەوڵەتێكی زۆر بەدەسەڵات لەڕوانگەی ئەخلاقیەوە رەت دەكرێتەوە. لەبەر ئەوە دەبێ بەرێگەچارەی نیوە ناچڵا‌و بەقبووڵا كردنی سازش خۆمان قایل بكەین. نابێ رێگەبدەین كەعەشقمان بۆئازادی سەبارەت بەو خراپ بەكارهێنانەی كە لێیەوە سەرچاوە دەگرن بەرچاومان تاریك بكات.
تۆماس هۆبز(29)، ئەمانویل كانت(30)، ویلهلم فون هوم بولت، جۆن ئیستوارت میل(31).
بیریارانی كۆن‌و نوێ ئەم مەسەلانە یان لەپێناوی ئاراستە كردنی پێویستی دەسەڵاتی دەوڵەت و سنوورەكانیدا بەپێی ئەو پرەنسیپانە پێناسە كردووە كەبەلای هەموانەوە پەسەندن.
تۆماس هوبز بەو گریمانەیە دەستی پێ كرد كەبەبێ دەوڵەت، هەر مرۆڤێك بەزەبر(بالقوە) دوژمنی فەوتێنەری جۆرەكەی خۆیەتی، لەبەر ئەوە ئێمە بۆئەوەی بتوانین جڵەوی تاوان‌و توندوتیژی بگرین پێویستمان بە بەهێزترین دەوڵەت هەیە.
كانت بەجۆرێكی دیكە مەسەلەكە دەبینێ. ئەویش باوەڕی وابوو كە دەوڵەت‌و سنووردار كردنی ئازادیەكان پێویستن، بەڵام دەیویست ئازادیەكان بەكەمینەش بگەیەنێ. كانت ئارەزووی ئەوەبوو(دەستوورێك مۆڵەتی زۆرترین ئازادی شیاو بەپێی یاسایەك بدات كەتیایدا ئازادی هەركەسێك پەیوەست بێ بەئازادی هەموانەوە)(33).
كانت نەیدەویست دەوڵەت زیاتر لەوەی كە بەتەواوی پێویستە بەهێزبێ، بۆئەوەی ئەوپەڕی ئازادی شیاوی هەرهاوڵاتیەك بەجۆرێك دابین بكات كە كەمترین سنوورداریی شیاو بۆئازادی كەسانی دی فەراهەم بكات. كانت ئەم سنوورداریەی ئازادی بەدەرئەنجامێكی ناچاری كۆمەڵگای مرۆیی دەزانی، كەڕەنگە بتوانرێ بەم بەسەرهاتە گوزارشتی لێ بكرێ. ئەمەریكاییەك بەوە تاوانبار كرا كە بۆكسی لەلووتی كەسێك داوە. ئەم ئەمەریكاییە لەكاتی بەرگری كردندا لەخۆی وتی وەكو هاوڵاتیەكی ئازاد دەتوانێ بەهەر لایەكدا كە بیەوێ بۆكسی خۆی بوەشێنێ. دادوەر بەم شێوەیە وەڵامی دایەوە: (ئازادی بۆكس وەشاندنی تۆ سنوورێكی هەیەو، ئەم سنوورە جاری وایە دەگۆڕێ. بەهەر حاڵا، لووتی هاوڵاتیانی تۆ هەمیشە لەدەرەوەی ئەو سنوورەوەن).
لەیەكێك لەنووسینەكانی دوایی كانت دا دەربارەی پەندی بەناوبانگی (رەنگە ئەمە لەڕووی تێورییەوە راست بێ، بەڵام بەكردەوە راست نیە)، تیۆرێكیزۆر پێشكەوتووتر دەربارەی دەوڵەت‌و ئازادی دەبینین. لەبەشی دووەمی نووسینەكەیدا كەلەدژی هوبز هەڵوێستی وەرگرتووە، كانت (بنەما پەتیەكانی لۆژیك) باس دەكات. یەكەم بنەما ئەمەیە: (ئازادی تاكەكەس وەكو مرۆڤێك، وەكو بنەمایەك بۆ یاسای بنەڕەتی بەرژەوەندی هاوبەش،..(34) دەتوانرێ بەپێی ئەم فۆرمەڵەیەی خوارەوە نیشان بدرێ. هیچ كەسێ ناتوانێ ناچارم بكات بەپێی تێڕوانینی خۆی بۆخۆشبەختی كەسانیدی، خۆشبەخت بم، چونكە هەر كەسە لەو شوێنەدا بۆخۆشبەختی خۆی دەگەڕێ كە خۆی بە گونجاوی دەزانێت… دەوڵەتێك كە لەسەر بنەمای خێرخوازی بۆ خەڵك دادەمەزرێ، واتە دەوڵەتێكی باوك سالارە و گەورەترین دیكتاتۆری شیاوە(35)
هەرچەندە رستەی كۆتایی(لەدوای لینین و ستالین، لەدوای موسولونی و هیتلەر) بەرای من زیادەڕەوی تیایە، بەڵام بەتەواوی رام لەگەڵا رای كانت دایە. چونكە ئەوەی كەمەبەستێتی(لە بەرامبەر هۆبزدا) بڵێت ئەوەیە كەئێمە دەوڵەتێكی زۆر بەهێزمان ناوێت، كە بە میهرەبانی ژیانمان “كە لەدەستی خۆیدایە” لە چنگی گورگەكان بپارێزێ، كە هاوڵاتیانی دیكەن. ئەركی بنەڕەتی دەوڵەت دەبێ پارێزگاری و رێزگرتن بێ لەمافەكانی ئێمە تەنانەت ئەگەر هەموو خەڵك لەگەڵ یەكتریدا وەكو فریشتەكان رەفتار بكەن- بەپێچەوانەی تیۆرەكەی هۆبزەوە، هێشتا ئەم ئەركە بۆ دەوڵەت پێویستە. چونكە هەتا لە هەل‌و مەرجێكی لەو جۆرەش دا لاوازەكان لە بەرامبەر بەهێزەكاندا مافێكیان نابێت و بەتەحەمولی ئەوانەوە بەند دەبێ. تەنها حكومەتی قانون دەتوانێت ئەم كێشەیە چارەسەر بكات و بەم پێیە ئەوەی كانت بە” رێزی تاكەكەس ” ناوی بردووە بەدی بهێنێت.
ئەمە خاڵی بەهێزی تیۆرەكەی(كانت)ە دەربارەی دەوڵەت و ئەوەش دەردەخات كە بۆچی باوك سالاری رەت دەكردەوە. پاشان تیۆرەكانی كانت لەلایەن (ویلهلم فون هوم بولت)ەوە پەرەپێ‌درا- ئەمەش گرنگە، چونكە زۆركەس وای بۆ دەچن كە لەدوای كانت ئیتر ئەم جۆرە تیۆرانە لە ئەڵمانیادا رەنگدانەوەیان نەبووە. بەتایبەتی لە پروسیا و لە ناوەندە سەرەكیە سیاسیەكان دا. كتێبەكەی هوم بولت”چەند تیۆرێك دەربارەی پێناسەیەك بۆ سنوورەكانی كاركردنی دەوڵەت” لە ساڵی 1851 دا بڵاوكرایەوە، بەڵام زۆر بەر لەو مێژووە نووسرابوو.
لە رێگەی ئەم كتێبەوە بوو كە تیۆرەكانی كانت سەرئەنجام گەیشتنە بەریتانیا. كتێبی”دەربارەی ئازادی”(1859) نووسینی جۆن ئیستوارت میل، ئیلهامی لە( هوم بولت) و لە ئەنجامدا لە”كانت”ەوە وەرگرتبوو. ئەم كتێبەش زۆرترین نفوزی لە جوڵانەوەی رادیكاڵی- لیبراڵی بەریتانیادا هەبوو.
كانت و هوم بولت و میل، هەرسێكیان هەوڵیان دا واپێویستی دەوڵەت بسەلمێنن كە لە تەسكترین چوارچێوەی گونجاودا جێگیر بێت. بۆچوونیان وابوو كە: ئێمە پێویستمان بە دەوڵەتێكە، بەڵام كەمترین رادەی دەسەڵاتی هەبێت.-لە بەرامبەر دەوڵەتێكی زۆردار، نامانەوێ دەوڵەتێكی باوك سالار، زۆردار یان بیرۆكراتمان هەبێ. بەكورتی یەك دەوڵەتی بچووكمان دەوێ.
دەوڵەتی بچووك یان دەوڵەتی باوك سالار؟
ئێمە پێویستمان بە دەوڵەتێك هەیە، دەوڵەتێك كە لەسەر بنەمای حوكمی یاسا-ئەو دوو مانایەی كە لە تیۆرەی كانت دایە كە مافە ئینسانیەكانی ئێمە واقیعێكەو دەبێ چاودێری بكرێ‌و، ئەمەی كەمافە (یاساییە) رێكخراوەكانمان كەئازادی ئێمە سنووردار دەكات، لەڕادەی شیاوداو تا ئەو شوێنەی كە مومكینە دادپەروەرانە بێ. دەوڵەتێكیلەو جۆرە دەبێ لەكەمترین سنووری شیاودا باوك سالارانە بێ.
بەڵام بەڕای من، هەر دەوڵەتێك بەلای كەمەوە یەكێك یان چەند لایەنێكی باوك سالارانەی تێدایەو، ئەم لایەنانە پێویستن‌و گرنگی بێ چەندو چوونیان هەیە.
ئەركی یەكەمی دەوڵەت- ئەوەی كەلەهەرشتێك زیاتر لەدەوڵەتی چاوەڕێ دەكەین- ئەوەیە كەبەڕەسمی دان بەمافەكانی ئێمەدا بنێ سەبارەت بەژیان‌و ئازادی لەكاتی پێویستدا، یارمەتیمان بدات بۆئەوەی وەكو مافێك بەرگری لەژیان‌و ئازادی خۆمان‌و (هەموو ئەوشتانەی پەیوەندییان بەو دووانەوە هەیە) بكەین. بەڵام ئەم ئەركەی دەوڵەت، بێ گومان لایەنی باوك سالارانەی هەیە! تەنانەت ئەوەی كەكانت بە(خێرخوازیەك) لە قەڵەمی دەدا، لێرەدا لەسەرەتاوە گرنگیەكی هەیە كەنكوڵی لێ ناكرێ. كاتێك ناچار دەبین داكۆكی لەمافە سەرەتاییەكانی خۆمان بكەین، نەك تەنها نابێ رووبەڕووی دژایەتی یان پشت گوێ خستنی دەوڵەت (یان دەزگاكانی دەوڵەت) ببینەوە، بەڵكو دەبێ كەڵكیش لەخێرخوازی دەوڵەت وەربگرین.
لەڕاستیدا، وەزعی دەوڵەت لەهەر حاڵێكدا بێت باوك سالارانەیە، هەم لەڕووی زنجیرەی پلەو پێیەكانی دەوڵەتەوە لەسەرەوە بۆخوارەوە (سەبارەت بەدەزگاكانی دەوڵەت كەپێویست بوو خێرخواز بن)و هەم بۆ هاوڵاتیەكیش كەداوای یارمەتی لەدەزگایەكی بەهێزتر لەخۆی دەكات.
ئەمە راستە كەیاسا لەگرنگی واقیعی خۆی دا لەسەروو پەیوەندیەكی لەوجۆرەوە دادەنرێ كەتاڕادەیەك شەخسییە، بەڵام لەبەرئەوەی ئەو بنەما یاساییانەی كە لە دەوڵەت‌و یاساكانیدا كاریان پێ دەكرێ، مرۆڤ دایناون، لەبەرئەوە هەڵەیان تێدەكەوێ، چونكە دەزگاكانی دەوڵەت لەو مرۆڤانە پێك هاتوون كەقابیلی هەڵە كردنن. سەرەڕای ئەمەش مرۆڤ گەلێكی لەم چەشنە هەندێجار ئەهریمەنین‌و كاتێ (خێرخوازی) نیشان دەدەن، (هەمان ئەو خێرخوازیەی كەكانت زۆر لێی وەڕس بووە) دەبێ رازیو هەتا سوپاسگوزاربین.
هەموو ئەمانە ئەوە نیشان دەدەن كە باوك سالاریی خوازی دەورێكی ئاڵۆز دەبینێ. بەداخەوە، هەلومەرجەكە بەو جۆرەیە-نامەوێ دان بەشتێكی وادا بنێم بەڵام پێم وایە ئەمە واقیعێك بێت. لەبەرچاو نەگرتنی ئەم واقیعە بۆتە هۆی ونبوونی لۆژیك‌و هەلومەرجێكی خراپی لە وتووێژەكانی ئەم دواییەدا دروست كردووە. ئاماژەی من بۆ ئەوهێرشەیە كەبۆ دەوڵەتانی خۆشگوزەران دەكرێ(36)، بەپێی بۆچوونی من، ئەو هێرشەو ئەو مشت‌و مڕەی كەدووبارە زیندووبۆتەوە، گرنگیەكی زۆری هەیە. بەڵام بەهەمان شێوە كەزۆرجار روودەدات، ناتوانرێ ئەو فەلسەفە باوەش زۆر بەجدی بگیرێ. ئەم فەلسەفەیە هەوڵدەدات ئەوەنیشان بدات كەتیۆری دەوڵەتی خۆش گوزەرانی هەموان‌و هەموو تێڕوانینە بەشكۆكانی دەربارەی ئەخلاق‌و مرۆڤایەتی، لەڕاستیدا هێرشێكی نائەخلاقیە بۆسەر گرنگترین مافەكانی مرۆڤ –مافی دیاریكردنی چارەنووسی خۆیو مافی خۆش بەخت بوون یا بەدبەخت بوون بەسەلیقەی خۆی(مرۆڤ)، واتە ئەومافەی كە كانت لەبەرامبەر باوك سالاریدا بەرگری لێ‌دەكرد.
هێرشی توندرەوانەی نوێ بۆسەر باوك سالاری، زۆرجار پشتی بەم دەربڕینانەی خوارەوە بەستووە لەكتێبی (دەربارەی ئازادی) كەجۆن ئیستوارت میل نووسیویەتی.
(تەنها ئامانجێك كەلەپێناویدا مرۆڤ رێگەی پێدراوە دەست لەئازادی كاركردنی هەركەسێكی دیكە وەربدات، پارێزگاری كردنە لەخود}…{ تەنها هۆی بەكارهێنانی دەسەڵات لەبەرامبەر هەرئەندامێكی كۆمەڵگای مەدەنیدا، بەپێچەوانەی ئارەزووی خۆیەوە، دەبێ بۆ بەربەستكردنی ئەوكەسەبێ لەزیان گەیاندنی بەكەسانی دی. بەكارهێنانی دەسەڵات بۆ بەرژەوەندیەكانی خود، چ فیزیكی یان ئەخلاقی بن، بیانوویەكی تەواو نیە بۆئەم كارە. ناكرێت بەزۆر ناچار ببیت بەكارێك یان بەنەكردنی كارێك تەنها لەبەرئەوەی بەڕای كەسانی دی بەقازانجی ئەو مرۆڤەیە، یان بەختیاری دەكات، یان راست‌و ژیرانەیە كەئەو كارە ئەنجام بدات)(37).
ئەم نووسینە كەزۆر فۆرمێكی شارەزایانەشی نیە، پرەنسیپەكەی كانت دووبارە دەكاتەوە كەهەر كەسێك بەسەلیقەی خۆی دەتوانێت خۆش بەخت یان بەدبەخت بێ. لەبەرئەوە هەرجۆرە دەستێوەردانێكی باوك سالارانە رەت دەكاتەوە لەو كاتانەدا نەبێ كەبەرژەوەندیەكانی كەسی سێهەمی دەخاتەمەترسیەوە. هیچ كەسێك –نە خزم، نە برادەر، بێگومان نە دەزگا یان رێكخراوێك (وەكو ئەنجوومەن)، نە بەرپرسیارو نە فەرمانبەر- ناتوانێت داوای مافی سەر پەرشتیاری بكات بەسەر مرۆڤێكی باڵغەوە لەمافەكانی بێ‌بەشی بكات، مەگەر ئەوەی كەكەسێكی دیكە واتە كەسی سێیەم كەوتبێتە مەترسیەوە.
زۆرچاكە، كێ دەتوانێ شتێك بەپێچەوانەی ئەم پرانسیپەی جون ئیستوارت میلەوە بڵێت؟ بەڵام ئایا دەتوانرێ بەشێوەیەكی راستەقینە ئەم پرانسیپە بۆداكۆكی لەئازادی كاركردن بەكاربهێنرێ؟
لێگەڕێن بانموونەیەك بهێنینەوە كەمایەی مشت‌و مڕە. ئایا دەوڵەت مافی ئەوەی هەیە لەكاتی لێخوڕینی ئۆتۆمبیلدا فەرمانی بەستنی قایشی سەلامەتی بەهاوڵاتیان بدات؟ بەپێی پرانسیپەكەی (میل)، دەوڵەت ئەو مافەی نیە هەتا ئەگەر شارەزایان بۆ سەلامەتی ئەوە بە پێویستیشی بزانن و ئەوە ڕابگەیەنن كە بەبێ بەستنی قایشی سەلامەتی، لێخورین مەترسیدارە. بەڵام كەمێك بیربكەنەوە! ئەگەر وایە كەواتە رەنگە دەوڵەت بەرپرس بێ لەوەی رێگە لە سەرنشینی ئۆتۆمبیلەكە وەكو كەسی سێیەم بگرێ بۆئەوەی نەچێتە هەلومەرجێكی وامەترسیدارەوە، تاكاتێك كەسەرنشینەكە (هەڵبەتە، بەكەماڵی ئازادیەوە) بڕیار دەدات قایشی سەلامەتی خۆی ببەستێ یان نەیبەستێ.
نموونەیەكی دی كە پڕ مشت‌ومڕە، مەسەلەی قەدەغەكردنی جگەرەكێشانە. ئاشكرایە، بەپێی پرانسیپی (میل) نابێ جگەرەكێشان لەهیچ كەسێ قەدەغە بكرێ بەو بیانووەی كەزیان بەخشە بۆی. بەڵام ئەی كاریگەری ئەمە لەسەر باری بەرژەوەندی كەسانی دی چۆنە؟ لەكاتێكدا كەشارەزایانی دەوڵەت دەڵێن هەڵمژینی دووكەڵی جگەرەی كەسانیدی بۆسەلامەتی زیان بەخش‌و تەنانەت ترسناكیشە، ئایا دەوڵەت بەرپرس نیە لەوەی كەجگەرەكێشان لەهەر جێگایەكدا قەدەغە بكات كەكەسی سێیەمی لێیە؟
هەمان ئەم تێبینیانە سەبارەت بەشێوە جۆراوجۆرەكانی بیمە راست دەردەچن. بۆنموونە، بەپێی پرانسیپی (میل) بیمەی بوون لەكاتی زیان لێكەوتنەكاندا نابێ بەهەڕەشەی بەدواداچوونی یاساییو بەزۆربێ، بەڵكو كەسی سێیەم، بۆنموونە دەبێ فەرمانبەرێك بەهەڕەشەی بەدواداچوونی یاسایی رێگەی لێ بگیرێ لەوەی كە كەسێك بەكار بهێنێ كە بەخواستی خۆی واز لەبیمە بوون بهێنێ. ئەم مەسەلەیە سەبارەت بەمادە بێهۆشكەرەكان زۆر فراوان بووە,. بەپێی پرانسیپەكەی (میل)، ئاشكرایە كەهەر كەسێكی عاقڵا لەتەمەنێكی دیاریكراودا (چ 14، 20، یان21) ساڵا بێ بەتەواوی مافی ئەوەی هەیە بەشێوەیەكی ئازادانە بە بەكارهێنانی مادەی بێهۆشكەر خۆی لەناو بەرێ. بەڵام ئایا دەوڵەت بەرپرس نیە لەوەی رێگە لەخوڵقاندنی هەلومەرجێكی وا ترسناك لەلایەن كەسانی دیەوە، بگرێت؟ وئایا ئەركی سەرشانی دەوڵەت نیە كەفرۆشتنی مادە بێهۆشكەرەكان قەدەغە بكات‌و سزای قورسی بۆدابنێ (كە زۆرجار ئەو كارە دەكات)؟
مەبەستی من ئەمە نیە كە لەهەموو بوارێكدا بەهەمان شێوە كاربكرێ، بەڵام وادیارە كەئەم شێوازە لەزۆر لایەنەوە قابیلی جێبەجێ كردنە. ئەوە شتێكی باشە كەهەمیشە ئەوە بەبیری دەزگا دەوڵەتیەكانی ئێمە بهێنرێتەوە (بۆپاراستنی بەرژەوەندیەكانی ئێمە، نەك خۆیان) كەهیچ مافێكیان نیە خەڵكی ناچاربكەن (بەقازانجی خۆیان) كارێك ئەنجام بدەن. دەزگاكان دەتوانن حوكمی غەریزەكانی باوك سالاری خۆیان بەكاربهێنن-هەروەكو ئێستاش كەم تازۆر بەكاری دێنن- بەڵام ئەم كارە دەتوانرێ بەشێوەیەكی باشتر ئەنجام بدرێ لەژێر پەردەی پاراستنی بەرژەوەندیەكانی كەسی سێیەمدا.
من بەم شێوەیەی خوارەوە پرانسیپەكەی جۆن ئیستوارت میل قبوڵا دەكەم: هەركەسێك ئازادە بەسەلیقەو شێوازی خۆی خۆشبەخت یان بەدبەخت بێ، بەو مەرجەی كەئەم كارە ئازادی كەسی سێیەم نەخاتە مەترسیەوە. بەڵام ئەركی سەرشانی دەوڵەتە كەزەمانەتی ئەوە بكات كەهاوڵاتیان ناهۆشیارانە رووبەڕووی ئەو مەترسیانە نەبنەوە كەزیانێكی زۆری هەیە و توانای هەڵسەنگاندنیان نیە. بەم پێیە، بەم گۆڕانە، پرانسیپەكەی میل دەتوانێت كاریگەرییەكی كەمی لەسەر ئەو رەخنە (زۆر گرنگانە) هەبێت كەئاڕاستەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی هەموان كراوە. ئارەزووی رەوای ئێمە بۆ بچووك بوونی دەوڵەت هیچ پەیوەندیەكی بەپرانسیپی میلەوە نیە. بەڵام لەگەڵا بابەتی دەوڵەتانی خۆشگوزەرانی هەمواندا پەیوەندی دروست دەكات چونكە بۆ تیۆری تایبەتی كردنی بیمە كۆمەڵایەتیەكان رێنماییان دەكات.
لەكۆتاییدا دەمەوێ ئاماژە بۆ ئەركێكی تەقلیدی دەوڵەت بكەم، ئەگەرچی بەدڵا پێم خۆشە ئەو ئەركە وەكو زۆر لەئەركەكانی دیكەی دەوڵەت بەزیادە وەسف بكەم، بەڵام بەداخەوە ئەوە ناكرێ. ئەم ئەركە هێشتا گرنگی زۆری هەیەو بۆ ئەنجام دانی ناتوانرێ پشت بەهیچ رێكخراوێكی تایبەتی ببەسترێ. ئاماژەی من بۆ بەرگری نیشتمانیە. ئاشكرایە ئەمە بەرپرسیارییەكی باوك سالارانەیەو گرنگی ئێستای لەڕوانگەی فەلسەفیەوە، هەموو تیورەكانی دژی باوك سالاری دەوڵەت پووچەڵا دەكاتەوە. وادیارە ئەو فەلسەفانە بەو ئومێدە بڵاودەكەنەوە كەئەگەر مەسەلەی بەرگری نیشتمانی لەبەرچاونەگیرێ، خۆی لەخۆیدا نامێنێ. بەڵام ئەمە مەسەلەیەكی زۆر پڕ بایەخەو بەهایەكی زۆری دەوێ. ئەم مەسەلەیە، گەورەترین هەڕەشەیە سەبارەت بەتیۆری (دەوڵەتی بچووك)و ئەركێكی دیكەمان بەبیر دەهێنێتەوە، كەبەهەمان ئەندازە پڕ بایەخەو خەرجیەكی زۆری دەوێ‌و پەیوەندییەكی نزیكی بەبەرگری نیشمانیەوە هەیە: سیاسەتی دەرەوەی هەردوو ئەركەكە چەند دەرئەنجامێكیان هەیە كە(دەوڵەتی بچووك) (لەرەخنەكاری) دووردەخاتەوەو وەكو ئامانجێك نیشانی دەدات، هەر چەندە ئەمە بەو مانایە نیە كەدەبێ دەست بەرداری تیۆرەكە بین. تیۆری (دەوڵەتی بچووك) وەكو جاران بوونی دەبێ، هەتا ئەگەر تەنها وەكو پرەنسیپێكی چاك كەرەوەش بێت.
من دەمەوێ خاڵێكیدیكەش باس بكەم، دەوڵەتێك كەئەركی سەرشانێتی بەرگری لە وڵات بكات، دەبێ چاودێری ئامادەیی سەربازی هاوڵاتیان و بەوپێیەش چاودێری سەلامەتیان بكات، تەنانەت دەبێ تاڕادەیەك چاودێری ئابووریش بكات. چونكە پێویستە چەند سەرچاوەیەكی بەرچاو ئامادەبكات، ترافیك‌و سیستمی ئیشارەت دان رێك بخات‌و بیپارێزێ‌و زۆرشتی دیكەش بكات.
مافی هاوڵاتیە بچووكەكان:
بەداخەوە، لەڕووی پرانسیپەكانەوەو هەروەها لەبەر هۆی ئەخلاقی، كارەكان بەبێ باوك سالارییخوازی ئەنجام نادرێ،. كاتێك دەوڵەت مافی هاوڵاتیان بۆ پاراستنیان لەناخۆشی لەبەرامبەر دزیدا بەهۆی پۆلیسەوە بەڕەسمی دەناسێ، دەبێ‌مافی مناڵان‌و مێرد مناڵانیش بۆ پارێزگاری كردن لەجیاوازیان تەنانەت لەبەرامبەر باوك‌و دایكیاندا بەڕەسمی بناسێ. بەم پێیە لەڕووی پرانسیپەوە، ئەم مەسەلەیە باوك سالارانەیە. مەسەلەی (دەوڵەتی بچووك یان دەوڵەتی باوك سالار) بەمەسەلەیەكی دیكە جێگەی دەگیرێتەوە: (باوك سالارییخوازی نابێ لەوە زیاتر بێت كەپێویستیەكی ئەخلاقیە) ئێستا لەجیاتی باڵادەستی پرانسیپی (دەوڵەتی بچووك) بەسەر پڕوپاگەندە ئەخلاقیەكانی دەوڵەتی باوك سالاردا، ئێمە دووبارە خۆمان لەهەمان هەلومەرجی رابردوودا دەبینینەوە، واتە ناكۆكی كۆنی نێوان دەوڵەت‌و ئازادیو هەروەها تیۆری دژی دیكتاتۆری كانت كەنابێ ئازادی زیاتر لەوەی كەپێویستە لەقاڵب بدرێت.
مەسەلەی بیرۆكراسی دەوڵەتی قابیلی چارەسەرە
بیرۆكراسی سەربازی:
خاڵی گرنگ لەهەر تیۆریەكی دژ بە دیكتاتۆریەت هەروەها دژ بە (خەڵك سالاری) دەوڵەت، مەسەلەی بیرۆكراسییە، چونكە دەزگا ئیداریەكانی ئێمە (لەپێناسەكەی مندا) دژی دیموكراسین.. ئەم دەزگایانە ژمارەیەكی زۆر (بەچكە دیكتاتۆر) یان لەخۆیان گرتووە كەنابێ حسابی كارو غەفڵەتەكانی خۆیان بە كەس بدەنەوە. بیریاری گەورە ماكس ڤیبەر (38)، دەربارەی ئەم مەسەلەیە رەشبین بوو باوەڕی وابوو كە هەرگیز قابیلی چارەسەر نیە. من باوەڕم وایە ئەگەر بنەما دیموكراسیەكانی ئێمە رەچاو بكرێن، ئەم مەسەلەیە دەتوانرێ چارەسەر بكرێ، دیارە ئەگەر بەراستی بمانەوێ چارەسەری بكەین.بەڵام بڕوای من مەسەلەی بیرۆكراسی سەربازی قابیلی چارەسەر نیە.
مەترسی گەشەكردنی بێ سنووری دەسەڵاتی سەربازی كە پرس بە خەڵك نەكات یەكێكە لەو هۆیانەی كە من،لەگەڵا گەشبینیدا، هەموو ئومێدی خۆم” كە دەبێ هەر وابێ” بە ئاشتی جیهانیەوە گرێ دەدەم، ئومێد بە(ئاشتی بێ كۆتایی) كانت ئەم ئاشتیە هەرچەندە دوورە دەستیش بێت،بەڵام دەبێ زوو ئەوە روون بكەمەوە كە لە پێناوی گەیشتن بە ئاشتیدا، لەگەڵ ئەو بزووتنەوەیەدا بین كە بەحساب بزووتنەوەی ئاشتیە. ئێمە دەبێ لە ئەزموونی خۆمانەوە ئەوە فێربین كە جوڵانەوەی ئاشتی هەتائێستا دووجار بۆتە هۆی هاندانی دەست درێژكاران. قەیسەر ویلهم ی دووەم باوەڕی وابوو كەبەریتانیا لەبەر ئاشتی خوازی لەسەر بەلجیكا ناچێتە جەنگەوە، لەگەڵ ئەوەشدا كەدەیزانی بەریتانیا دابینكەری ئاسایشی بەلجیكایە؛ هیتلەریش هەمان خەیاڵی دەربارەی پۆڵەندە لەسەردا بوو، كەبەریتانیا ئاسایشی ئەوێشی دابین كردبوو.
ئومێدی لاوان
دیموكراسیەكانی خۆرئاوا سەركەوتنی بێ وێنەیان بەخۆیانەوە دیوە. ئەم سەركەوتنە بەری كاری سەخت‌و كۆششی زۆرو نیەت پاكی فراوان‌و لە سەروو هەمووشیانەوە ئەندێشەی داهێنەرانە بووە لەزۆربەی بوارەكاندا. ئەنجامەكەشی ئەوەیە كەژمارەیەكی زیاتر لەخەڵك خۆشبەختن، ژیانێكی ئازادترو باشترو درێژتریان هەیە لەهەر میللەتێكی دیكە بەدرێژایی مێژوو.
دیارە دەزانم كەزۆربەی شتەكان هێشتا دەبێ باشتربن. گرنگترینی ئەو شتانە ئەو لایەنەی كە(دیموكراسیەكانی) ئێمە هێشتا لەدیكتاتۆریەتی زۆرینەی جیا نەبوونەتەوە. بەڵام هەرگیز بەدرێژایی مێژوو وڵاتێك نەبووە كەتیایدا خەڵك بتوانن تائەو ئاستە ئازادبن‌و ژیانێكی ئاوا باش، یان باشتریان هەبێ.
دەزانم كەكەسانێكی زۆر لەگەڵا ئەم رایەی مندا نین. دەزانم كەجیهانی ئێمە لەشتی خراپ نەشۆراوەتەوە: تاوان-توندوتیژی- مادەبێ هۆشكەرەكان. ئێمە هەڵە زۆردەكەین‌و، تەنانەت ئەگەر زۆركەس لەئێمەش دەرس لەو هەڵانە وەربگرن، هێشتا هەندێ كەس بەدیلی ئەو هەڵانە دەمێننەوە. ئەوە واقیعی جیهانە كەئەركمان بۆدیاری دەكات. ئێمە دەتوانین خۆشبەخت‌و رازی بژین. ئەم خاڵەش دەبێ بەبەرزیو بەڕەوانی بوترێ! من كەمتر گوێم لێی دەبێ. لەبری ئەمە هەموو رۆژێ سكاڵا و منجەمنج دەبیستم كەجیهانی ئێمە بۆ ژیان چەندە ترسناكە.
بەرای من، بڵاوكردنەوەی ئەم درۆیانە گەورەترین تاوانی ئەم سەردەمەی ئێمەیە، چونكە حەقی لاوەكانمان سەبارەت بەئومێدەواریو گەش بینیان دەدزێ. هەندێ حاڵەتی ئەم نائومێدیە دەبێتە هۆی خۆكوشتن‌و بەكارهێنانی مەوادی بێهۆشكەر یان تیرۆریزم.
گەش بینیو مەترسی دەزگاكانی راگەیاندن
خۆش بەختانە، بەئاسانی دەتوانرێ هەست بەحەقیقەت بكرێ: حەقیقەت ئەوەیە كەئێمە لەباشترین جیهاندا دەژین كەتائێستا وێنەی نەبووە. ناتوانین رێگە بەوە بدەین كەئەم حەقیقەتە بە نەگوتراوی بمێنێتەوە. دەبێ دەزگاكانی راگەیاندن كەلەم بارەیەوە گەورەترین گوناهیان لەئەستۆدایە، قەناعەتیان پێ‌بهێنرێ كەڕەفتاریان زیان بەخشە. دەبێ ناچاربكرێن بۆئەوەی لەكۆمەڵدا ئەركەكانی خۆیان ئەنجام بدەن. دەبێ دەزگاكانی راگەیاندن ناچاربكرێن بۆئەوەی كەحەقیقەت ببینن‌و بیڵێنەوە، هەست بەو مەترسیە شاراوەیە بكەن كەخۆیان بەرپرسیارن لێیو رەفتارێ بگرنە بەر كە لەسەر رەخنە لەخۆگرتن بنیات نرابێ. (بەهەمان شێوە كەهەر رێكخراوێكی ساغ رەفتار دەكات)و خۆیان چاك بكەن. ئەمە ئەركی سەرشانیانە، بەڵام دەزگاكانی راگەیاندن دەبنە هۆی زیانی گەورە. ئەگەر لەم بوارەدا هاوكاری نەكەن‌و بەگەش بینی مانەوە، تاڕادەیەك مەحاڵا دەبێ.
پەراوێزەكان:
1- دەقی لێدوانی كارل پۆپەر لەمیونیخ رۆژی 9/6/1988.
2-Karl Popper
3-Homer
4-Iliad
5-Odyssey
6-Cicero
7-Pisistratus
8-Corinth
9-Thebes
10-Thucydides
11-Anaxagoras
12-Herodotus
13-Hippias
14-Humanism
15-The mistocles
16-Marathon
17-Salamis
18-Plataea
20-Delian League
21-Periclean Age
22-Acropolis
23-Parthenon
24-Piraeus
25-Delos
26-Mytilene
27- Diodotus
28- ئاماژەیە بۆ هەوڵی كوشتنی هیتلەر لەلایەن ئەو ئەفسەرانەوە كەدژی دیكتاتۆریەتی ئەو بوون.
29-Thomas
30-Immanuel Kant
31-Wilhelm Von Humboldt
32-John sturart
33-I. Kant, Critique of Pure Reason, London:
Mac Millan, 1963, P.312 See also “Perpetual Peace: a philosophical sketh” (in Political Writings, Cambridge: Cambridge University Press, 1991)
34-eines gemeinen wesens
35-I. Kant, (on the Common Saying: “This May Be True in Theory, But It Dose Not Appiy ink in Practice”) in Political Writings, P. 74.
36- Welfare state ئەو وڵاتەی كەتیایدا دەوڵەت لەڕێگەی فراوانكردنی خزمەتگوزاری بیمەی كۆمەڵایەتیەوە خەرجی لای كەمی خۆشگوزەرانی (مافی ژیان)ی هەموو هاوڵاتیان دابین بكات‌و هەتا بۆئەوانەی كەتوانای كاركردنیان هەیە، بەڵام كارناكەن مووچە دابین بكات.
37-John Stuart Mill, On Liberty and Other Essays, Oxford: Oxford University Press, 1991, P.140.
38-Max Weber
سەرچاوە:
اگلاعات سیاسی – اقتصادی
شمارە 141- 142
ص 48- 57.
