دەسەڵاتێكی رێكخراوی كۆمەڵایەتی
خوێندنەوەی باوكی پایان
كتێبی ژمارە حەوتە (7) لە زنجیرەی دۆسیەكانی گۆڤاری سەردەم، بڵاوكردنەوەی ئەم كتێبە لەم ساتەوەختەدا كارێكی تا بڵێی سودبەخش و گرنگە. هەنووكە لە كۆمەڵگای كوردیدا قسەوباسێكی زۆر لەسەر مەسەلەی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی دەكرێت، مشتومڕێكی زۆر هەیە لەسەر ئەوەی ئەم دەوڵەتە دەبێ چۆن بێت و چ جۆرە سیستمێكی سیاسی پەیڕەو بكات، ئایا هەرێمی كوردستان سیماكانی دەوڵەتداری تێدا هەیە؟ ئاخۆ ئێمە توانیومانە لە كایەكانی سیاسی و ئابوری و رۆشنبیری و كۆمەلایەتی، ژێرخانێكی بەهێز و پتەو دروست بكەین تا بتوانین ئەو دەوڵەتەی دروستی دەكەین لەسەر پێی خۆی راوەستێت و خۆڕاگربێت؟ ئاخۆ دروستكردنی دەوڵەت پێویستی بە هەرای راگەیاندن و كردنیەتی بە هەواڵی میدیایی؟
لە راستیدا خوێندنەوەی ئەم كتێبە، وەڵامێكی باشی هەندێ لەو پرسیارانە دەداتەوەو لەمەسەلەی بوون و نەبوونی دەوڵەتدا، بەرچاوڕوونی زیاتر دەدات بە خوێنەر. كتێبەكە تەنها لە پێنج وتاری كورت و درێژ پێكهاتووە كە بەسەریەكەوە باس لە دەوڵەت و جۆرەكانی و ئەركەكانی دەكات. ئێمە لێرەدا وەك تەواو كارییەك بۆ كتێبەكەو بۆ زیاتر خستنەڕووی مەسەلەی دەوڵەت ئەم خوێندنەوەیە دەخەینەڕوو.
مرۆڤ لەسەرەتای دەركەوتنیدا، بۆ دەستكەوتنی پێداویتییەكانی ژیانی، لە شوێنێكەوە رۆشتووە بۆ شوێنێكی دی و ئەوەی سروشت پێیبەخشیوە، وەك خواردن و خواردنەوەو پەناگا، بەكاریهێناوە. بێگومان لەو رۆژگارە دێرینەدا، مرۆڤەكان هیچ سیستمێكی بەڕێوەبردنی نەبووە لەسەری بڕوات. بەڵام وەك دەزانین بارودۆخی مرۆڤ رۆژ دوای رۆژ گەشەی كردووەو گۆڕانی گەورەی بەسەردا هاتووە. لەسەردەمێكدا ئینسانەكان كشتوكاڵیان دۆزییەوە، ئەم دۆزینەوەیە وایكرد مرۆڤەكان لە شوێنێكی دیاریكراودا جێگیرو نیشتەجێ ببن. دواتر ئەم گردبوونەوەو نیشتەجێبوونانە گەورەترو فراوانتر بوون و شارەكان دروستبوون. لەگەڵ دروستبوونی شارەكاندا پێویستی بوونی جۆرێك لە رێخستن و سیستم بۆ رایكردنی كاروباری شارەكان هاتەئاراوە.
لێرەوە بیرۆكەی دەوڵەت سەرهەڵدەدات، بەو پێیەی رێخستنێكە یارمەتی كۆمەڵگا دەدات بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی. هاتنەئارای دەوڵەت لەو رۆژگارەدا، وایكرد لە زۆربەی ناوچەكانی جیهاندا، دەوڵەت شوێنی عەشیرەت یان خێڵ یاخود بنەماڵە بگرێتەوەو جڵەوی فەرمانڕەوایی بگرێتە دەست. واتە دەوڵەت رەهەندێكی گەورەترو فراوانتری لە عەشیرەت و خێڵ و بنەماڵە هەیەو بۆ كۆی كۆمەڵگایە، نەك تەنها بۆ چینێك یان بۆ گروپێكی دیاریكراو یا بنەماڵەیەكی تایبەت بێت.
ئەم بەرفراوانییەی دەوڵەت وایكرد گەلێك پێناسە بۆ دەوڵەت بكرێت كە هەندێكیان دەخەینەڕوو: دەوڵەت بریتییە لە سیستمێكی یاسایی كە چین و تویژە جیاوازەكانی كۆمەڵگا سیاسییەن پێكەوەیان دەبەستێتەوە. یان دەوڵەت بریتییە لە كۆمەڵێ خەڵك لەسەر هەرێمێكی دیاریكراو نیشتەجێن و رێخستنێكی تایبەت بەڕێوەیاندەبات و دەسەڵات دەدرێت بە گروپێكی دیاریكراو ئەو هەرێمە بەڕێوەببات. یان دەوڵەت دەزگایەكی سیاسییە تاكەكانی ناو ئەو دەزگا سیاسییە لە میانەی كۆمەڵێ ڕێخستنی پێشكەوتووەوە پێكەوە پەیوەستن. یان وەك لە لاپەڕەی 6 كتێبەكەدا هاتووە ئاوا پێناسەی دەوڵەت كراوە: (ئەو قەوارە گرنگەیە كە لە ناوەوەیدا هەموو قەوارەی سیاسی، كۆمەڵایەتی، یاسایی، ئابوری و كەلتووری ئاوێتە دەبێت و چالاكییە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵگە دەخەمڵێنێت). یان دەوڵەت بریتییە لە كۆمەڵە خەڵكێك لە هەرێمێكی دیاریكراودا نیشتەجێ بوون و ملكەچی دەسەڵاتێكی خاوەن سیادەن، بەو مەرجەی ئەو دەسەڵاتە بەرژەوەندییە گشتییەكان بەدیبێنێت، بۆ ئەو بەدیهێنانەش پابەندی پرنسیپە یاساییەكانە.
لێرەوەو لە میانەی ئەو پێناسانەی دەوڵەت، دەگەینە ئەو راستییەی كە دەوڵەت بۆ دروستبوونی پێویستی بە چوار كۆڵەكەی سەرەكییە:
یەكەم: كۆمەڵێ خەڵك (نەتەوەیەك).
دووم: هەرێمێك.
سێیەم: دەسەڵاتێك.
چوارەم: سیادە
شارەزایانی بواری دەوڵەت، باس لەوە دەكەن بۆ دروستبوونی دەوڵەت، هێندە بەس نییە میللەتێك یان نەتەوەیەك هەبێت كە لەسەر هەرێمێك یان پارچە زەوییەكی دیاریكراودا نیشتەجێ بێت. بگرە جگە لەوە پێویستە هێزێك یان دەسەڵاتێكی سیاسی یا حكومەتێك هەبێت كە بتوانێت لە چوارچێوەی ئەو هەرێمەدا ئەمن و ئاسایش و خۆشگوزەرانی بۆ خەڵكەكەی دابینبكات. بۆ رێخستنی كاروباری خەڵكی و بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانیان و بەرگریكردن لە سیادەی هەرێمەكە، بوونی دەسەڵاتێك یان حكومەتێك گرنگ و بایەخدارە. بێگومان حكومەتی هەر دەوڵەتێك، شەرعیەتی خۆی لە رازیبوونی خەڵكەكەیەوە وەردەگرێت. لێ گەر ئەو رازیبوونەی بەدەستنەهێنا، ئەوا دەبێتە حكومەتێكی سەپێنراو نەك شەرعی.
لە راستیدا دەسەڵاتی سیاسی پێویستە دەسەڵاتێكی یاسایی بێت، بۆچی؟ بۆ ئەوەی بتوانێ خواست و ویست و تەماحی تاكەكان جڵەو بكات و لێنەگەڕێ بەرژەوەندی خۆیان لەپێش بەرژەوەندی كۆمەڵگاوە دابنێن، بەتایبەت ئەو تاكانەی لە پلە باڵاكانی فەرمانڕەوایدان و جومگە گرنگەكانی وڵاتیان بەدەستەوەیە.
لە راستیدا دوای خوێندنەوە ئەم كتێبە، تێدەگەین دروستكردنی دەوڵەت، نە بە پڕوپاگەندەو ریكلامی تەلەفزیۆنی دەبێت، نە بە كۆبوونەوەو باسكردنی لە راگەیاندنەكاندا دەبێت، نە بەوە دەبێت سیاسییەكانی وڵات بێن و لە كەناڵە ئاسمانییەكانەوە باسی بكەن و وەك هەڕەشەیەك بەرامبەر بەوانی دی بەكاریبێنن. كتێبەكە پێمان دەڵێ دروستكردنی دەوڵەت، پرۆسەیەكی لەسەرخۆی بێدەنگە، لەناوخۆی وڵات و لەسەر تەواوی كایەكانی ژیان ئیشی بۆ دەكرێت. دواجار خوێندنەوەی ئەم كتێبە وا دەكات ئێمە لە ئەرك و پەیام و گرنگی دەوڵەت تێبگەین و لەوەش تێبگەین كە دەوڵەت چۆن و بە چ شێوەیەك دروست دەكرێت. ئەم كتێبە لە 123 لاپەڕەی بچوك پێكهاتووە، تیراژی بریتییە لە 500 دانە و نرخی تەنها دوو هەزار دینارە.
