رۆجەر وێبستەر
لە ئینگلیزییەوە:پەیوەند فایەق
چەمكی دانەر هەر لەكۆتایی سەدەی نۆزدەیەمەوە لەرەخنەی ئەدەبیو سیستەمی ئەدەبی ئینگلیزیداو هەر لەوكاتەوە كە ئەم دوو بوارە وەكو بواری مەعریفە ناسراون چەمكێكی بنەڕەتی بووە. رەخنەو بایۆگرافیا لەو سەردەمەوە بەشێوەیەكی تەواوەتی لەیەكتر جیابوونەتەوە. واتە سەرجەم ئەوەی لەبارەی ژیانی دانەرێكەوە دەیزانیت. جیاوازە لەسەرجەم ئەو شتانەی كە حەزت كردووە لەبەرهەمی ئەدەبی كەسێكدا تێیبگەیت. پێشتر ئەدەب بەوجۆرە سەیر نەكراوە كە شتێكی جیاكراوەو دابڕاو بێت لەو كەسەی بەرهەمی هێناوە، ئەو هەوڵانەی بۆ خوێندنەوەی شكسپیر دراون ئەوە دەسەلمێنن ئەی. سی. برادلی لە ساڵی 1904دا محازەرەی لەسەر شكسپیرداو لە محازەرەكەیدا هەوڵیدا وێنەی هەستیارێتی شكسپیر لەخوێندنەوەی شانۆگەریەكانیدا بنیادبنێت. هەرچەندە برادلی بەوە رازی دەبێت كە زانیاری ئێمە لەبارەی بایۆگرافیای شكسپیرەوە كەمە بەڵام ئەوە رێگامان لێناگرێت كە هەوڵی هەڵسەنگاندنی لایەنە بەهێزو چەسپاوەكانی فیكرو هەستی ئەو بدەین یان رێگامان لێناگرێت بۆ تێگەیشتنی كەسێتیو هەڵوێستی ئەو بەرامبەر ژیانی مرۆڤ كە لای ئێمە وا دەردەكەوێت ئەو بەچاكترین شێوە سروشتی ئاسایی مرۆڤانەی ئێمە تێگەیشتبێت. سیو پێنج ساڵا دوای برادلی دەروازەیەكی تری هاوشێوەی ئەو بۆ ئاخاوتن لەسەر شكسپیر دەبینین كە ئەویش قسەكردنە لەسەر شكسپیر لەدەروازەی ژیانو ئەدەبەكەیەوەو ئەویش لەلایەن پیتەر ئەلێكسەندەرەوە لەساڵی 1939 ئەنجام دراوەو شانۆگەرییەكانی شكسپیر دەخاتە ژێر هەڵسەنگاندنەوە بەپێ‌ی پێودانگێكی بایۆگرافیانە كە ئەوەش یارمەتی گفتوگۆكردنی رەخنەییانە دەداتو بەوێنەی شكسپیر دەست پێدەكات تا دەگات بە پەروەردەو رۆشنبیری ئەم نووسەرە. ف. ئاڕ. لیڤز زۆر دواتر لەسەر گاڵتـەئامێزی بەرهەمی (سویفت)ی نووسیو تیایدا جیاوازی لەنێوان بایۆگرافیاو رەخنەی ئەدەبیدا دەكات بەڵام لەهەمان كاتدا هەوڵدەدات جارێكی تر ئەم دیوارە پێكەوە ببەستێتەوە كاتێ دەڵێت:
حەز دەكەم بەرهەمەكانی سویفت گفتوگۆ بكەم بۆ ئەوەی هەڵیان بسەنگێنم و بزانم چین. ئەو بەرهەمانەش بریتین “لە بەرئەوەی تاكو ئێستا ماونەتەوەو شایەنی گەواهی بۆ دانن” لەو جۆرە نووسین یان بەرهەمەی كە بەشێوەیەكی تایبەتی گفتوگۆكردنیان گران و زەحمەتە ئەگەر بێت و ئاراستەی گفتوگۆ بەرەو جۆری كەسێتی سویفت خۆی نەكرێتەوە. لەهەوڵداندا بۆ دەربڕینی ئەو هۆكارەی كە نووسینێك دەكات بەنووسینێكی بەرزو نایاب ئاماژە كردن و گەڕانەوە بۆ ئەو كەسەی كە نووسیونی لەراستیدا كارێكی پێویستە.
لەكاتێكدا لەدوا ساڵەكانی چل و ساڵانی سەرەتای پەنجاكاندا هەندێ گفتوگۆ لەسەر پەیوەندی نێوان دانەرو بەرهەم كرا، ئەو گفتوگۆیانە بەتایبەتی لەسەر مەسەلەی “ئامانجدارێتی” بوو، بەڵام وەكو دواتر دەیبینین لەساڵانی شەستەكاندا زۆر گۆڕانكاری رادیكاڵانە روویانداو لەرووی پێودانگە تەقلیدیەكاندا وەستان و وایان دانا دانەر خولقێنەرو بەرهەم هێنی بەرهەمی ئەدەبیەو ئەو گۆڕانكارییانە مەسەلەی دانەرو دانەرێتیان لەدەقدا خستە بەردەم پرسیارەوە.
باشترین نموونەی ئەو گفتوگۆیانە وتارەكەی رۆڵان بارتە دەربارەی “مەرگی دانەر” كە ساڵی 1968 بڵاو بووەوە، لەم وتارەدا ئەوەی كە بە “بیرۆكەی هەڵەی بایۆگرافی” ناوی دەبەین هێرش دەكرێتە سەری:
ئەو وێنەی ئەدەب كە دەشێ لە رۆشنبیری ئاسایدا بدۆزرێتەوە بەشێوەیەكی نابەجێ‌ی توندوتیژ گرنگی دەدات بە دانەرو كەسایەتی دانەرو كەسایەتی دانەرو ژیانیو چێژوەرگرتنیو سۆزو عاتیفەی، لەهەمان كاتدا رەخنە هێشتا لەو شتانە پێكدێت كە دەڵێت بەرهەمی بۆدلێر بریتییە لە شكستی كەسێتی بۆدلێر، بەرهەمی ڤان كوخ بریتییە لە سێتێتی ڤان كوخ. بەرهەمی تكیاكۆڤسكی بریتییە لە رسوایی خۆی.
بۆ لێكدانەوەی بەرهەمێك هەمیشە لەكەسێتی ئەو پیاو یان ژنە دەكۆڵنەوە كە ئەو بەرهەمی خوڵقاندوە، وەكو ئەوەی كە هەمیشە لەكۆتایدا لەمیانەی مەجازێكی كەم یان زۆر ئاشكرای ئەدەبیەوە دەنگی تاكە كەسێك ببێتە دەنگی بڕوا پێكراوی دانەر لەئێمەدا.
بارت گفتوگۆی ئەم بابەتە دەكات و دەڵێت: ئەوەی دەدوێت زمانە دانەر نیە” لەبەر ئەوە پێویستە ئێمە رێگا لەدەروازەو ئاراستەی بەناوەندكردنی دانەر بگرین ئەگەر بمانەوێت پەی بەمەودای تەواوەتی ئەو مانایانە ببەین كە دەقێكی ئەدەبی لەسنووری خۆیدا هەڵیان دەگرێت. جارێك دەق سووڕێكە، هێڵێكە ئامادەكراوە بۆ قسەكردن لەنێوان دانەرو دەقدا، ئەم هێڵە دەبڕرێت و دەق وەكو بوویەكی سەربەخۆی لێدێت. دیسان پارت ئەو پرسیارانە بەرز دەكاتەوە كە ئێمە لەبارەی “تاكێتی” دانەرەوە لەپرۆسەی نووسیندا دواتر تاقییان دەكەینەوە پارت بەگفتوگۆكردن دەگاتە ئەو ئەنجامەی كە جۆراوجۆرێتی مانا وا لەدەق دەكات تیایدا قورسی نەخرێتە سەر دانەر بەڵكو قورسی بخرێتە سەر خوێنەر. یەكێتی دەق ناخرێتە سەر ئەسڵاو بنەمای دەقەكە بەڵكو دەخرێتە سەر ئامانجی ئەو دەقە. لەبەر ئەوە دەبێ ئێمە ئەفسانەی “دانەر” بڕوخێنین و “دەبێ لەدایكبوونی خوێنەر لەسەر حسابی مەرگی دانەر بێت” پێویستە وتارەكەی پارت مان لەیاد نەچێت، ئەو وتارە خۆی دەقێكە لەساتەوەختێكی مێژوویی تایبەتدا بەرهەم هاتووەو ساڵی 1968 لەراستیدا ئەو كاتەیە كە گەلێك دژایەتیو لەروودا وەستان بەرامبەر بە دامەزراندنی دانەرێتی “یان سەركردایەتی” لەبواری پەروەردەو رۆشنبیریدا سەری هەڵدا. وازهێنان و بەلاوەنانی دانەر لەم سیاقەدا گرنگیەكی تایبەتی هەیە وەكو جێبەجێكردنی تێڕوانینی سەرەتایی دانەر دەخاتە جێگایەكەوە كە خاڵی ناوجەرگەیی بەرهەم هێنانی ئەدەبیە. ئاماژەكردنی پارت بۆ دەسەڵاتی توندی دانەر دەشیا بەهەمان نموونەی گفتوگۆكەی پێشتری خۆم پیشان بدرایە. زۆر لە رەخنەگران و تیۆر دانەران بەهوشیارییەوە دوور دەكەونەوە لەقسەكردن دەربارەی هەڵوێستی دانەرێك یان تێڕوانینێك لەپەیوەندی بوونیەوە بە دەقێكی ئەدەبیەوە، لەبەر رۆشنایی ئەم بیرۆكانەدا ئەم جۆرە پەیوەست بوونە بوونی نیە، دەشێ ئەوەش لەئاخاوتن لەبارەی رەخنەگران یان تیۆردانەرانەوە وەكو دانەرانی لەجۆری لیڤز یان رۆڵاند پارت دا دەربكەوێت. (لەبارەی دەقەوە وەكو شتێكی گونجاوی هەر جۆرە نووسینێكی ئەدەبی یان غەیری ئەدەبی بڕوانە بەشی پێنجەم واتە پەیوەندییە ناوكۆییەكانی دەق). دووركەوتنەوە لە نەریتەكانی گوتارێكی تایبەتی كارێكی زۆر گرانەو گومانیشی تێدا نیە كە هێشتا خەڵك دەگەڕێنەوە بۆ ئاماژەكردن بۆ دانەران كاتێ قسە لەبارەی ئەدەبەوە دەكەن. گرنگترین خاڵا كە دەبێ لێ‌ی بەئاگا بین بریتیە لە بایەخی “دانەر” كاتێ ئاخاوتن لەبارەی ئەو زاراوەیەوە دەكەین تەنانەت ئەگەر نەتوانین یان حەزنەكەین ئەو زاراوەیەوە بەلاوە بنێین.
هەوڵێكی زۆر مێژووییانە سەبارەت بەدانەرێتی لەلایەن میشیل فۆكۆوە لەوتارێكدا بەناونیشانی “دانەر چییە؟”دا دەدرێت كە ساڵی 1979 نووسیوویەتی. لەگفتوگۆیەكدا فۆكۆ سەبارەت بەكەسێتی دانەر پەیوەست دەبێت بەدەركەوتنەوە كە لە رۆشنبیری رۆژئاوادا فۆكۆ ناوی دەبات بە “بەتاكبوون”، كە ئەوەش ناوەندە شوێنەو بەناوە تاكەكان داگیر دەكرێت، ئەویش بەڕێگایەك كە جۆرەكانی مەعریفە بەپێ‌ی ئەو رێكدەخرێت. بەم جۆرە دانەر ناسنامەو شوێنی تایبەت دەبەخشێت بەجۆری هەمە چەشنی نووسین وەكو ئەوەی لەكۆمەڵدا دێت و دەڕوات لەشێوەی سوڕانەوەدا.
دانەر (پیاو یان ژن) خاڵی ناسینەوەو جیاكردنەوە پێشكەش دەكات كە ئەویش یەكەیەكی توندو تۆڵو بنەماییە. فۆكۆ داوای ئەو رێگایانە دەكات كە ناوی دانەرێكی تێدا بەكار دەهێنرێت بەمەبەستی كۆنترۆڵكردنی دەورانی ئەدەب واتە “وەزیفەی دانەر”. هەروەها پێشنیاری ئەوە دەكات كە بەراستی رێگایەك هەیە بۆ سنوورداركردنی رێبازەكانی خوێندنەوەو ئەو مانایانەی كە دەتوانن لەدەقێكدا دەربكەون. فۆكۆ گفتوگۆی ئەوە دەكات كە كەسێتی دانەر لەپێش سەدەكانی حەڤدەو هەژدەدا ئەو گرنگییەی نەبووە بۆ بەرهەمە ئەدەبیەكانی لەكاتێكدا كە جێ‌پەنجەی دانەری تاك لەچاككردندا پێویست نەبووە بۆ شەرعیەت دان بە “راستێتی” یان دانەرێتیان و بەرهەمەكان بەبێ ئەوەی ناویان پێوە بێت، پەسەندكراون. لەگەڵا دەركەوتنی كۆمەڵگای بۆرجوازیو فشاردانانی نوێ لەسەر یاساكانی خاوەندارێتیو خاوەندارێتی یەكگرتن لەگەڵا پەرەسەندنی بواری مەعریفەی زانستیدا وەكو رێگایەكی لێكدانەوەی دنیا، دەقە ئەدەبیەكان بایەخێكی زیاتریان بەدەست هێنا وەكو بەرهەم و ئاماژەكانی تاكگەراییو بوارێكی هێجگار جیاوازیان داگیركرد.
تێڕوانینی فۆكۆ بۆ وەزیفەی دانەر ئەوەیە كە خزمەتی مەبەستێكی ئایدیۆلۆژی دەكات: ئەویش ئەوەیە كە دانەران بەشێوەیەكی گشتی وەكو ئەوە نیشان دەدرێن كە سەرچاوەی بەهرەی ئەفراندن و عەبقەریەت و خەیاڵن بەڵام بەڕێگەیەكی دژی ئەم بۆچوونە كاردەكەن. دانان و وەسفكردنی بەرهەمەكان بەپێ‌ی دانەرەكان دەشێ وەكو بەربەستێك لەبەردەم “سوڕی ئازادی” مەعریفەدا ببینرێت كە تیایدا بەرهەمەكان ئاسایی لە سیستەمێكی تایبەتی مەعریفی بەهاداردا دادەنرێن كە لەلایەن چەمك و نەریتەكانی دانەرێتیو بایۆگرافیاوە دەجوڵێنرێن. ئەوەی بەلای لیڤزەوە وادەردەكەوێت كە پرسی هەڵسەنگاندن و ئەزموون و بەڵگەنەویستی زانین یان دانانی بەرهەمی ئەدەبی بێت، لای فۆكۆ دەبێتە پرۆسەیەكی بەربڵاوی ئایدیۆلۆژی پێشتر دیاریكراو كە كاردەكات بۆ پاراستنی مەعریفە لە ئەنجامیشدا بۆ پاراستنی دەسەڵات لەبوارە تایبەتیەكانی كۆمەڵدا. بەم شێوەیە وەزیفەی دانەر بریتییە لە ستراتیژیەتی پێكەوە كۆكردنەوەیەك كە ئەدەب و خوێنەر پێكەوە دەبەستێت و بوار بەئازادی وەڵامێك دەدات كە بەشێوەیەكی گشتی لەمیانەی دەستەواژەكانی وەكو “خەیاڵی دانەر” ەوە دانراون. خاڵێكی تری كۆتایی كە فۆكۆ بنیادی دەنێت ئەوەیە كە نەریتی دانەرێتی ناكەوێتە پێش دەقێكی ئەدەبیەوە، بەڵكو بەتەواوی دەكەوێتە دوای دەقەوە. ئەمەش هەڵگەڕانەوەی روویەكی پرۆسەی بەرهەمهێنانی ئەدەبیە وەكو ئەوەی بەشێوەیەكی ئاسایی بنیاد دەنرێت. ئەوەی فۆكۆ لەمە مەبەستیەتی ئەوەیە كە ئەو بیرۆكەی ئێمە لەبارەی شكسپیر یان وردزۆرسەوە هەمانە لەپشتی بەرهەمەكانی ئەو دانەرانەوە بەرزی دەكاتەوە كە لەناوەندێكی گشتیدا بوون. بەشێك لەرێكسختن و شەرعیەتدان بە بەرهەمە ئەدەبیەكان لە رۆشنبیری ئێمەدا لەرێگای پێكهێنانی كەسێتی دانەرەوە لەروانگەی پەیوەندی بوونیەوە بە بەرهەمەكەیەوە ئەنجام دەدرێت. دەركەوتنی سەرجەم زنجیرەی بایۆگرافیای ئەو نووسەرانەی بەناوی گەورە ناو دەبرێن و لەسەدەی نۆزدەهەمدا دەركەوتووە بۆ نموونە زنجیرەی نووسەرانی ئینگلیزو فەرهەنگی بایۆگرافیای نەتەوەیی كە هەردووكیان لەلایەن (لیسلای ستیڤن)ەوە چاپكراون نموونەی باش و پەسەندن، كە هاوشان لەگەڵا ئەدەبی ئینگلیزیدا وەكو بابەت و گوتاری رەخنەی ئەدەبی دەردەكەون.
لەوانەیە گفتوگۆكانی پارت و فۆكۆ توندو ناپەسەند دەربكەون. منیش نەمویستووە پێشنیاری ئەوە بكەم كە ئەم گفتوگۆكردنانە حسابكردنێكی رەتنەكراوەن لەبارەی كەسێتی دانەرەوە. هەروەك پارت و فۆكۆ خۆیان دانیان پێداناوە، كەسێتی دانەر جێگایەك بۆ گفتوگۆی گشتی دروست دەكات و لەزۆر بواری جۆراوجۆری پڕبایەخی مێژووییەوە ئەو كەسێتیە دەخرێتە بەردەم لێدوانەوە.. ئەمەش دیسان پێویستە بخرێتە سنووری گفتوگۆكانی ئەوانەوە. هەرچەندە بیروبۆچوونەكانی پارت و فۆكۆ مایەی هەڵچوونن و بەرەو ئەو پرسیارەمان دەبەن كە داخۆ چ شتێ وەكو راستییەكی بەڵگەنەویست كە پەیوەستی ئەدەب بێت وەرگیراوە. وتارەكانی ئەم بوارە بەدوای بەتیۆركردن و بەگرفتكردنی دانەردا دەچن و دەكۆڵنەوە. بۆ ئەوەی ئیتر وەكو رەگەزێكی دانراو یان سروشتی دەربكەوێت.
پێویستە بگەڕێینەوە بۆ ئاخاوتن لەسەر رێگاكانی تێگەیشتن لەدانەر ئەویش لەبەشی پێنجەمی “ئەم كتێبەداو لەبابەتی پەیوەندییەكانی دەق دا”.
سەرچاوە:
Roger Webster. Studying Literary Theory- London. 1990- pp. 18-21.
