فەلسەفەی كلتوور
گفتوگۆ لەگەڵا تزڤیتان تودۆرۆڤ-دا
سازدانی: رامین جیهانبەگڵو
لە فارسیەوە: رەووف بێگەرد
-تۆ ساڵی 1939 لە سۆفیای بولگارستان هاتوویتەتە دنیاوە، ساڵی 1963 هاتیتە فەرەنساو بەیەكجاری مایتەوە، چ یادەوەریەكت لەسەر سەردەمی ژیانی خۆت لە بولگارستان هەیەو چۆن بوو هاتیتە فەرەنسا؟
+دەبێت سەرەتا باس لەوە بكەم كە بۆ هاتمە فەرەنسا، كە لە بورلگارستان دەرچووم لەبیری ئەوەدا نەبووم بەیەكجاری نەگەرێمەوە، وابزانم لاوانی تریش لەم روەوە هەروابوون. من تەمەنم 24 ساڵاو تازە خوێندنم تەواو كردبوو، دوو ساڵا بوو لە بولگارستان كارمەند بووم، ساڵێكیان وەك مامۆستاو ساڵێكیان وەك لێكۆڵەرەوە، وام دانابوو تەنیا ساڵێك لەفەرەنسا بمێنمەوە. بەڵام ژیانی فەرەنسا منی ئاوەژوو كرد. مرۆڤ لە 24 ساڵیا گەلێك كراوەیەو زۆر شت وەردەگرێت، بۆیە ژیانی من لەشێوەیەكی تردا خۆی گرت، لەسەرەتادا وام دانابوو تەنیا ساڵێكی تر لەوێ بمێنمەوە، بەڵام بارەكە واشكایەوە نەتوانم بگەڕێمەوە، چونكە ژنم هێناو مناڵم بوو، چەند خولێكی فێربوونو شتی تری لەو بابەتەم بینی. من هەرگیز وەها بڕیارێكم نەبوو كە بەتەواوی لەبولگارستان هەڵكەنرێم، لەراستیا ئەم كارە چەند قۆناغێكی جیاوازی بینی بێ ئەوەی من بڕیاری وام دابێت.
دوای هاتنە فەرەنسام لەبیری ئەوەدا نەبووم واز لە شوناسی بولگاریم بێنم. ئەم شوناسە لەزەینی مندا جێگای خۆی هەبوو، هەرگیز پێویستی نەدەكرد لەبەر راهاتن بەژیانی فەرەنسام ئەم شوناسە لەزەینی خۆم دەربكەم. ساڵی 1963 هاتمە فەرەنسا، ئەتوانم بڵێم بۆ ماوەی دە ساڵیش تەنیا لەبیری ئەوەدا بووم لەفەرەنسیەك بچم، ئێوەش زۆر لەفەرەنسادا ژیاونو رەنگە هەمان حاڵتان بووبێت، دەم ویست بەئەندازەی فەرەنسیەكان فەرەنسی بم، بێگومان تا ئێستاش لەقسەكردندا فونەتیكی بولگاریم هەیە. بەڵام بەدەر لەوە حەزم دەكرد وەك فەرەنسیەك لەچێشت لێنانو پەنیرو شەرابیان بزانم، ئەبوو بیر لەوە بكەمەوە توانام بەسەر فیلمی فەرەنسیدا هەبێت، چونكە لەبولگاریا فیلمی رۆژاوایی زۆر كەم بوو، لەكاتێكدا لەفەرەنسادا هەموو شتێك لەبەردەستابوو، بۆیە دەبوو توانام بەسەر هەموو مێژووی سینەمادا هەبێت، دەربارەی دێرینەی ئەدەبیو گوتاری گشتیش دۆخەكە هەروا بوو، دەم ویست وەك ئەوانەبم كە لە دەوروبەرمدان، بۆیە ساڵانێك تێپەڕینو من لەفەرەنسادا مامەوە، چارەنووس كردمیە فەرەنسی، لەباری مافیشەوە رەگەزنامەی فەرەنسیم وەرگرت. لێرەوە قۆناغێكی تازەی ژیانم دەستی پێ كرد كە بریتی بوو لەگەڕانەوە بۆ كەسایەتی كۆن، بۆ ئەوەی ئیتر یەكێك نەخەمە جێی ئەوی دی، بەڵكو بتوانم بەو دوو رەگەزیەوە كە پێش ئەم گفتو گۆیە باسمان لێوە كرد بژیم. واتا پاراستنی ئەوەی لەبولگارستان لەمندا مابوەو بیستو چوار ساڵی یەكەمی ژیانم پێی بەخشی بووم، لەهەمان كاتدا پێشوازی لەو دەرئەنجامەی كە ببوومە فەرەنسیو ئیدی هیچ ئارەزوویەكی ژیانی بولگارستانم نەمابوو، بێگومان چەند جارێك گەڕامەوە بولگارستان، هەژدە ساڵا نەچوومەوە، بەڵام لە 13 ساڵا لەمەوبەرەوە هەموو ساڵێك سەفەری بولگاریام كردوە، ئەم سەفەرانە تێكەڵا بوون لەخۆشیو ناخۆشی. بەڵام هەموو جارێك زیاتر هەستم بەوە دەكرد كە بۆ لەوەو دوا وڵاتی من فەرەنسایە نەك بولگارستان، بۆیە شوناسی من شوناسی حاڵەتەكەمە. بەڵام من وەك هەر كەسێكی دی لەرابوردوو دروست بوومو نیوێك لەو رابوردوە پەیوەندی بەوڵاتێكی ترەوەیە.
-لە ئەزموونی ژیانی بولگارستاندا چ یادوەریەكی تایبەتیتان لاماوە؟
+پرسیارێكی چاكە، وائەزانم لەقۆناغی سەرەتای ژیانی بولگارستانمدا دوو ئەزموونم لاماوە. یەكێكیان ئەوەیە كە بۆ هەر كەسێك لەمنداڵیەتیەوە بۆی دەمێنێتەوە، چونكە مرۆڤ لەمنداڵیا زۆرتر كاری لێ دەكرێت لە قۆناغەكانی داهاتووی، بەتایبەتی لەچوارچێوەی ژیانی خێزانیدا، بۆیە پەیوەندی لەگەڵا باوك، دایك، برا، هاوڕێ‌و شێوەی ژیانم لەمنداڵیو مێرد منداڵیدا دەگمەنەو تایبەتە بە تاكە كەسەوەو منیش تەنیا جارێك واژیاوم، ژیانی گەورەیی زیاتر دووبارە بوونەوەیە، بەڵام ژیانی نێوان سفرو بیست ساڵی بەراستی تاقە رێگایەكی یەك لایەنەیەو زۆر تایبەتە بەو كەسەوە، بۆیە ئەمانە شت گەلێكن رەگیان لەمندا داكوتاوە، كاریگەریان ئەوكاتانە هەست پێ دەكرێت كە چۆن دەڕوانیتە فڵانە دیمەن، فیسارە خواردن، فڵانە ئاهەنگ، ئان هەڵسو كەوتە كۆمەڵایەتیەكان. بولگاریەكان لەفەرەنسیەكان خۆرهەڵاتی ترن، بۆیە لەخۆراواییەكانو بەتایبەت لەفەرەنسیەكان خوێن گەرمترو زیاتر پابەندی ژیانە كۆمەڵایەتیەكەنو لەفەرەنسیەكان كەمتر تاك گەران. ئەمەیان لایەنێكە، لایەنەكەی تر، كە گرنگی كەمترنیەو زیاتر لەزەمینەی كارمدا ناچاری بەرگەگرتنی بووم، ئەو راستیەیە كە بولگارستان تا ساڵی 1989 وڵاتێكی كۆمۆنیستی بوو، یەكێك بوو لە توندڕەوترین وڵاتی كۆمۆنیستیو كەمترین رادەی گۆڕانو جۆراوجۆری ناوەكی تیا بەدی دەكرا، لەم روەوە وڵاتێكی تەواو تاك رەهەندو پارتی كۆمۆنیستی تیا باڵادەست بوو، ئەم پارتە سانسۆری لەهەموو جێگایەكو بەسەر هەموو شتێكەوە هەبوو، ئەتوانم بەئاسانی ئەوە بڵێم، لای كەم ئەو سەردەمەی كە هاوئاهەنگ بوو لەگەڵا هاتنە دەرەوەی مندا، واتا تا ساڵی 1963 بولگارستان بەتەواوی مانا وڵاتێكی توتالیتاربوو، دوای ئەوە بۆ ماوەی 25 ساڵا توتالیتاریزمێكی گونجاوتر لەوڵاتدا بەرقەرار بوو كە هاوكات بوو لەگەڵا حوكمڕانی برژنیڤی شورەویدا، لەو سەردەمەدا ئیتر كەس نەدەبرایە ئوردوگا یازیندان، كەسیان نەدەكوشتو ئازاری كەسیان نەدەدا، ئیتر ئەو زەبرو زەنگە بەهێزەی كە هەبوو نەما، لەگەڵا ئەمانەیشدا هێشتا بولگارستان وڵاتێكی دیكتاتۆری بوو، لەگەڵا دیكتاتۆریەكی ئایدیۆلۆژیكا لەبابەتی تیوكراتیك، واتا ئەوەی من پێی دەڵێم “ئایدیوكراتیك” ئەم حكوومەتە تا ساڵی 1989 واتا ماوەیەكی زۆر دوای دەرچوونی من لە بولگاریا هەر لەسەر كاربوو، ئەمە بۆ من ئەزمونێكی سەرەكیە. زەمان تێپەڕیوەو كەچی بۆ من تاڕادەیەك حوكمی محەكێكی دەروونی هەیە، جۆرێكە لەو پێوانەیەی كە هەموو شتێكی من هەڵدەسەنگێنێت، هەر شتێك كە پەیوەندی بەو رێكەوتەوە هەبێت، رووبەڕووبوونەوە لەگەڵا حكوومەتێكدا كە بەرای من بەدێكی رەهابوو، رووبەڕووبوونەوە لەگەڵا رەها (موتڵەق)دا كارێكی دەگمەنو تارادەیەك گران بەهایشە، من هەرگیز لەگەڵا خێری رەهام دا رووبەڕوونەبوومەتەوە، ئێستایش وابیر ناكەمەوە كە لەم كۆتایی ژیانەمدا ئەم بەختە یان بەدبەختیەم تووش بێت، بەڵام لەگەڵا خراپەدا رووبەڕووبوومەتەوە، بەراستی حكوومەتی بولگارستان بەدبوو، بەڵام بێگومان لەبەدە هەرە گەورەكان نا، ئەم حكوومەتە جۆرێك لەپێوانەی ناوەوەی خۆمی دامێ كەتا ئێستایش لەژیانما پەیڕەوی لێ ئەكەم، لەگەڵا ئەوەیشدا كە هەلو مەرجی ئەمڕۆ تەواو گۆڕاوە.
-لەپێشەكی كتێبی (ئێمەو ئەوانی دی)دا باس لە ئەزموونی خراپە دەكەیت، وەلێ بەڕای ئێوە ئەو ئەزموونە لەفەرەنسایشا بەردەوام بوە، وانیە؟
+لەپێشەكی كتێبەكەمدا (ئێمەو ئەوانی دی) هەوڵمداوە تاڕادەیەك باس لەوە بكەم كە ئێوە ئێستا لێرەدا قسەی لێ دەكەن، واتا ئەوەی كە چۆن ئەزموونەكانم –چ تاڵاو چ شیرینیان- لەوڵاتێكی توتالیتارا یارمەتی ئەنجامدانی ئەو ئەركانەی داوم كە لەم كتێبەدا بەچاكم زانیوە، تایبەتمەندیەتی سەرەكی ئەو ئەركانە بریتیە لەپێكەوە بەستنەوەی رەهەندە جیاوازەكانی لێكۆڵینەوەی پەتی، واتا مێژوونووسینەوە. وەسف لێكدانەوەو شیكردنەوەی دەقە كلاسیكیەكان لەگەڵا هەڵوێست گرتنا لەئاست مەسەلەی كارو سیاسەت، گشتیو تایبەتی، كە زۆرجار لەدنیای خۆراوادا وای دادەنێن كە ئەوانە پێكەوە ناگونجێنو، ئەنجامیش، هەر یەكێك لەو دوو چالاكیە دەدرایە دەست گروپێك، یەكێكیان بەسەربازی، سیاسەتمەدارو رۆحانیەكان، واتا بەوانەی ئەهلی كارن، ئەوی تریش، واتا كاری تویژینەوەو لێكۆڵینەوە دەدرایە دەست ئەوانەی كە بێلایەننو بەجوانی پێشوازی لەبیرو باوەڕە جیاوازەكان دەكەن، واتا بیرمەندەكان، ئیتر جەوهەری ئەو بیروباوەڕانە هەرچیەك بن. هەستم كرد ئەم جۆرە جیاكردنەوەیە بۆ من ئاسان نیەو حەزیشی لێ ناكەم، بۆیە هەوڵمدا ئەوە روون بكەمەوە كە بۆچی ناتوانم ئەم میتۆدە لەپێش بگرم.
لەفەرەنسادا لەگەڵا جۆرێك لەو دووفاقیەی كە لەنێوان گوفتارو رەفتاردا هەیە رووبەڕوو بووم، ئەم دوو فاقیە هەم لەو هاوڕێیانەدا بینیم كە بەینم لەگەڵیاندا هەبوو، هەم لەو لێكۆڵەرەوە گەنجانەی كە جیاوازی نێوان گوفتارو رەفتاریان منی سەرسام كردبوو، واتا ئەو جیاوازیەی لەنێوان بەرهەمە فیكریەكانیانو رێسای ژیانیاندا هەبوو، كە تەواو منیان ئازاردەدا، من وای بۆ دەچم ئەگەر تایبەتمەندیەك هەبێت كە لەفەرەنسادا شوێنی ئێمە لەوانی تر جیابكاتەوە هەر لەبەر ئەو گەڕانو هەوڵە بەردەوامەیە لەنێوان گوفتارو رەفتاردا نەك لەبەر ناوەرۆكی بیروڕاكانم كە بەوان نامۆیە. بەڵام بەپێی ئەزموونی بولگارستانم، كە لەوێ ئەم جیاوازیە لەنێوان گوفتارو رەفتاردا زۆر باوو بێ شەرمانەو لای هەموویش پەسەند بوو، بۆیە تێ‌كۆشین بۆ ئەوەی ژیانم بەسەر بیروباوەڕمیەوە هەبێت، یان یەك خستنی بیروباوەڕم لەگەڵا ژیانما، بوە یاسایەك كە دەبوو لەژیانما پراكتیزەی بكەم، بەهەرحاڵا بێ ئەوەی بمەوێت بڵێم ئەم دوانە یەكسانن، بەڵام هەوڵم داوە بەپێی توانا هەردووكیان لەیەكدی نزیك بخەمەوە.
-ئایا ئەم دوو فاقیەی لەنێوان گوفتارو رەفتاردا كە تۆ لەفەرەنسادا تاقیت كردۆتەوە لەگەڵا ئەو دوو فاقیە ئایدۆلۆژیەی لەبولگارستاندا دیوتە بەراورد دەكرێن؟
+دەتوانین لەگەڵا یەكدا بەراوردیان بكەین، بەڵام لەچەند لایەنێكەوە جیاوازیان هەیە، دەتوانین تا ئەو جێگایە بەراوردیان بكەین كە لەفەرەنسادا كردەی جۆرێك لەهەست نەكردن بە بەرپرسیاری لەتیوردا هەیە، لێرەدا ئەم مەبەستەم زۆر سادە كردووە، بەڵام هەست ئەكەم تاڕادەیەك مەبەستەكە روونە، ئەوەی زۆر كاری لێ دەكردم ئەوەبوو كە ئەو كەسانەی رێكەوتم دەكردن یان لە گەڵیاندا تێكەڵا دەبووم ژیانیان جۆرێك بوو كە تەنیاو تەنیا دیموكراس لیبرالێك دەیتوانی بەو شێوەیە بژی، كەچی هەمان ئەو كەسانە باری سەرنجێكی وایان هەبوو كە ئەگەر پراكتیزە بكرایە هەرگیز ئەم دیموكراس لیبرالە بەردەوام نەدەبوو، ئەم جیاوازیە زۆری ئازار پێ دەبەخشیم، لەبولگارستان جیاوازیەكە بەم جۆرە نەبوو، دەبێت ئەوەیش بزانین كە جیازیەكەی ئەوێ هاوكێشەی جۆرێك لەسانسۆری هەمە لایەنە بوو. چونكە لەبولگارستان گوفتارێك هەبوو بەرەسمی ناوی چاكترین گوفتاری لێ نرابوو، بۆیە دەبوو تاكە كەس رەنگی گشتی بگرێت، چونكە بۆ بەدەست هێنانی ژیانێكی ئاسایی، بۆ پاراستنی كاری تایبەتی خۆتو چوونە دانشگا، بۆ گەورەكردنی مناڵت دەبوو گوفتارە گشتیەكان لەگەڵا ئەو مۆدیلانەدا تەبابێت كە هەرچەند گۆڕانێكی كەم هەڵدەگرێت بەڵام هەمیشە وەك یەك وابون، بەرەسمی بانگەشەی ئەوەی بۆ دەكرا كە دەشێ رەتی بكەیتەوە، بۆیە زۆرجار لەگەڵا جۆرێك لەبێ رەوشتیو ئەوانەی دەمامكیان دەكرد رووبەڕووبووینەوە، ئەزانیت قسەی كۆمۆنیستو سوشیالیستەكان بەرواڵەت پڕن لەخۆشەویستی، چونكە داوای بەختەوەری هەموو كەسێك دەكەن، هەمیشە ئامانج گەشەسەندنو بەختەوەری هەموو لایەكە، بەڵام هەر ئەوكەسانەی كە ئەم قسانەیان دەكرد ئەوانە بوون كە گیرفانیان پڕدەكردو بێجگە لە دەوڵەمەند كردنی خۆیان بیریان لەهیچی تر نەدەكردەوە، بۆیە مانای ئەو وشانەی بەكاریان دەهێنا، هەرئەوەندەی بەسەر زمانیاندا دەهات لەبیریان دەچوەوە. ئەم ئاست دابەزینەی زمان ناخۆشترین شتی ناو رۆژنامەكان بوو، ئەمەیش ئەومانایە دەگەیەنێت كە مرۆڤ هەر رۆژێك بەدرۆیەك تاوانبار بكرێت، مرۆڤ وای هەست دەكرد كە تێكەڵا بوون بەفەزا گشتیەكە پیسی دەكات، كە دەگەڕایەوە ماڵەكەی، وەك كەسێك لەجێگایەكی پۆخڵەوە هاتبێت، دەبوو ئاوا نیوسەعاتێك، لەبێ‌دەنگی كتێب خوێندنەوەدا خۆی پاكژ بكاتەوە، دەبوو كتێب بخوێنیتەوە یان گوێ لەمۆسیقا بگریت كە بەراستی پێی خۆشە، نەك واخۆی بنوێنێت كە حەزی لێ‌یەتیو بەدرێژایی رۆژ ئەمە كاری بوە، پاشان دەیتوانی لەفەزایەكی تایبەتا لەگەڵا هاوڕێ‌و منداڵەكانیا كە بڕوای پێیان هەیە دابنیشێ‌و كاربكات. هەر لەبەر ئەوەشە ئەو دوو فاقیەی كە لە بولگارستاندا هەبوو زیاتر لە رێاكاری دەچوو، بەڵام لەفەرەنسادا بە ریاكاری نادرێتە قەڵەم، چونكە ئەو كەسانەی رای خۆیان دەربارەی فڵان یا فیسارە تیوری توتالیتار دەدا تەواو راستگۆ بوون، بەڵام بە نیسبەت ژیانی خۆیانەوە دەكەوتە دژایەتیەوە، ئەمانە دوو جۆرە ناپەیوەندی جیاوازن كە هەردووكیان تارادەیەك لەمندا هەن، بەڵام بەپێی توانای خۆم هەوڵمداوە بەسەریاندا زاڵا بم.
-ئایا لەكاری لێكۆڵینەوەتاندا دوو قۆناغی تەواو لە یەكتر جیاواز دیاری دەكەن، یان وای بۆ دەچیت كە لەنێوان ئەو دوو قۆناغەدا بەردەوام بوونێك هەیە، مەبەست لە قۆناغی یەكەم ئەوكاتەیە كە زیاتر خەریكی رەخنەو تیوری ئەدەبیو نیشانەناسی بوویتو، لەگەڵا –ژرار ژنت-ا گۆڤاری “پویتیك”تان دەردەكرد، قۆناغی دووەم تایبەتە بە لێكۆڵینەوە دەربارەی مەسەلەی (ئەوی دی) كە لە كتێبەكانی (فەتحی ئەمریكا), (ئاكارگەرایی مێژوو)و (ئێمەو ئەوانی دی)و (بەرانبەر دواسنور)ت بڵاو كردەوە؟
+وا ئەزانم دەتوانین بەڕوونی دوو قۆناغی لەیەكدی جیاواز لەلێكۆڵینەوەی فیكری لەژیانی مەعنەوی مندا دەست نیشان بكرێت، خاڵی جیاكردنەوەی ئەم دوانە چلەمین ساڵی تەمەنی منە كە خۆیشی دەتوانێت خاڵێكی رووناك كەرەوە بێت بۆسەر مەسەلەكە، بەڵام دەیشتوانین وای لێك بدەینەوە كە ئەم دوو قۆناغە بۆیە پێكەوە بەسراونەتەوە چونكە لەساڵە بەراییەكانی ژیانی فەرەنسامدا هێشتا لەژێر كاریگەریەكی توندی ژیانی بولگاریامدا بووم، مەبەستمە بڵێم كە لە بولگارستان ئایدۆلۆژیا بەتەواوی لەژێردەستی دەوڵەتدا بوو، كاردانەوەی لاوێكی تەمەن بیستو چوار ساڵەی خوێندكاری ئەدەبیات هەر كاردانەوەی زۆر كەسانی ترە، ئەوەیش بریتیە لەو روانینەی كە ئایدۆلۆژیای لەم جۆرە، یان بابڵێم فەزایەكی سیاسی لەم بابەتە، شتێكی گەندەڵو بێ كەڵكە، چونكە سەرچاوەكەی تەنیاو تەنیا ریابازیو درۆكردنی دەسەڵاتە كە بەزۆری پۆلیس خۆی سەپاندوە، بۆیە تاقەكاركردن ئەو چالاكیە تایبەتیانەیە كە بەتەواوی لەئایدۆلۆژیا دابڕاوە. بۆیە هەست ئەكەم ئەم كارە كاریگەریەكی زۆری بەسەر ئیشە سەرەتاییەكانی منەوە هەبووە، هەرچەندە شانۆی روودانی ئەم بیرە لەفەرەنسەدا بوو، چونكە پێش هاتنە فەرەنسام كاری زۆرم لە بولگارستانا نەكردبوو، لەوێ تەنیا چەند وتارێكی كورتم نوسیبوو، لەفەرەنسادا بەتەواوی جەختم لەسەر فورمالیزم، بونیادگەری، زانستی ئەدەبیات كرد، واتا ئەو شتانەی وا دێنە بەرچاو كە هەزاران كیلۆمەتر لە ئایدۆلۆژیاوە دوورن، زەمان تێپەڕیو من بەهۆی ئەو بارودۆخە جیاوازەی ژیانی ئەوێوە تەواو گۆڕانم بەسەردا هات، بارودۆخێك كە دەوڵەت كۆنترۆڵی سیاسەتی نەدەكرد، تەنانەت ئەگەر دەوڵەت هەوڵی ئەوەیشی بدایە رەوتەكە بە ئارەزووی خۆی بگۆڕێت، بەڵام دیموكراسیو ئیرۆكراسی هیچ لەیەكتر نەدەچوون، بۆیە گۆڕامو وردە وردە ئەو پەیوەندیە ئەستەمە بەكاروباری گشتیەوە گەڕایەوە وجودم، ئەمەیش روون كردنەوەیەكی ترە بۆ سەر ئەوەی كە بۆچی كارەكانم ئەو فۆرمەیان لەخۆگرتوە، ئەگەرچی بەڕاستی مرۆ لەبارەی خۆیەوە ناتوانێت روون كردنەوەی ورد بڵێت، رەنگە روون كردنەوەیەكی دی تەواوكەری ئەمانە بێت. كەوا ئەزانم لەم بوارەی ئێمەدا (كە لەدیدی مندا بواری زانستی مرۆڤایەتیە ئەوەی بەزمانی ئینگلیزی The humonitiesی پێ دەڵێن) سەرقاڵی ئەزمونێكی دوورو درێژن، من ناتوانم ئەوە بشارمەوە كە بەبڕوانامەیەكی دانشگا یان بەوەرگرتنی دوكتۆرایەك نابیتە خاوەن ئەزموونو قاڵبووی كار، من ئەو كارانەم هەمووی كرد، بەڵام بەراستی قۆناغی فێركاریم لەدوای تەواوكردنی خوێندنمەوە دەستی پێ كرد، ئێستا دەتوانم بڵێم كە تا تەمەنی چل ساڵی ساڵانی فێربوونم بوون. ئەوەی فێری بووم شێوەی شیكردنەوەی دەقەكان بوو، تارادەیەك ئەمەیان ئەو شتە بوو كەحەزم پێ دەكرد: چۆن دەتوانیت دەقێك شی بكەیتەوە، زیاتریش دەقی ئەدەبی، هەر ئەوسا دەستم دابوە مێژووی ئەدەبیات كە بەتایبەتی لەكتێبی تیورەكانی سیمبوڵدا رەنگیان داوەتەوە، ئەم كتێبە دەربارەی مێژووی هیرمنوتیك، زانستی بەیان، تیوری ئەدەبیو لەم بابەتانە كە مێژووی گوتارەكان بوو، بەڵام ئەوەی زیاتر سەرنجی راكێشام، بەدەست هێنانی ئامرازێكی تیوری بوو كە بتوانم بەهۆیەوە كاری شیكردنەوە بەچاكی بەرەو پێشەوە بەرم، بەڵام ئەم فێركاریە میتۆدۆلۆژیە لەماوەیەكی دیاری كراودا كۆتایی هات.
ناتوانیت هەموو توانای خۆت لەوردەكاری دۆزینەوەی ئامرازە میتودۆلۆژیەكانا بەكاربەریت، وەك كرێكارێك تەواوی تەمەنی خۆی بوتیژكردنی چەكوشەكەی تەرخان بكات، پاشان رۆژێك چەكوشەكە هەڵدەگرێ‌و بەسەر مێخێكیا دەكێشێت تا خانوویەك دروست بكات.
ئیتر كاتی ئەوە هاتبوو كە من لەسەر ئەو بنەماو بەراییانە نەوەستم كە دەڵێت تیوری ئەدەب چیە، یان میتۆدلۆژیای شیكردنەوەی ئەدەبی چیە؟ هەروا پرسیارگەلێكی لەم بابەتە. بەڵكو دەمویست دەق شی بكەمەوە، باس لەمێژوو بكەم، باس لەودیو مێژووی مرۆڤایەتیو هەلو مەرجەكانیو كۆمەڵگاكانی بكەم، ئەمانە بوونە بابەتی كتێبەكانم كە خۆیشیان زۆر فرەچەشن بوون. دەتوانین چەند قۆناغێكی سەرەتایی بۆ یەكێك لەم شتانە دیاری بكەین. بەڵام بەراستی لەتەمەنی چل ساڵیەوە زیاتر خۆم لەبواری بیری فەلسەفەی ترو گشتی ترا بینیەوە، جۆرێك قەڵەمڕەوزانی نێوان مێژووی هزرو فەلسەفەی سیاسیو ئاكار، لەگەڵا چەندین شیكردنەوەی دەق، بەڵام دواجار ئیتر میتۆدۆلۆژیای لێكۆڵینەوەی ئەدەبی لەئارادا نەما.
-ئایا هەڵبژاردنی ئەم مەسەلانە، بەتایبەت مەسەلە گەلێكی گرنگی وەك فەلسەفەی سیاسیو ئاكار، وەك پەیوەندی نێوان فرە نەتەوەییو یەكێتیی مرۆڤایەتی. پەیوەندی نێوان گشتیو تایبەتیو مەسەلەی شوناس. هەموو ئەمانە لەگەڵا ئەو راستیەدا كە تۆ بولگاریەكیتو لەفەرەنسادا دەژی پەیوەندیان هەیە؟
+بێگومان، ئەمە هەر تەواو پەیوەندی بەو شتانەوە هەیە كە لەمەوبەر باسمان لێ كرد، واتا هەوڵدان بۆ ئەوەی لەنێوان گوفتارو رەفتاردا بۆشایی دروست نەبێت، رەنگە هانا ئارنت لەشوێنێكدا ئەم مەبەستانەی باس كردبێت. بەڵام لەپێش ئەویشدا زۆركەس ئەمانەیان وتوە. من وابیرناكەمەوە كە زانین تەنیا لەرێی ئەو ئەزموونە عەینیانەوە دێتەدی كە لەدەرەوەی ئێمەدا روو دەدەن. من وا ئەزانم ئەمە یەكێكە لەمەرجە سەرەتاییەكانی، مەرجێكی پێویستە، بەڵام مەرجی سەرەكی پێشەكەوتنی زانین نیە، ئەوكاتە زانین پێش دەكەوێت كە گەڕان بەدوای راستیا هاوئاهەنگ بێت لەگەڵا جۆرێك لە ئیلتیزامی وجودیا. بەڵام ئەگەر ئەو ئیلتیزامە نەهاتەدی، لەبەر ئەوەی كە بیركردنەوەكە سكولاستیكە بەتەواوی مانای ئەم وشەیە، واتا لەبەر ئەوەیە كە ئێمە تازە شتێك ئەخەینە روو كە لەوەوپێش وجودی هەبوە. رەنگە ئەم كارە لەرووی فێرخوازی یان ژورنالیستی وشە زۆر بەكەڵك بێت، بەڵام زانین بۆ پێشەوە نابات، من وای بیر لێ دەكەمەوە كە بۆ بەرەو پێش بردنی زانین دەبێت لەبوونی خۆمانەوە سەرچاوە بگرین، كەواتە لەم هەلو مەرجەی مندا، مەسەلەی پەیوەندی گشتیو تایبەتی (بێگومان ئێمە باس لە بابەتە دەگمەنەكان ناكەین) رێك لەگەڵا چیرۆكی ژیانی مندا پەیوەندی هەیە، جیاوازی نێوان كلتوری بولگار- سلاڤ و كلتوری خۆراوا بەو مانایە نیە كە درزێكی گەورە لەنێوان ئەم كلتورانەدا هەبێت. پێش هەر شتێك، هەردووكیان كلتوری مەسیحینو بنەمایەكی یۆنانیان هەیە كە هەر چۆنێكی بگریت نیوەندێكی هاوبەشیان هەیە. ئێمەی بولگار كەمێك كاریگەری رۆممان لەسەرە، بەڵام یۆنان كاریگەریەكی زۆری لەسەرمان داناوە. كەواتە چەند رەگەزێكی هاوبەشمان تیایە، لەگەڵا ئەمانەیشدا، وەك هەر بوارێكی تر، جیاوازیشمان تیایە، راستیەكانی ژیانو قبووڵا كردنی شوناسەكەم وەك كەسێك كە نە ڕاستەوخۆ ئەمیانمو نە ئەویان، تەنیا ئەمەیە كە دەست ئەخاتە سەر فاكتەرەكانو منیش هەر لەبیری ئەوەدام، بەڵام چونكە من هەر نووسەری رووت نیم، دەربارەی ئەزموونە شەخسیەكانم روون كردنەوەیەكی زۆر تایبەتیم بەدەستەوە نەداوە، دەمتوانی ئەمە بكەم، بەڵام تاقەتی كارێكی وام نیە، چونكە من وا هەڵكەوتووم كە حەزم لەدەرەوە بێت، حەز لە مەعریفە، هەر لەبەر ئەوەیە كە من تاڕادەیەك توێژەرەوەیەكی زانستیم، واتا رووم لەلێكۆڵینەوەی مێژوە، تەماشای كتێبەكانم بكە: ئێمەو ئەوانی دی، فەتحی ئەمریكا، یان بەشێك لە ئاكارەكانی مێژوو، پەیوەندیان بەم بابەتانەوە هەیە كە ئەزمونی تایبەتیم لەكوێدا بوونەتە هاندەرێك. ئەزموونە تایبەتیەكانی من لەو كاتەدا بەكاردێن كە توانام بدەنێ دەربارەی ئەم تیورانە بیر بكەمەوە، چونكە مێژووی هزر ئەو لایەنە سەرنج راكێشەی تیایە كە دەبێت بیر لە كەسانی تریش بكەیتەوە، مەبەست تەنیا ئەوە نیە لەو شتە تێ بگەین كە كەسانی تر ئەیڵێن، ئەمە هەنگاوی یەكەمە، بەڵكو مەبەست ئەوەیشە كە بیر لەشتەكان بكەیەنەوە، واتا توانای ئەوەمان هەبێت كە خودی ئەوان بەرهەم بێنین. ئەمە بەو مانایەیش دێت كە لەگەڵا هزری ئەوانی دیدا بكەوینە گفتوگۆوە، من ناتوانم ئەم گفتوگۆیە ئەنجام بدەم ئەگەر پەنا نەبەمەبەر ئەزموونە تایبەتیەكانی خۆم، ئەزموونێك كە بەرانبەر بە پرسیار رای دەگرم.
-ئەو بابەتانەی لە كتێبەكانتا دەیانخەیتە روو كرۆكی مەسەلەكانی ئێستای دنیان، بەتایبەتی كتێبی “فەتحی ئەمریكا” لەو كتێبەدا باس لە پەیوەندی نێوان سوور پێستەكان وەك گەلێكی زوڵم لێ كراوو ئیسپانیای داگیركەر دەكەیت، من بۆیە ئەمە باس دەكەم چونكە ئەمڕۆ لەگەڵا یەكێكی وەك هانتی نگتوندا رووبەڕرووین كە وتارێك دەربارەی پێك كەوتنی ژیارەكان دەنووسێتو هەواڵێكی تراژیكمان دەربارەی رووبەڕووبوونەوەی كلتورە لێك جیاوازەكان پێ دەگەیەنێت، ئایا تۆ وای بۆ دەچیت كە بتوانین لەتیورەكەی هانتینگتون زیاتر بڕۆینو بڕوا بەوە بێنین كە لە ئێستادا كلتورێكی گشتی وا دێتەدی كە تەواوی كلتورەكانی تر لەسەر ئەو بنەمایە دروست بن؟ ئایا بۆ ئەم كۆتایی سەدە ی بیستەمە پێش بینیەكی وا خەونێكە؟
+نازانم خەونێكی لەم بابەتە هەبێت یان نا، ئایا بێجگە لەسەردەمی سەركەوتنی ئیمپریالیزمی ئەوروپا لەنیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەدا، هیچ كەسێك بیری وای كردۆتەوە كە هەموو كلتورەكان دەبێت لەسەریەك مۆدێل دامەزرێن؟ من وای بۆ ئەچم لەم رۆدا زۆر كەم خەڵك هەن كە لەم بارەیەوە وا بیربكەنەوە.
-تەنانەت كەسێكی وەك فۆكۆیامایش؟
+نا، هەر نابێت باس لە تیورە گاڵتەجاڕەكەی ئەو بكرێت، فۆكۆیاما بانگەشەی ئەوە ناكات كە ئێمە هەموومان لەباری كلتوریەوە یەكسان ئەبین، ئەو دەڵێت مۆدیلێكی سیاسی نیە لەگەڵا مۆدیلێكی لیبرالدا پێش بڕكێ بكات، ئەگەرچی لەراستیا زۆر شتی تر هەن. بۆیە مەبەستی فوكویاما تەنیا مۆدیلی سیاسیە، هەرگیز مەبەستی ئەو كلتور نیە، كلتور شێوەی ژیانو بەشێكی چالاكی كۆمەڵگایە، من وا نازانم لەم بارەیەوە فۆكۆیاما پێش بینیەكی كردبێت، وا ئەزانم لەسەدەی نۆزدەدا دوو شتیان بەیەكسان دادەنا، یەكێكیان بەرانبەر راگرتنی نێوان وەحشەتگەریو ژیاری، ئەوی تریان بەرانبەر ڕاگرتنی نێوان كلتوری منو كلتوری تۆ، واتا بەرانبەر ڕاگرتنی نێوان كلتوری وڵاتێكو كلتوری وڵاتانی دی، ئەم دوو بەرانبەر ڕاگرتنەیان بەیەكسان تەماشا دەكردو لافی ئەوەیشیان لێ دەدا كە كلتوری ئەوروپای ئەو ژیاریە، بەمانای دژی وەحشەتگەریە، لەوسەردەمەدا داگیركەرە ئەوروپاییەكان، واتا لەساڵی 1870وە تا ئێستا ئەم تیورە دوو جار زەبری خواردوە، یەكەمیان ئەو وەحشەتگەریە بوو كە لەخودی سەرزەوی ئێمەدا سەری هەڵدا، لەلایەكەوە نازیزممان هەیەو لەلایەكی ترەوە گولاك، ئەگەرچی ئەمیان لەخۆرهەڵاتی ئەوروپادا بوو، بەڵام پەیوەندی بە كۆمەڵگای ئەوروپاییەوە هەیەو، خۆرهەڵاتی ئەوروپایش بەهەمان رەوت بۆ پێشەوە دەچێتو، هەر بەم جۆرە، تەواوی وڵاتە ئەوروپاییەكانی تریش، ئەم دوو راستیەیان بۆ دەرخستین كە هیچ شتێك لەوەمان دڵنیا ناكات كە وا بیر بكەینەوە ئێمە لەوەحشەتگەری رزگارمان بوە، چونكە خۆمان كارێكی وامان كرد كە تا ئەوسا كاری لەوە دڕندانەتر نەكرابوو، بێگومان تەقاندنەوەی ئەتۆمیش هەر بەبەشێك لەو وەحشەتگەریە دادەنێم. دوەمیان ئەوەیە كە ناسینی زیاتری كلتوری خەڵكی دی بەئێمەیان سەلماند كە ئەم بەرانبەر راگرتنەی كلتوری ئەوروپیە لەگەڵا ژیاری بەشەریەتدا بێجگە لەوەهم هیچی تر نەبوە، چونكە بەتایبەتی لەوڵاتانی خۆرهەڵاتی وەك ژاپۆن، ئێران، هیند ژیاری گەورە هەبوونو، بۆژیانی كۆمەڵایەتی ئەوەندە نموونەی تایبەتیان هەبوە كە هیچ پێویستی بە مۆدیلی خۆراوا نەبوە، ئەگەرچی ئەو كۆمەڵگایانە لەرووی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاو داهێنانی كەرەسەو ئەو دەسەڵاتەی كە بەسەر هێزەكانی سروشتا هەیە كەم دەستنو دەسەڵاتی خۆراوا توانیویەتی ئەوانە دەستەبەر بكات. لەئەنجامی ئەم دوو زەربە خواردنەدا وا ئێستا لەلایەكەوە، ئەزانین كە ئێمە وەحشینو، لەسەرێكی تریشەوە ئاشكرا دەزانین كە خەڵكانی دی ئەشێ وەحشی نەبن، من وای بۆ ئەچم لەمڕۆدا كەسێك نیە وا بیربكاتەوە، ئێستا شتێكی تر هاتۆتە گۆڕێ، جۆرێك لەگشت گیریكردن لەخوارەوە، وەك گشت گیركردنی جن، ڕب، كۆكاكولا، مادونا، ساختمانی تایبەتی ماكدۆناڵدو لەو بابەتانە. من خۆم لەو رەش بینانە نیم كەوا دەزانن ئێمە بەرەو جۆرێك لەسەربازخانەی گشتی دەبرێین. سەلماندنی یەكێك لەم دوو تیورە كارێكی دژوارە، چونكە ئەمانە پێشبینی كردنی ئایندەنو لەبارەی ئایندەیشەوە ناتوانین شتێك بسەلمێنین. ئێمە زیاتر لەسەر بنەمای ئارەزوە رۆحیەكانمان كە خۆیشی وابەستەی كۆمەڵێك لەهەلو مەرجی شەخسی یان مێژوویی یان جوگرافی ئێمەیەو قابیلی سەلماندن نین بڕیارەكان دەدەین، بەڵام من لەو باوەڕەدام كە ئەم یەكسان سازیە شتێكی زۆر رواڵەتە، چوارچێوەی كاركردنی ئێمە لەئەسڵا كلتوری مادیە، بەڵام دوایی هەر نەریتێك شتێكی تر لەوە دروست دەكات. نموونەیەك دێنمەوە: بەكارهێنانی زمانی ئینگلیزی تا رادەیەك هەمان حاڵی هەیە، گومان لەوەدا نیە كە ئەمڕۆ زمانی ئینگلیزی زمانێكی جیهانیە، ئیتر وەزیری زمانی فەرەنسی لەدەوڵەتی ئەم وڵاتەدا چی ئەكات با بیكات، ئێستا گومان لەوەدا نیە كە دەبێت فەرەنسیەكان فێری زمانی ئینگلیزی بن تا بتوانن لەئەڵمانیا یان پورتوگال یان ئیسپانیا مەبەستەكانیان بگەیەنن، چونكە ئینگلیزی زمانێكی ناوەندە. من ئەڵێم ئەم ئینگلیزیەی كە بەم جۆرە قسەی پێ دەكرێت فاكتەرێكی ئاسایشەو زۆر ئاسانە، چونكە ئینگلیزیەكە كە چڕكراوەتەوە بۆ تەنیا 2000 وشەی سەرەتاییو، رێگای بۆخۆش كردوویت كە لەهەر شوێنێكی دنیا بیت، واتا لەپەكین یان تاران، ناونیشان یان ئەو زانیاریانەی دەتەوێتو مەبەستتە لێی بپرسیت. جا ئایا ئەم حاڵەتە، هەڕەشە لەزمانەكانی ئێمە دەكات؟ لەبەر ئەوەی كە ئینگلیزی جێگای ئەوانی گرتۆتەوە؟ من هەرگیز وا بیرناكەمەوە، وایش بیر ناكەمەوە ئەگەر هەزار وشەی زمانی ئینگلیزی بكەوێتە زمانی فەرەنسیەوە ئیتر ئەمە هەڕەشە بێت لەبوونی زمانی فەرەنسی، چونكە زمان بونیادەو پێڕستی وشە نیە، بوونی هەر زمانێك بە ژمارەی ئەو وشە بێگانانە هەڵناسەنگێنرێت كە كەوتوونەتە زمانەكەوە.
-بەڵام كەسانێك هەن لەگەڵا رێژەیی بوونی بەهاكاندا نین، وا ئەزانن كە ئیتر ئەو توانایە نیە Welt literatur واتا ئەدەبیاتی جیهانی وەك ئەوەی لەسەردەمی گۆتەدا هەبووە جارێكی تر بەدی بیتەوە، مەبەستم ئەوەیە كە لە دیدی گەلێك لەرووناكبیرانەوە چونیەك تەماشاكردنی هەموو كلتورەكان لەدنیای ئێستادا مانای هێدمە (صدمە) دانە لەهەندێك لەبەها گیریە هەمەلایەنەكان.
+دەبێت ئێمە لەم لایەنەوە بەراستی بكەوینە ناو باسو خواسی بەهاكانەوە، تا ئەو شوێنەی پەیوەندی بەكلتورەوە هەیە، وا دەزانم دەبێت باسەكە كۆكتر بكرێت. ئەگەر لەچوارچێوەی چەمكە تەواو رەهاكانەوە بیربكەینەوەو بڵێین كە “ئایا تۆ پەیڕەوی لەرێژە گەرایی دەكەیت؟” یان “ئایا تۆ پەیڕەوی لەرەها گەرایی دەكەیت؟” لەهەردوو بارەكەدا دەتوانرێت كۆمەڵێك بەڵگەی بەهادار لەبەردەم تۆدا قوت بكرێتەوە، كەواتە مەسەلەكە ئەوە نیە، بەڵكو مەسەلەكە ئەوەیە چۆن دەتوانین دەست نیشانی ئەو سنوورە بكەین كە لەنێوان ئەوەی بەبۆچوونی ئێمە پەیوەندی بە بەها رەهاكانەوە هەیەو ئەوەیش كە بە بۆچوونی ئێمە پەیوەندی بەنەریتە جیاوازەكانو شێوە جیاكانی هزرو نرخاندنە جیهانیەكانەوە هەیە. كەواتە من وای بۆ دەچم كە بەها رەهاكانو بەها ڕێژەییەكان دەتوانن لەم بوارەدا هەردووكیان لەپاڵا یەكا دابنرێن، بەڕای من هەموو كلتورەكان لەسەرەتادا وەك یەك وا بوون. بەڵام نەك لەكۆتاییدا، چونكە مێژوویش هەیە، مێژوو پێمان دەڵێت هەندێك هەن زیاد لەشتی تر شایستەی دەست خۆشی لێ كردنن. ئەو شتانە بۆیە زیاتر شایستەی دەست خۆشین چونكە ئێمە دەتوانین ئەو شتانە لەگەڵا پێوانە گشتیەكاندا بەرانبەر كەین. من بڕوام بەپێوانەی گشتی هەیە. تاڕادەیەك ئەمیان ئەو شتەیە كە ئاسایی وەك چەمكی مافی مرۆڤ ئاماژەی پێ دەكرێت، لەم روانگەیەوە دەتوانم بڵێم كە دەتوانین رژێمی نازیو رژێمی كۆمۆنیستی نەك لەچوارچێوەی بەهای رێژەییەوە بەڵكو لەسەر بنەمای بەها رەكانیش تاوانبار بكەین، رەنگە هەمووتان لەم یەكەم هەنگاوەدا لەگەڵما بن، بەڵام بۆ ئەوەیش دەچم كە بابەتێكی تر بێتە ئاراوە زیاتر گفتوگۆ هەڵگر بێت، ئەمەوێت بڵێم، لەروانگەی مێژووییەوە، هەندێك لەكلتورەكان لەهەندێكی تر دەوڵەمەند ترن، ئەمە بەو مانایە نیە كە ئەو كلتورە هەر بە سروشت لەوانی دی باڵاترە، كلتوری فەرەنسی لەكلتوری بیابان باڵاتر نیە، بەڵام دەبینین كە لە كلتوری فەرەنسادا نووسین داهێنراوە، یان با وردی بكەمەوە، فەرەنسیەكان لەكلتوری دەریای ناوەڕاستا بوونەتە میراتگری نووسینی یۆنان، سەر زەویەك كە نووسینی تیا بوو بێت بۆ گەشەكردنی كلتور چاكترە لەسەر زەویەك كە نووسینی تیا نەبووبێت، ئەمە بەو مانایە نیە كە ئەوانەی خاوەن كلتوری بێ نوسینن لەوانی دی كەمترن. یان پلەو پایەیەكیان نیە، بەڵكو بەو مانایەیە كە ئەو كلتورەی نووسینی تیا بوە بۆتە خاوەن كەرەسەیەك بۆ گەشەكردن كە كلتورەكەی تریان نیەتی. نووسین بۆتە فاكتەرێك كە ئەدەبیاتی فەرەنسا لەپێش هەزار ساڵەوە تۆمار بكرێت. ئەمەیش دەستەبەركردنی دەرئەنجامو لێكدانەوەیەكە كە تۆماركراونو بوونەتە كۆیاد (خاگره‌و جمعی) كۆیادیش قەت بەو مانایە نیە كە كۆمەڵگا خاوەنی یادوەریەكی دەماودەمی ئەمڕۆیە، بەڵكو ئەوەیە لە كتێبەكاندا كۆكراوەتەوە، واتا یادوەریەكی تارادەیەك بێ‌كۆتایی، بۆیە دەمەوێت بڵێم كە كلتوری ئەوروپا لەفڵانە گەل كە نووسینی نەبوە دەوڵەمەندترە، هەرچەند ئەمە ناكرێتە بەڵگە بۆ بەسووك دانانی خەڵكی دی. لەگەڵا ئەم هەموو لایەنە مێژووییانەدا ئەوە دەردەكەوێت كە لەخۆراوادا گەلێك شت بەرهەم دەهێنرێت كە كلتورە بچووكو بێ نووسینەكان ناتوانن بیكەن، كەواتە وەك دەبینیت، دیسان پێوانەیەكی لەجۆری رەها لەبەرچاو ئەگرم بێ‌ئەوەی ئاماژە بەمافی مرۆڤ یان شتی گشتی لەو بابەتە بكەم، چونكە ئەمجارەیان پێوانەكە دەوڵەمەندیو سامانی كلتوریەو رێگای داوەری كردنم ئەداتێ، كەواتە ناچار نیم بڵێم هەموو كلتورەكان بەهایەكی یەكسانیان هەیە، وەك هەندێك لەكلتورناسە ئەمریكیەكان لەم رۆژانەدا دووبارەی دەكەنەوە، ئەمانە چاو لە راستیەكان دەنوقێننو لایان وایە هەموو كلتورەكان یەك بەهایان هەیە، كەواتە ئیتر ئێمە بەدوای لێكۆڵینەوەی نەریتی ئەوروپاییەوە نین، بەڵكوو بەدوای نەریتی ئەفەریقاوەین، بەلای منەوە ئەمە بێ‌ماناییە، ئەمانە بۆ سەلماندنی قسەكانیان بەڵگەی وا دێننەوە كە خودی بەڵگەكان هەڵقوڵاوی ناو جەرگەی نەریتە ئەوروپاییەكانە، یان لەو تیورانەی وەردەگرن كە یان ماركسیستین، یا نیچەیی، یا فرۆیدی، واتا هەر لەو كلتورانەوە هەڵهێنجراون كە ئەمانە دەیانەوێت رەتی بكەنەوە، كەواتە بەراستی ئەوەی دەمێنێتەوە تۆ چۆن لەنێوان ئەم تیورە جیاوازانەدا هەڵبژاردن دەكەیت. بێجگە لەمە هەندێك لەكلتورەكان لایەنێكی وایان هەیە كە بەكردەیی پێویست ناكات داوەریان بكەیت، بیرمەندانی سەردەمی رۆشنگەری سەبارەت بەم مەسەلەیە گەلێك حەساس بوونو كەسانێكی وەك مونتنی، دیدرو، یان مونتسكیو باسو كتێبی زۆریان لەم بارەیەوە نووسیوە، بۆ ئەوەی كە بڵێن لەبەرگ پۆشیندا شێوەی جیاواز هەیە، لەخانوو دروست كردندا شێوازی جیاواز هەیەو لەم بابەتانە. كەواتە زۆرێك لەهەڵسو كەوتی ئاسایی ئێمە پێویستی بە داوەری رەهانیە. هەرچەندە ئەوەی ئەو شێوە مێژووییەی نەبێت- رێژەییە وەك لەبارەیەوە دواین.
-خۆراوا هەمیشەو بەدرێژایی مێژوو لەگەڕان بەدوای “ئەوی دیدا” بوە، لەیونانیەكانەوە تا سەردەمی رۆشنگەریو سەدەی نۆزدە هەم، خۆراوا بەردەوام شێتو شەیدای وێنەی “ئەوی دی”یە، ئایا ئەم گەڕانە بەدوای “ئەوی دی”یەدا لەراستیدا، جۆرێك لەگەڕانی خۆراوا نیە بۆ دۆزینەوەی مانای ناوەوەی خۆی؟
-ئەگەر خۆراوا وەك یەك مەسەلە بگرین، بۆنا، هەمیشە ئەم بیرە تایبەتیەو لەهەمان كاتدا بایەخدان بەوانی دی لای ئەوان هەبوە، ئەوروپا ناوچەیەكی جوگرافیە كەرووبەرەكەی چەند كیلۆمەتر چوارگۆشەی فراوانە، كۆمەڵە میللەتێكی زمان جیاوازی دراوسێی یەكتری تیا دەژی. ئەگەر بەراوردی ئەوروپا بەچینو هەندێك شوێنی تری سەرزەوی بكەین. ئەوروپا فرەچەشنە، بێجگە لەوەیش ئەوە دەبینین كە لەكەناری دەریای ناوەڕاست، كە پاشان بوە جەرگەی ئەوروپا، نەتەوە گەلێكی تەواو جیاوازی بەئاین جیا ژیاون. هەرگیز نایشتوانین رۆڵی ئاین لە مێژوودا بەكەم بزانین. كەواتە هەر لەكۆنەوە ئەوروپا، لەسەردەمی ئەسكەندەری گەورەوە، لەگەڵا گەلانی غەیری خۆیدا رووبەڕوو بۆتەوە. پەیوەندی نێوانیان لەگۆڕاندا بووە، زۆر جار ئەوان رەفتاری سووكیان نواندوە، بەڵام ئەمە لەتایبەتمەندی ئەوروپاییەكان نیە راستیەكی مێژوویی گشتییە، ئەوروپاییەكان خەڵكانێكی سووسەكەرو گەشتیاری گەورەیان تیا هەڵكەوتووە، گەشتیاری تریش هەبوون، چینیەكان لەسەردەمی كلاسیكداو موسوڵمانەكانی دوای ئەوە بەچەند سەدە دەستیان كردۆتە گەشتیاری، بەڵام ناتوانین بڵێین كە پێگەی خۆرهەڵات ناسی لە ئەوروپادا، لەرووی چەندایەتیەوە زۆر گرنگ بوە، لەسەرەتای سەدەی نۆزدەوە رەوتی كارەكان بەو شێوەیە نەمان كە ناوی ئیمپریالزمی ئەوروپای لێنرابوو، واتا ئەو كاتەی كە ژیاری ئەوروپایی بەزۆرو لەرێگای وڵات گیریەوە فراوان ببوو، بەڵام ئاخۆ ئەمڕۆیش ئەوروپاییەكان هەر لەگەڕاندان بەدوای ئەوی دیدا؟ من وای بۆ ئەچم بەشێوەیەك وایە، بەڵام تاڕادەیەك ئەمە رووە ساكارەكەیەتی, چونكە ئەمڕۆ سەفەركردن ئەوەندە ئاسانە كە گەڕان بەدوای ئەوی تردا تا ئەندازەیەك گۆڕاوە بۆ گەشتیاری. هەركەس دەبینیت كە لە چین، هیند، ئەفەریقا، یان ئەمریكای باشوردا بووە هەمان ئەزموونی هەیە، من وا ئەزانم ئەگەر ئەمڕۆ بشێت شتێكی تازە بهێنینە گۆڕێ، نابێت چاوەڕێی ئەوەبین كە لەو پێك گەیشتنانەوە بەدەستی دێنین، لەسەفەرێكی كورتا تەنیا وێنەیەكی شێواومان لەیەكێكی تر دەست دەكەوێت، چونكە لەهەموو شوێنێك گەشتیارە ئەوروپاییەكان دەناسن، بۆیە رەفتارێكی وا لەخۆیان پیشان ئەدەن كە شیاوبێت لەگەڵا گەشتیارە ئەوروپاییەكانداو ئەمەیش وا دەكات كە هیچیان لێ تێ نەگەین، وا دەزانم كە تەنانەت رەفتارەكانیش دەگۆڕێنو گەلێك لەیەقینەكانیش دادەڕمێن. ئەمڕۆ ئەوروپاییەكان زۆر لەجاران كەمتر هەڵگری گوتاری فەتح كردنن، بێگومان ئەو گوتارە تا ئێستاش وجودی هەیەو بنەبڕ نەبوە، بەڵام زۆری كەم هێناوە، ئەمریكایش، كە وڵاتێكی زۆر ئیمپریالیزمترە –بەمانای گشتی وشە- لەوڵاتانی ئەوروپا –كە وەسیلەی ئیمپریالیزمیان نیە- باشتر ناژین، ئەوەی ئەمرۆ كڕیاری هەیە، دەوری قوربانی بینینە، لەم لایەنەوە هەركەس هەوڵی ئەوەیەتی وای دەربخات قوربانیی شتێكەو چەندە ئەو قوربانی بوونە كۆنتر بێت پێگەیەكی باشتری بۆ دەهێنێتە وجود، بێجگە لە رۆناڵد ریگان، هیچ كەس بیر لەوە ناكاتەوە كە دەبێت بەهاكانی ئەمریكا ببرێتە وڵاتانی ترەوە، وا ئەزانم ئەم گوتارە كاتی ئەوەی هاتووە بزاوتە ناوەكیەكەی خۆی لەدەست بدات.
-بەڵێ لەگەڵا ئەمانەیشدا “باشور” وەك ئەو “ئەوی دی”ەی كەلێی دەترسن زیاد لەجاران دەخرێتە لاوەو كەمتر شوێنەوارێكی لێ ماوەتەوە، ئێستا خۆراوایش وێنایەكی وەهمیانەی سەیری لەسەر وڵاتانی باشور هەیە. باشور لەنێوان بازووی بەشەریەتدا لەگیانەڵادایە، بێگومان ئەمە حەقیقەتێكی ئابوری، سیاسیو، كلتوریە، لەگەڵا ئەمانەیشدا كە باشورەكەی “ئەوی دی” فڕێ نەدراوە، ئەمەوێت بزانم تۆ چۆن لەم بارەیەوە بیردەكەیتەوە، بەتایبەت لەبارەی تیورەكانی كەسانێكی وەك ئەدوارد سەعیدەوە كە بڕوای وایە ئەو “ئەوی دی”ە تەنیا لەبەر ئەوە بوونی هەیە چونكە بۆ ئەزموونی ناوەكیو خۆنواندنی دەرەكی خۆراوا پێویست بوون.
+نا، من لەگەڵا ئەو تیورانەی سەعیدا نیم، چونكە ئەو تەواو توێژینەوەی لەسەر دیاردەیەكی تارادەیەك فراوان دەكات كە بەگشتی بەمن ئاشنان, من پیشەكیە فەرەنسیەكەی كتێبی خۆرهەڵاتناسی سەعیدم نووسیوە. ئێمە بەردەوام هەستمان بەوە كردوە كە بەدوای ململانێیەكی هاوبەشەوەین، من لەگەڵا ئەو لایەنە تیوریەی ئەودا نیم كەوا پێ دەچێت زیاتر لەجۆرێك لەناوگەرایی (Nominalsme)ی تازەوە سەرچاوەی گرتبێت، چونكە ئەو بڕوای وایە هەر گوتار هەیەو هەر گوتاریشە دنیا چاك دەكات، بۆیە گوتاری خۆرهەڵاتناسی لەسەر بنەمای خۆرهەڵاتێكی خەیاڵی بنیات نراوە. بەڵام ژیارەكان ئامادەگیو وجودیان هەبوە، ئەوان دەستەبەری ئەوەیان كردوە كە شێوە تایبەتیەكانی ژیانی خۆیان بۆ لەدنیاگەیشتن، ژیانی رۆژانە، پەیوەندی مرۆڤەكان –كە زۆر جاریش لەیەكدی جیاواز بوون- دیاری بكەن، ئەمەیان وانیە كە تەنیا “خۆرهەڵاتێك” هەبوەو هەموو شتێك لەمەڕاكیشەوە تا ژاپۆنی گرتۆتەوە، ئەمە بەو مانایە نیە كە لە خۆرهەڵاتی دوورەوە، دەوروبەری چین، كۆریا، ژاپۆنو مەگولستان دابو نەریتێك نیە، دابو نەریتێك شتێكت پیشان ئەدات كە لە شوناسی تایبەتی ئەودا دەی بینیت، ئەو دابو نەریتە ئەوانە دروستیان نەكردووە كە چین شناسن یان گەشتیاری ئەوروپایین، راستیەكی بەڵگەنەویستن. ئەم خۆرهەڵاتە لەگەڵا ئەو خۆرهەڵاتەی كە ئێرانە جیاوازی هەیە. هەرچەندە من بەتەواوی شارەزا نیم. بەڵام بێگومانم كە لەئێراندابوونو لەچیندابوون دووشتی تەواو لەیەكتر جیاوازن. بێگومانم كە ئێرانیش شاردنو تاورنیە دروستیان نەكردوە،
-نا، بێگومان وایە، لەم باسەدا گەیشتووینەتە جێگایەك كە كێشەیەك بخەینە روو كە هەمیشە پەیوەندی لەنێوان خودو ئەوی تردا هەیە، واتا لە بەرەورووبوونەوەی كلتورەكاندا، ئەو بەرەو رووبوونەوەیە لەلایەكەوە بیری لەناوبردنی هزری ئەوی تری تیایەو، لەلایەكی ترەوە كوشتنی خودیشە بەدەستی خۆی، ئەمەیش لەرێگای جۆرێك لەیەكسانی بوون لەگەڵا ئەوی تردا، بەڵام ئەوەی زۆر سەرنجمان رادەكێشێت بیری سەرو بەها گوزاریە (Transvaluation)ە كە تۆ لەنورسروپ فرایت وەرگرتوەو، ئەویش مانای گەڕانەوەیە بەرەو خودێك كە بەرهەمەكەی لە ئەنجامی تێكەڵا بوون لەگەڵا ئەوی تردا، بەدەربڕینێكی تر، دەتوانیت بچیتە لای ئەوی دی بێ ئەوەی لەرووی یەكسان بوون لەگەڵا ئەوی تردا خۆتو ئەویش لەناو بەریت.
+وا بزانم لەخستنەڕووی مەسەلەكەدا، بەئاشكرا رێگا چارەی سێ‌یەمتان لابردوە، خۆشبەختانە، مەسەلەكە تەنیا ئەوە نیە كە لەنێوان یەكسان بوون لەگەڵا ئەوی تردا یان راكێشانی ئەو بەلای خۆتدا یەكێكیان هەڵبژیریت. چونكە مرۆڤو كۆمەڵگای مرۆڤایەتی بوونەوەرێكی سادەنین كە تەنیا یەكو سفری سیستمی كامپیوتەری بزانن، ئەوان 14،12،34و شتی تریش هەر دەزانن، واتا كاریگەریە جیاوازەكان، لێرەدا دەبێت باس لەچەند شتێكی تر بكرێت، یەكەمیان ئەمە وا نیە كە بەهای ئەوی دی گرنگترینو بەنرخترین لایەنی پێك گەیشتن بێت لەگەڵا ئەوی دیدا، چونكە ئەم ئەوی دیە رەنگە تەواو شیاوی دورخستنەوەو رەت كردنەوە بێت، وەك دەبینن لەفڵانە كۆمەڵگا، یان لەفڵانە چركەساتی مێژووی مرۆڤایەتیدا چەند راستیەك هەن قابیلی رەت كردنەوەو دەركردنن، لێرەوە دەتوانین لەسەر هەژاریو ئازاری مرۆڤەكان بڕیار بدەین، یان رەخنە لەهەندێك كۆمەڵگا بگرین لەسەر نەبوونی ئازادی، كەواتە دەتوانین بەم شێوەیەیش داوەری بكەین، نابێت بەگیانی نەرمو نیانیەوە تەنیا بەوە قایل بین كە دۆستایەتی بێگانە بخرێتە جێگای دوژمنایەتی بێگانە، ئەمە زۆر ساكار بینیە، ئەوەی كە دۆستایەتی بێگانە –كە خۆشەویستیەكی گەنجاوە لەگەڵا بێگانەدا- بخەینە جێگای دوژمنایەتی كردنی بێگانە –كە نەفرەتی خودە لەبێگانە- لەمە هیچ شتێكی زیاد بەدەست ناهێنین، لەبەر ئەوەی كە مادام بێگانەیە ئیتر دەبێت خراپ بێت. لەبری ئەمە، من وای بۆ دەچم كە لەو بەیەكتر گەیشتنە لەگەڵا ئەوی تردا، ئەوەی بەلایەنە پۆزەتیفەكەیدا دەمێنێتەوە ئەوەیە كە ئێمە دەتوانین لەلای خۆمانەوە تەماشایەك بكەین كەلەئەنجامی ئەو پێك گەیشتنەدا ئەو گۆڕانی بەسەرداهاتوە، بەجۆرێكی تر، باكۆتایی بەوە بێنین كە كێ لەخۆمان دەچێتو وەك خۆمان وایە، واتا مەودایەكی بچووك لەنێوان بوونو هەستماندا دابنێین، هەستمان واتا ئەو دەزگایەی دەتوانێت تەعبیرو دەركی مانا بكاتو سەبارەت بە دابو نەریتمان، ئەوەی بەناوی خووڕەوشتو سونەتە باوەكانەوە فێری بووین كەمێك هەلبوێراون، واتا ئەوەی بەسروشتیمان ئەزانیو لەراستیشدا ئەوەندەیش –سروشتی- نیە لێرەدا ئێمە تووشی لەخۆنامۆبوون دێین. لەخۆنامۆبوون بە تەواوی مانای وشە واتا –وەك ئەوەی ژولیا كریستوڤا-ی هاوڵاتیم دەیوت –كە وەك بێگانەیەك تەماشای خۆمان بكەین- مەبەستم ئەوەیە كەمێك خۆمان بە ناتەواو دابنێین، ئاوا وەك مونتسكیو، ئەو پیاوە گەورەیەی سەدەی هەژدە كە توانیبووی بەهۆی بڕشتی بیریەوە وا لەگیانی ئیرانیەكان بكات، دیارە ئەو نەبوبوە ئێرانی بەڵام لەبیریا هەوڵی ئەوەی دابوو بەرجەستەی ئەو كاردانەوانە بكات كە ئێرانیەكان بەرانبەر بە واقیعی ئەوروپا هەیان بوە (جا سەركەوتوە یان نائەمەیان هێند گرنگ نیە) هەر ئەم هەوڵدانە بۆ خۆخستنە جێی ئەوی دی ئەوەی بۆ فەراهەم هێنا كە كارێكی مەزن بە ئەنجام بگەیەنێت، واتا “گیانی یاساكان” كە هەنگاوێكە بۆ بەدەست هێنانی تێ‌ڕوانینێكی جیهانی بۆ دەزگاو یاساكان، كەواتە، لەم روەوە، من كەمتر رەش بینم لەوەی ئێوە بیری لێ دەكەنەوە، وا بیرناكەمەوە لەنێوان یەكسان بوونو لەناوبردندا دەبێت یەكێكیان هەڵبژێریت، چونكە رێگای سێ‌یەمیش بوونی هەیە، واتا شتێك كە لەناوەوەی ئەم پێك گەیشتنی كلتورانەوە دێتە دەرێ، رەنگە بەلایەنی كەمەوە ئەو هەستی خۆ بەیەكێكی تر زانینە، لەخۆگەیشتنو خۆخستنە ژێر باری پرسیاریشی بێت. لەلایەكی ترەوە من وای بۆ دەچم كە پێك گەیشتنی كلتورەكان، وەك ئەوەی ئێوە باستان لێ كرد، روودەدەنو رەنگە زۆرجار ئەنجامەكەی ناهەموار بێت، ئەمە راستیەكە دەبێت بەچاكی بیزانین، بەڵام من وای بۆ دەچم كە ئەگەر ئێمە فەرمان بەپێچەوانەكەی بدەین، ئەنجامەكەی خراپتر دەبێت، چونكە ئەوە بەو مانایەیە كە دەبێت ئاڵاو گۆڕەكان بەپێی رێسا ئەنجام بدرێن، تەنانەت دەتوانرێت بڕیاری تایبەت بۆ ئەوانە بدرێن. بەڵام بەكام پۆلیسو كام سوپاوە؟ بڕوانە، ئەگەر بمانەوێت لەزەینی خۆماندا دەوڵەتێك دروست بكەین كە تیایدا رادەی ئاڵاو گۆڕكردن لەژێر چاودێریدا بێت، ئەم دەوڵەتە لەرادەبەر پۆلیسیترین دەڵەت دەردەچێت، تەنانەت پۆلیسیترین دەوڵەت ناتوانێت ئەو پێك گەیشتنە كلتوریە سانسۆر بكات، ئێمە لەم لایەنەوە تارادەیەك دەستەمۆی هەلومەرجین، كە دەبێتە هۆی ئەوەی فڵانە پێك گەیشتن بەرهەمی زیاترو ئەنجامی بەكەڵكی بۆ هەردوو كلتورەكە بووبێتو، ئەو پێك گەیشتنەی تر رووخێنەرو ویرانكەر بووبێت، لەم زەمینەیەوە لێكۆڵینەوەكانی من بەكتێبێك دەستی پێ كرد بەناوی فەتحی ئەمریكا، مێژووی ئەمریكا مێژوویەكی تراژیكە، چونكە پێك گەیشتنەكە ئەوەندە توندوتیژ بوو كە تاڕادەیەك هیچ شتێكی لەو كلتورە نەهێشتەوە كەلەپێش هاتنی داگیركەرە ئەمریكاییەكاندا هەبوو. ئەم كارە بەپاكتاوكردنی جەستەو بلاوبوونەوەی نەخۆشی لەناو خەڵكی ناوچەكەدا دەستی پێ كرد، پاشان، وەك ئەوەی كە دەیبینیت ئەم جۆرە پێك گەیشتنەی نێوان ئەو دوو كلتورە پێك گەیشتنێكی پۆزەتیفی نیە، ئەی ئەبێت لەبەر ئەم هۆیە ئەم پێویستیە تا ئەوپەڕی دنیا تاوانبار بكرێت؛ پێویستیەك كە ئەوروپی گەلێكی وەك كریستوف كولمبی وا لێ كرد دەست بەسەفەر بكەن؟ ئەمە پرسیارێكە لەپێنسەدەمین ساڵی دۆزینەوەی ئەمریكا لەساڵی 1492دا كەوتۆتەڕوو، بەڵام من تێ ناگەم لەبەرچی دەبێت ئەو پێویستیە تاوانبار بكرێت، من وای بۆ ئەچم كە ئەو پێویستیە دۆزینەوەی بەشێكی پێناسەی مرۆڤە. واتا بوونەوەرێك كەدەتوانێت “وڵاتەكەی خۆی” بەجێ بێڵێ‌و بڕوات بزانێت لەسەر زەمینەكانی خەڵكی تردا چی روودەدات. لەم حاڵەدا، واتا تا ئەو شوێنەی كە پەیوەندی بەدۆزینەوەی ئەمریكاوە هەیە، هەموو شتێك نالەبار بوو، بەڵام ئێمە توانای ئەوەمان هەیە پێش بینی ئەوە بكەین كە لەكاتی پێك گەیشتنی كلتورەكاندا چ كوشتارو پاكتاو كردنێك روودەدەنو رێگایشی لێ بگرین، بەڵام بەڕای من رێ‌گرتن لەسەفەر گەلێك خەتەرناكترە.
-سوپاست دەكەین جەنابی تودورۆڤ.
ژوییەی 1994
سەرچاوە: كتێبی (نقد عقل مدرن) بەرگی دووەم، سازدانی: رامین جهانبگلو، لاپەڕە 88-108
