نووسینی: حوسێن بەشیریە
و. لەفارسییەوە: ئازاد بەرزنجی
كارل رایمۆند پۆپەر (1913-1994) پتر وەك فەیلەسوفی زانست و زانین ناس (ئەپیستمۆلۆجیست) ناوبانگی دەركردووە. كاریگەریی زانستیانەی پۆپەر، بەتایبەتی لەبواری میتۆدۆلۆجیای زانستیدا، فراوانەو جێی متمانەی زانایانی بوارە جیاجیاكانی زانستە. پۆپەر لەنەمسا هاتە دونیاوەو، لەزانكۆی ڤیەننا ماتماتیك و فیزیاو دەروونناسیی خوێند. لەتافی لاویدا لەسیاسەتدا چالاك بوو و مەیلی سۆشیالیستیشی هەبوو. لەو سەروەختەدا، ئەو لە ڕووی زانستی و فەلسەفییەوە رەخنەی لە پۆزیتیڤیزمی مەنتیقی (LOGICAL POSITIVISM)ی گروپی ئەڵقەی ڤیەننا دەگرت. ئەم رەخنانەشی لەیەكەمین كتێبی گرنگیدا لەژێر ناوی لۆجیكی دۆزینەوەی زانستی The Logic of Scientific Dicsovery (1934)دا بڵاوكردەوە، كە ئەڵقەی ڤیەننا خۆیان بۆیان لەچاپدا.
بە زیادبوونی دەسەڵات و سەركەوتنی فاشیزم، پۆپەر نەمسای جێهێشت وبەرەو نیوزلەند رۆیو، لەساڵانی 1937-1945دا لەوێ خۆی بە وانەوتنەوەوە خەریك كرد. لەم ماوەیەدا، كارە سەرەكیەكەی خۆی نووسی، كەبریتییە لە كتێبی “كۆمەڵگای كراوەو دوژمنەكانی”. (The Open Society and lts Enemies).
پاش كۆتاییهاتنی جەنگ، لە ئینگلتەرە نشیتەجێ بوو و، لەوێ بوو بە مامۆستای فەلسەفەی زانست و لۆجیكی زانكۆی لەندەن. لەساڵی 1957دا كتێبی (هەژاریی مێژووگەرایی The Poverty of Historicism ) لە 1963دا كتێبی (مەزەنەكان و پوچەڵكردنەوەكان Congectures and Refutations)و، لەساڵی 1972 یشدا (زانینی بابەتیانە: نزیكبوونەوەیەكی گۆڕانخوازانە Obgective Knowlege: An Evolutionary Approach)ی نووسی.
پۆپەر لەم كتێبانەیدا شوێن پێی ئەنجامگیرییەكانی پێشووی خۆی هەڵگرت لە رەخنەگرتنیدا لەپۆزیتیڤیزم و رەتكردنەوەی بیرۆكەی ئەوەی كە مێژوو خاوەنی كۆمەڵێك یاسای تایبەت بەخۆی بێت.
بۆچوونی سەرەكیی ئەو بریتییە لە رەتكردنەوەی میتۆدی (ئیستیقرا‌و) لەزانستە ئەزموونگەرەكاندا، كە بەو پێیە گریمانە زانستیەكان بە بینینی پۆزەتیڤانە دەسەلمێنرێن. لێكۆڵینەوەكانی پۆپەر بوونەتە مایەی مشتومڕی فراوان لەنێوان لایەنگرانی پۆزیتیڤیزم و ماركسیزمدا. پۆپەر لەبواری بیری سیاسیداو لە روانگەیەكی زانستیو فەلسەفییەوە بەرگریی لە لیبرالیزم و دیموكراسی كردووەو، لەڕێی بڕوابوونی بە پرەنسیپی نایەقین (یان گومان) (uncertainty principle)ەوە لەفەلسەفەو فیزیادا؛ جەختی لە ئازادبوونی مێژوو لەكۆتی یاساو مەحاڵبوونی پێشبینیكردنی ئایندە كرد.
لەكارە سەرەكیەكانی تری ئەو، پێویستە ناوی (پاشكۆی لۆجیكی دۆزینەوەی زانستی) بهێنین كە بریتییە لە سی بەرگ:
(ریالیزم و ئامانجی زانست Realism and the Aim of Science ) 1983، (جیهانی كراوە: بەڵگەیەك بۆ ناحەتمێتی The Open Universe: An Argument for indeterminism) 1982، (تیۆرەی كوانتۆم و جیاوازیی بۆچوون لەفیزیادا Quantum Theory and the Schism in physics) 1982.
بەشێوەیەكی گشتی پۆپەر بەرگریكاری هزری ئازادیی سیاسیو كێبەركێی ئازادەو، تیۆریستی ئەندازیاری كۆمەڵایەتیی هەنگاو بەهەنگاو و، بەرگریكاری كۆمەڵگای كراوەو، دژی مێژووگەراییو هەموو جۆرە ئایدیۆلۆژیایەكی شۆڕشخوازانەو یۆتۆپیاییە. هەروەها شیكردنەوە گفتوگۆئامێزو نوێیەكانی پۆپەر لە مەڕ بیروڕاكانی فەیلەسوفە سیاسییەكانی كۆن، بەتایبەتیش ئەفلاتون و هیگل، ئەویان خستۆتە ریزی راڤەكەرە ناودارەكانی فەلسەفەی سیاسییەوە. بۆ ناسینی هزری سیاسیی پۆپەر دەبێ لە بەرگرییەكانیدا لە لیبرالیزم، بۆی بگەڕێین. بەڵام لەبەر ئەوەی لیبرالیزمیش لای پۆپەر پەیوەستە بە تیۆرەكانییەوە سەبارەت بە زانست، بۆیە دەبێ لەناو تیۆرەی گشتیی ئەودا دەربارەی گەوهەری زانین و ئازادی و ئەقڵانیەتی هزرو كاری ئادەمیزاد؛ لە بەرگریكردنی لە لیبرالیزم بكۆڵینەوە.
فەلسەفەومیتۆدی زانست
لەدەسكەوتە سەرەكیەكانی تیۆرەی زانست لای پۆپەر دۆزینەوەی وەڵامە بۆ گرفتی (ئیستیقرا‌و) لەزانستدا، كە لە زەمانی “دیڤید هیوم”ەوە گومانێكی بنەڕەتیی لە بونیادی زانستی ئەزموونگەرادا دروستكردووە. لە سەردەمی فرانسیس بیكۆنەوە زانستی ئەزموونگەراو یاساخواز پشتی بە پرنسیپی (ئیستیقرا‌و) بەستبوو: “تیۆرەی نادروست دەربارەی زانست كە بە بیكۆن دەستیپێكردبوو.. تیۆرە (یەكی) پشتبەستوو بەوەی كە زانستە سروشتیەكان هەموویان كۆمەڵێك زانستی (ئیستیقرائی)ن.”(1) بەڵام هیوم گومانی لەم پرنسیپەكردو، گەیشتە ئەو ئەنجامەی كە لە ڕووی لۆجیكیەوە ناتوانین ئەو یاسایانەی سەبارەت مەسەلە ئەزموونگەراكانی رابردوو راست بوون، لەئایندەشدا هەر بە راستیان بزانین.
“زانست نە ئیستیقرائییەو نە پشت بە ئەزموون و بینین دەبەستێ‌و، هیوم ئەم ئەفسانەیەی تێكەڵا و پێكەڵا كردووە.”(2) بەم پێیە زانستی ئەزموونگەرای ئیستیقرائیی یاساخواز لە ڕووی لۆجیكی و ئەزموونییەوە بونیادێكی تۆكمەی نیە، لەبەر ئەوەی ئیستیقرا‌و لە لۆجیك و ئەزموونەوە ئەنجامگیری ناكرێ. پۆپەر دەگاتە ئەو ئەنجامەی كە راستیی یاسا ئیستیقرائیە ئاشكراكان (وەكو هیوم دەیگوت) قابیلی سەلماندن نین، بەڵام هەر لەبەر ئەم هۆیەشە كە ناكرێ رەتیانبكەینەوە، بەڵكو دەبێ لە رێی تاقیكردنەوەوە هەڵبسەنگێنرێن (و لە روانگەی چوونیەكیی ئەزموونیەوە دەوڵەمەندتر بن) تا بتوانین ئەوانە رەتبكەینەوە، یان بەدرۆیان بخەینەوە. بەرامبەر رەخنەكەی هیوم، پۆپەر لەو بڕوایەدایە كە “ئێمە بەبێ ئەوەی چاوەڕێی ئەوەبین كە دووپاتبوونەوەی رووداوەكان و كاریگەرییان لە سەرمان هەندێ رێسا بە سەرماندا بسەپێنن، كارایانە هەوڵدەدەین ئێمە رێسا بەسەر جیهاندا بسەپێنین. هەوڵدەدەین چوونیەكیەكانی ناو جیهان بدۆزینەوەو، بەگوێرەی ئەو یاسایانەی خۆمان دامانهێناون روونیان بكەینەوە. بە بێ ئەوەی چاوەڕێی هەندێ سەرەتابین بەرەو ئەنجامەكان دەبزوێین. ئەگەر تاقیكردنەوە نادروستیی ئەوانە بخاتە روو؛ دەشێ هەمان ئەو ئەنجامانە بخەینەلاوە.”(3) كەواتە دەبێ تیۆرە زانستیەكان بە جۆرێك رێكبخەین كە بە ئاسانی قابیلی رەخنەو پووچەڵكردنەوە بن. زانین و زانست لەڕێی پووچەڵكردنەوە refutation و رەخنە critque وە بەرەو پێشەو دەچن. بە دەربڕینێكی دی، هەوڵدانی فیكری بۆ پووچەڵكردنەوەی تیۆرەكان دەبێـتە مایەی گەشەسەندنی زانست. دەبێ پووچەڵئامێزی falsifability (واتە بوونی توانای پووچەڵبوونەوە-و-) بكەینە سیفەتی جیاكەرەوەی مەسەلە ئەزموونیەكان لە نائەزموونیەكان و، توانستی جیاكردنەوەی زانست لە نیمچە زانست pseudosciensce. لە رەوتی پێشكەوتنی زانستدا ئەو مەزەنانەی لە روونكردنەوەی مەسەلەكاندا رۆڵدەبینن لێدەدرێن و، پاشان ئەو مەزەنانە لەڕێی تاقیكردنەوەوە پووچەڵا دەكرێنەوە. بەم پێیە گەشەسەندنی زانست دەرئەنجامی رەوتی لابردنی هەڵە error elimination یە.
هەر بۆیە زانستی كامڵا و بێ خەوش نیە، زانست دەرئەنجامی رەخنەو پووچەڵكردنەوەیە. بەپێچەوانەی رای باوی پۆزیتیڤیستەكان، زانست لەڕێی سەلماندنی تێۆرەكانەوە گەشە ناكات، بەڵكو لەڕێی رەخنەگرتن لێیانەوەو پیاچوونەوەی تازەیاندا. “مامەڵەی زانستی رەخنەگرانەیە، كاری بە سەلماندن نیە، بە دوای ئەزموونە سەرەكیەكاندا دەگەڕێت، ئەو ئەزموونانەی كە دەشێ ئەو تیۆرەیە پووچەڵبكەنەوە كە دەمانەوێ تاقی بكەینەوە، بەڵام هەرگیز ناتوانێ بیسەلمێنێت.”(4)
بۆیە زانست و زانینی زانستیانە ماهیەتێكی بێ بڕانەوەو بێ كۆتایی و مەزەنە ئاسایان هەیە. ناكرێ هیچ تیۆرەیەكی زانستی بە تیۆرەیەكی تەواو دروست و راستەقینە بژمێرین. بە تەنها دەتوانین بڵێین كە ئەزموون لایەنگرێتی. “وێنەی گشتیی زانست لەوەدایە كە ئێمە مەسەلەیەكی بەرچاو دەگرین، پاشان بێ سڵكردنەوەو ئازایانە تیۆرەیەك وەكو رێگەچارەیەكی كاتی پێشنیاز دەكەین. ئینجا ئەوپەڕی توانای رەخنەگرتنی خۆمان لەتیۆرەكە دەخەینە كار، واتە هەوڵدەدەین ئەو تیۆرەیە رەت و پووچڵەبكەینەوە. خۆ گەر لە رەت و پووچڵەكردنەوەیدا سەركەوتوو بووین؛ ئەوا تیۆرەیەكی دی دەخەینە روو، دیسان ئەویش دەخەینە بەر رەخنە… دەتوانین تەواوی رەوتی زانست لەم وشانەی خوارەوەدا كورت بكەینەوە: مەزەنەی ئازایانە لە ژێر پیاچوونەوەی رەخنەی توندو لەگەڵا تاقیكردنەوەی سەختدا.”(5) بەمجۆرەو، بە گوێرەی پرنسیپی پووچەڵكردنەوە، لە هەر زەمینەیەكدا ئەگەری دۆزینەوەی تیۆرەیەكی پێشكەوتووتر دەبێ. خاڵی گرنگ لەتیۆرەی زانستی پۆپەردا ئەوەیە كە تیۆرە زانستیەكان بەرئەنجامی مەزەنەن و، لە راستیدا ئیستیقرا‌و رۆڵی لە بەرهەمهێنانیاندا نیە. ئەزموون و تاقیكردنەوەكان نەك هەر بناغەی تیۆرەكانن، بەڵكو لەبەر رۆشنایی ئەواندایە كە تیۆرەكان مانا پەیدا دەكەن و، تیۆریست پاش مەزەنەو ڕا دەستیان دەداتێ. “تیۆرەی مەزەنەو پووچەڵكردنەوە ئەوە پیشاندەدات كە بۆچی هەوڵی ئێمە بۆ سەپاندنی بەیانكردنی تیۆرییانە بەسەر جیهاندا بە شێوەیەكی لۆجیكیانە دەبێتە مایەی بینینی* چوونیەكیەكان.. تیۆرە زانستیەكان پوختەی بینینەكان نین، بەڵكو داهێنراون، مەزەنەی بێباكن كە بۆ تاقیكردنەوە دەخرێنە روو؛ تا ئەگەر لەگەڵا بینینەكان (ی دواتر)دا ناكۆك بوون، لاببرێن.”(6) لەراستیدا ئیستیقرا‌و پرۆسەیەكی دەروونییە نەك لۆجیكی. تیۆرە نوێیەكان بەرەنجامی ئەزموون و ئیستیقرا‌و نین؛ بەڵكو هی رەخنە لەو تێۆرانەی كە لە ئارادان و، بە دەستهێنانی هەر تیۆرەیەكی نوێ لە ڕێی مەزەنە intuition وە دەبێ. لە راستیدا تیۆرە لە رووی كاتیشەوە پێش بینین دەكەوێ “لە بنەڕەتدا بینینی بێ لایەنانە نیە. هەر بینینێك چالاكیەكی ئامانجدارە.. كە لە مەسەلەو بارودۆخە چاوەڕوانكراوەكانەوە (یان ئەوەی دواتر ناوم نا “ئاسۆی چاوەڕوانی”) سەرچاوە دەگرێ. شتێك نیە ناوی ئەزموونی كارتێكراو بێت.. مەزەنە یان گریمانە دەبێ پێش بینین و پەیبردن بكەوێ: ئێمە چاوەڕوانیی خۆڕسكی (فگری) و زانینی خۆڕسكیی شاراوەمان هەیە.”(7) بە كورتی پرۆسەی بەرهەمهێنانی زانست لە ئەزموون و بینینەوە بۆ تیۆرە بە دەست نایەت، بەڵكو لە تیۆرەوە بۆ ئەزموون و بینین.
بە شێوەیەكی گشتی وەكو بینیمان پۆپەر ئیستیقرا‌و بەجیاكەرەوەی زانست لە نازانست یا نیمچە زانست نازانێت. بە ڕای ئەو ئەوەی زانست لە نازانست جیادەكاتەوە هەڵەئامێزی fallibility و پووچەڵئامێزیی حوكمەكانە، لەبەر ئەوەی بە تەنها ئەو حوكمانەی ئامادەگیی رەتكردنەوەیان تیایە؛ ئەزموونئامێز testable ن. رەتكردنەوەو پووچەڵكردنەوەی تیۆرەكان زەینی زانستی دەوڵەمەند دەكات. گریمانە پووچەڵئامێزەكان كە ئەگەری بەدرۆخستنەوەیان زیاترە لە سەلماندنی راستییان دەبنە مایەی وروژاندنی وتووێژو پشكنینی زانستییانە. هەر لەبەر ئەمەشە بە ڕای پۆپەر جەختكردنەوەو سەلماندن نا، بەڵكو پووچەڵكردنەوەی تیۆرەو گریمانە رێی بەرینی زانست هەموار دەكات. بۆیە دەبێ كەموكورتییەكانی ئەو گریمانانە بدۆزینەوە، ئەوەش كاری رەخنەیە. وەكو پۆپەر دەڵێت “لە قۆناغی پێش زانستدا ئێمە ئەو بیرۆكەیەمان پێ خۆش نیە كە دەڵی دەشێت ئێمە هەڵەبین.
بەمجۆرە تا ئەو جێیەی كە لە تواناماندا بێ بەشێوەیەكی دۆگماتیكیانە مەزەنەكانی خۆمان دەپارێزین. بەڵام لەسەر ئاستی زانستی بەشێوەیەكی رێكوپێك ئێمە بەدوای هەڵەكانی خۆماندا دەگەڕێین.”(8) لە ئەنجامیشدا دەگەینە تیۆرەی باشتر. تیۆرەی باشتریش ئەو تیۆرەیەیە كە لەگەڵا ئەوەشدا پلەوپایەی تیۆرەكانی پێش خۆی رووندەكاتەوە، دژیان دەوەستێتەوە.
“پێشكەوتنی زانستی بریتی نیە لە كۆكردنەوەی هەرچی زیاتری شتە بینراوەكانە، بەڵكو بریتییە لە رەتكردنەوەی تیۆرەی لاوازترو دانانی تیۆرەی باشتر لەجێیان و، بەتایبەتیش ئەو تیۆرانەی لە رووی ناوەرۆكەوە دەوڵەمەندترن.”(9) بەمجۆرە تەنها دەتوانین ئەوە بڵێین كە تیۆرەی نوێ لە ڕووی روونكردنەوەوە بە شێوەیەكی كاتی لە تیۆرە كۆنەكان بەهێز ترە. هەر تیۆرەیەك دەبێ تا ئەوپەڕی بە روونی بخرێتە روو تا بتوانین پووچەڵیبكەینەوە. ئەو تیۆرانەی پووچەڵئامێز نین نازانستین، بەم پێیە پووچەڵئامێزی توانستی تیۆرەی زانستیە. تیۆرەی زانستی دەبێ ئامادەگیی رەتكردنەوەو پووچەڵكردنەوەی لە ناو هەناوی خۆیدا هەڵگرتبێت. لەتیۆرەدا جیهان بە داخراوی دەبینین، لەكاتێكا كە دونیای ئەزموون كراوەیە. لەبەر ئەوە هەر تیۆرەیەك لافی ئەوە لێبدات كە تەواوی ئەزمووونی ئێستاو ئایندە رووندەكاتەوە (هەرچەندە توانایەكی وەها لە روونكردنەوەدا دەبێتە مایەی خۆشحاڵی بۆ لایەنگرانی ئەو تیۆرەیە) ئەوا هەمان لافلێدان بەڵگەی نازانستێتیو هەڵەیی ئەو تیۆرەیەیە. بۆ نموونە ماركسیستەكان بەردەوام هەوڵیانداوە لە ڕێی تازەكردنەوەی بیروبۆچوونەكانیانەوە بنەماكانی ئەو تیۆرەیە لە مەترسیی پووچەڵكردنەوەو رەتكردنەوە بپارێزن. ئەوان ئەو بنەمایانە بە كۆمەڵێك بنەما دەزانن كە قابیلی پووچەڵكردنەوە نین، لەكاتێكا تیۆرەی زانستی ئەو تیۆرەیەیە كە توانستی پووچەڵبوونەوەی لەگەڵا خۆیدا پێ بێت.
بەمجۆرەپۆپەر بە پێچەوانەی پۆزیتیڤیستە لۆجیكیەكانی ئەڵقەی ڤیەنناوە، تیۆرە نازانستیەكان بە بێ مانا meaningless و ئافەرۆزكراو لە قەڵەم نادات. بە ڕای ئەو دەشێ تیۆرە نازانستیەكان رێك بكرێن و ئەزموونئامێز بن. “دروستكردنی تیۆرەیەك یان گریمانەیەك هەمیشە یەك قۆناغی دۆگماتیكیو زیاتریش قۆناغێكی رەخنەگرانە دەگرێتە خۆی.”(10) زۆربەی تیۆرە گەورەكان كە لە ریزی ئاسەوارە دیارەكانی هۆشی مرۆڤایەتیدان لە كۆمەڵێك دۆگمای كۆنترەوە هاتوون كە كەوتوونەتە بەر رەخنەلێگرتن.(11) “قۆناغی رەخنەیی نایەتەدی، تەنها كاتێك نەبێت كە پێشتر قۆناغێكی دۆگماتیكی هەبووبێت كە بە درێژایی ئەو قۆناغە شتێك- چاوەڕوانییەك، مەسەلەیەكی رێكوپێك لە رەفتاردا- فۆرمەلە بێت تا قۆناغی لابردنی هەڵەكان شیاوو كارا بێت”(12)، بەڵام تەنها بە شێوازی رەخنەییانە، واتە شێوازی لابردنی هەڵە، دەتوانین لەوە تێبگەین كە مەزەنەی دۆگماتیكی دروست بووە یان نە‌و.
بەمجۆرە توانستیی جیاكردنەوەی زانست لە نازانست مانادار بوون Meaningfulی حوكمەكان نیە، بەڵكو تەنها قبووڵكردنی رەتكردنەوە توانستی پووچەڵكردنەوەی ئەوانە. “كاتێ پۆزیتیڤیستەكان پێوەری قبووڵكردنی سەلماندن demonstrable و ماناداری بە پێوەری جیاكردنەوە (ی حوكمە زانستیەكان لە نازانستیەكان) بەكاردەبەن، ئەوان لەو مەسەلەیە بێئاگا دەكات كە من پووچەڵئامێز تەنها وەكو توانستی جیاكردنەوە بەكاردەهێنم نەك وەك پێوەری ماناداری.”(13) تیۆرە میتافیزیكیو نازانستیو یان نیمچە زانستیەكان مانایان هەیە، بەڵام قابیلی تاقیكردنەوەو هەروەها پووچەڵكردنەوە نین. لێرەدا جیاوازیی بۆچوونی پۆپەر لەگەڵا پۆزیتیڤیستە لۆجیكیەكاندا بەتەواوی دەردەكەوێت. بەم پێیە، تیۆرە نیمچە زانستیەكان یان نازانستیەكان بێ نرخ و بێ مانانین. “تێپەڕین لە میتافیزیكە وە بۆ زانست جووڵەیەكی قەڵەمبازانەو كتوپڕانە نیە: ئەوەی تا دوێنی هزرێكی میتافیزیكی بووە دەشێ سبەینێ بگۆڕێ بۆ تیۆرەیەكی زانستیی ئەزموونئامێز.”(14) هەروەها پۆپەر دەڵێت: “من تیۆرە میتافیزیكیەكان بە هاوشانی تیۆرە زانستیەكان دەزانم.. كە توانرا بە شێوەیەكی ئەقڵانی رەخنە لە تیۆرەیەكی میتافیزیكی بگیرێ، پێویستە لافی راستێتیشی بە جیددی وەربگیرێ.”(15) تا دەڵێت: “لەوانەیە.. بتوانین لە میتافیزكدا پێوەرێك بۆ جیاكردنەوەی سیستمە میتافیزیكیە بێ بایەخەكان لەو سیستمانە بدۆزینەوە كە شایانی لێتۆژینەوەو رامانن. خواستی راستەقینەی ئەهلی میتافیزیك ئەوەیە كە تەواوی رەهەندو لایەنە راستەقینەكانی جیهان لە وێنەیەكدا كۆبكەنەوە.. كەواتە پێوەرەكە لێرەدا دیسانەوە هەمان پێوەری زانستەكانە. ئەوەی ئایا وێنە (یەكی جیهانی) شایانی لێتۆژینەوەو لێكۆڵینەوەیە یان نە‌و، بەڕای من پەیوەندیی بەوەوە هەیە كە ئایا دەبێتە مایەی رەخنەی ئەقڵانیو كۆشش بۆ تێپەڕین لە خودو گەیشتن بە وێنەیەكی باشتر یان نە‌و.”(16)
لێكۆڵینەوەی پۆپەر سەبارەت میتۆدی زانست و گرنگیی رەخنە؛ پەیوەستە بەتیۆرەكەیەوە سەبارەت سێ جیهانەكە: جیهانی یەكەم، جیهانی شتومەكەكان و دیاردە بابەتیو ماتەرییەكانە، جیهانی دووەم، جیهانی خودیو نێو خودەكانە، جیهانی سێیەم، جیهانی دروستكراوە بابەتییەكانی خودو ئەقڵی مرۆڤەیان (شتە) مەعقولەكان (ئەم جیهانە مرۆڤ دروستیكردووە، بەڵام پێی سەربەخۆ دەبێت). جیهانی مەعقولەكان بریتییە لە زمان، ئەدەب، هونەر، فەلسەفە، ئایین، مافەكان، ئاكار، زانست، حكومەت و دەزگا كۆمەڵایەتیەكانی دی كە لە فۆرمی بابەتی و ماتەریدا وەكو كتێب تۆمار كراون. مرۆڤ ئەم جیهانەی دروستكردووە، بەڵام وەكو مەسەلەیەكی بابەتی دەیخاتە بەر رامان و رەخنەو لێكۆڵینەوە. هەریەك لە بەشەكانی جیهانی مەعقولەكان سەربوردەو مێژووی تایبەتیی خۆی بووە. ئەم جیهانە بەری كاری مرۆڤە، بەڵام بەرەنجامی پلانو نەخشەیەكی پێشوەخت نیە. بەرەو پێشچوونی جیهانی (شتە) مەعقولەكان بەرهەمی رەخنەو مەزەنەو پووچەڵكردنەوەیەو، پێشینەی رەخنەی ئەقڵانی دەگەڕێتەوە بۆ ژیاری یۆنان.(17)
سێ جیهانەكەی پۆپەر پەیوەندیی نزیكیان بەیەكەوە هەیە، ئەم پەیوەندییەش بنچینەی تیۆرەكەی ئەوە سەبارەت نایەقین و كرانەوە. جیهانی یەكەم داخراو نیە، بەڵكو لە ژێر كاریگەریی بەردەوامی جیهانی دووەمدایە. جیهانی دووەمیش لەگەڵا جیهانی سێیەمدا لە مامەڵەیەكی بەردەوامدایە. هەروەها جیهانی سێیەمیش كاریگەری لەجیهانی یەكەم دەكات. “هیچ هۆیەكی روون بۆ رەتكردنەوەی كرانەوەی جیهان و ئەو راستییە نەخراوەتە روو كە بەردەوام شتی تەواو تازە لە حاڵەتی نەشونمادان و ، هەروەها هیچ هۆیەكی دروستیش نیە بۆ ئەوەی سێبەری گومان بخاتە سەر ئازادیو توانای داهێنانی مرۆڤ. پرنسیپی نایەقین بەس نیە، بۆ تێگەیشتن لە ئازادی، مرۆڤ پێویستی بەشتی دیكەیە. ئێمە پێویستمان بە بیرۆكەی كرانەوەی جیهانی یەكەم بە رووی جیهانی دووەمداو جیهانی دووەم بە ڕووی جیهانی سێیەمداو كرانەوەی خۆییو سەربەخۆی جیهانی سێیەمە.”(18)
بە ڕای پۆپەر كاتێ زانین و زانستی مرۆیی بەردەوام ناتەواو بێ‌و لەگەڵا جیهانی یەكەمدا ئاوێـتە بێت، كەواتە ئەو جیهانەی كە زانین و زانستی مرۆییش دەگرێتە خۆی دەبێ بەردەوام كراوەبێت. بێگومان پرنسیپی نایەقین و كرانەوەی جیهان لەگەڵا پرنسیپی پووچەڵئامێزیدا پەیوەندییەكی سەرەكیان هەیە، لەبەر ئەوەی مەعریفەی زانستی لە ڕێی مەزەنەو پووچەڵكردنەوەوە گەشە دەكات. بە گوتەی ئەو “گەر سروشت بەتەواوی حەتمی بووایە، دەبووایە بواری كارەكانی مرۆڤیش بەو جۆرە بووایە. لەو حاڵەتەشدا ئیدی كارێك لەگۆڕێ نەدەبوو، بەتەنها رواڵەتی كار لەمیاندا بوو.”(19)
پۆپەر حەتمیەتی زانستی، كە تونڕەوترین شێوەی لەتیۆرەی لاپلاسدا خرابووە روو، بە “سەختترین و جیددیترین كێشە لە ڕێی روونكردنەوەی ئازادی، داهێنان، و بەرپرسیی مرۆڤ و بەرگریكردن لێیان”(20) لەقەڵەم دەدا. پۆپەر حەتمیەتی زانستیی بە تیۆریەك دەزانی كە بە گوێرەی ئەو “بونیادی جیهان بەجۆرێكە، گەر بێتو ئێمە وەسفێكی تەواو وردمان سەبارەت بەسەرهاتەكانی رابردوو لەبەر دەستدا بێت و ئاگاداری تەواوی یاساكانی سروشت بین، ئەوا ئەوكات بە شێوەیەكی ئەقڵانی و لەوپەڕی پلەی وردیدا دەكرێ هەموو رووداوێك پێشبینی بكەین”.(21) بەڵام تیۆرەیەكی وەها هەم نا ئەزموونئامێزو هەم نا- پووچەڵئامێزیشە. حەتمیەت ئەگەری هەموو جۆرە داهێنان و ئازادییەك رەتدەكاتەوە. وەكو پۆپەر دەڵێت “خولقاندنی كارێكی نوێی وەكو سیمفۆنیای “جی مینۆر”ی موزارت لەلایەن زانایەكی فیزیاوە یان فیزیۆلۆجیستێكەوە كە لەتوانای بەدەنیی موزارت، بە تایبەتیش لە مێشكی ئەو و ژینگەی ماددیی ئەو بكۆڵێتەوە؛ شتێك نیە پێشبینی بكرێ”(22) تیۆرەی حەتمیەتی زانستی “دەمانگەیەنێـتە ئەو رایەی كە ملیارەها ساڵا لە مەوبەر؛ لە ناو گەردیلەكانی جیهانی یەكەمدا شیعری هۆمیرۆس و فەلسەفەی ئەفلاتون و سیمفۆنیەكانی بتهۆڤن هەبوون.”(23)
چەمكی جیهانی سێیەم لەفیكری پۆپەردا پەیوەندییەكی نزیكی بە چەمكی “زانستی بابەتی” یەوە هەیە. هەر رەخنەگرتنێك لەتیۆرەكان دەبێ بەر لە پشكینن و تاقیكردنەوە، لە فۆرمی بابەتیانەی زماندا ئاشكرا بێت. هزر تا ئەو دەمەی نابێتە شتێكی بابەتیو تەنها لە جیهانی دووەم، واتە جیهانی خوددایە، قابیلی رەخنە لێگرتن و پشكنین نیە، بەم پێیە بەیانكردنی روون و ئازادی رەخنەكان و هزرەكان، بەرەو جیهانی سێیەم رێ خۆشدەكات. تەنانەت ئەگەر زانایەك تیۆرەكەی خۆی تاقی كردبێتەوەو سەلماندبێتی، تا ئەو دەمەی ئەو تیۆرەیە لەڕێی تاقیكردنەوەی تری گشتیترەوە نەسەلمێنرێ بە بەشێك لە زانستی بابەتیو جیهانی سێیەم ناژمێردرێ. زانست بە تەنها كاتێ بابەتیە كە بەشێك بێت لە جیهانی سێیەم و پەیوەست بێت بە هەمووانەوە. بەم پێیە زانست بەشێك نیە لە جیهانی دووەم. جیهانی زانست جیهانێكی بابەتیە كە لە دەرەوەی خودەكاندا بوونی هەیە. “زانین و مەعریفەی زانستی بەتەنها ئەوە نیە كە لە مانا باوەكەیدا هەیەو كە لە رستەی (من دەزانم) وەدەر دەكەوێ. زانین بەمانای (من دەزانم)، پەیوەستە.. بە جیهانی خودەكانەوە، لە كاتێكا زانین (مەعریفە)ی زانستی، پەیوەستە.. بەجیهانی تیۆرە بابەتیەكانەوە.”(24).
زانست لەروانگەی پۆپەرەوە پرۆسەیەكی پێشكەوتنخوازانەیەو، لە ئەنجامی كاردانەوە بەرامبەر مەسەلەو كێشە باوەكانەوە بەرەو پێشەوە دەچێت. بۆیە پەیوەندییەك لەنێوان رەوتی گەشەسەندنی زانست و پرۆسەی پێشكەوتنخوازانەی ژیاندا هەیە. “بێگومان دیاردەی زانست و زانینی مرۆیی گەورەترین پەرجوو (موعجیزە)ن لەم جیهانەدا.”(25) تیۆرەسازیی زانستی لای مرۆڤ وەكو توانای ئامرازسازی وایە لای گیانەوەران كە بۆ خۆگونجان لەگەڵا دەوروبەردا روودەدات. “تەواوی بوونەوەرەكان شەوو رۆژ بەردەوام بۆ چارەسەری كێشە لە ململانێدان.”(26) لە قۆناغە بەرزەكانی پێشكەوتندا، شێوازی رەخنەگرانەی لابردنی بەردەوامی هەڵەكان زیاتر دەردەكەوێت. تیۆرەكان، وەكو ئامرازەكان لە جیهانی یەكەمدا، دەبنە مایەی گۆڕان. تەواوی بەرهەمەكانی جیهانی سێیەم و، لەنێوانیاندا زانست، لەمیانی هەندێ قۆناغی پێشكەوتندا پەیدا دەبن و، بەرەنجامی رەتكردنەوەو چاك كردن و رەخنەو پشكنینی بەردەوامن. ناتوانین هیچ رۆڵێك لەوانە بە پێی نموونەیەكی دیاریكراو بینا بكەینەوە. هیچكاتێك و لە هیچ بوارێكدا ناتوانین لە سفرەوە دەست پێ بكەینەوە. ئێمە لە هەموو شتەكاندا میراتگری رابردووین و پشت بە داب و نەریتەكان دەبەستین، گەرچی رێی پێشكەوتن لە پێداچوونەوەو بیركردنەوەی نوێدایە(27).
بە كورتی لە روانگەی پۆپەرەوە “بنەمای ئەزموونگەرییانەی زانستی بابەتی هیچ جۆرە رەهایی “موتڵەق” ێك شك نابات. زانست لەسەر تاوێرە بەرد بینا نەكراوە. ساختومانی تیۆرە زانستیەكان لە سەر زۆنگاو پەیدا دەبن و، وەكو ساختومانێكە كە لەسەر پایەیەكی گڵا وەستابێت. گڵەكان لە سەرەوە دەڕژێنە ناو زۆنگاوەكەوە، بەڵام هەرگیز ناگەنە پایەو بنەمایەكی (لە پێشدا دراو)و سروشتی. كاتێ رێ لە رژانی زیاتری گڵ و خۆڵەكە دەگرین، لەبەر ئەوە نیە كە گەیشتووینەتە زەوییەكی پتەو و قایم. ئێمە تەنها كاتێ رێك و راست دەوەستین كە دڵنیا بین خاك و خۆڵەكە هێند پتەوە كە ساختومانەكە رابگرێ”(28) لەشوێنێكی دیكەدا پۆپەر دەڵێت: “دەبێ بیرۆكەی بوونی سەرچاوەی ئامانجداری زانین بخەینە لاوەو دان بەوەدا بنێین كە تەواوی زانین مرۆییە، ئەم زانینەش ئاوێتەیەكە لە هەڵەو دەمارگیری و خەون و ئومێدەكانمان. ئێمە تەنها ئەوەمان لە دەست دێ كوێرانە بەرەو حەقیقەت بجمێین، هەرچەند حەقیقەت لێشمانەوە دوور بێت.. لە هەموو بوارەكانی زانست و زانین دا هیچ بیانوویەك نیە لە دەرەوەی رەخنەدا بێت.. حەقیقەت لە دەرەوەی چوارچێوەی توانای مرۆڤدایەو، پێویستە نرخ بۆ ئەم قسەیە دابنێین، لەبەر ئەوە بەبێ ئەمە هیچ پێوەرێكی بابەتی بۆ لێكۆڵینەوەو رەخنەی مەزەنەكانمان نیە..”(29)
سەبارەت رەتكردنەوەی رەوت و ئایدیۆلۆژییە شۆڕشگێڕو مێژووگەراكان یەكێك لە دوا ئامانجەكانی “كۆمەڵگای كراوەو دوژمنەكانی” روونكردنەوەی بنەما فەلسەفیەكانی تۆتالیتاریزم و فاشیزم و هۆیەكانی هۆگریو مەیلی رەشەخەڵكە بە لایاندا. گرنگترین هۆی سایكۆلۆجی و سۆسیۆلۆجیی دروستبوونی تۆتالیتاریزم هەڵاتنی خەڵكی رەمەكیە لە ترسی ئازادی و بەرپرسیاریی نەخوازراو و، حەزیان بە ئاسایش. پاش ئەوەی مرۆڤ كۆمەڵگای تەقلیدیی دەسەڵاتگەرو داخراوی تێپەڕاندو دەستی بە نەریتی رەخنەگرانە كرد، كۆمەڵێك هەلومەرج و پێداویستیی نوێ هاتنە ئاراوە كە بوونە مایەی شڵەژان و گرژیی قووڵا لە مرۆڤدا، بە جۆرێك كە ئارەزووی گەڕانەوە بۆ ناو رەحمی هەستكردن بە ئاسایشی لە مرۆڤدا بێدار كردەوە، ئەو هەستەی كە جاران هەیبوو. لە كۆمەڵگای مۆدێرندا نەریت و زنجیرەی پلەوپایەو ئایین وەكو پشتیوانێك بۆ هەستكردن بە ئاسایش لای ئادەمیزاد هەرەسدێنن. توانای رەخنەگرتن و لێكۆڵینەوەو هەڵبژاردنی رێگا جۆراوجۆرو بێ پێشینەكانی ژیان دێتە ئاراوەو، گومان لە بەڵگەنەویستە كۆنەكان دەكرێ. كۆمەڵگا لە ژێر كاریگەریی گوشارەكانی ژیاردا بەرەو لێكترازان دەچێت و، ئەوكات تاكە كەس و كۆمەڵگا لە بیركردنەوەی ئازاد (free thinking) ەوە بۆ دۆگماتیزم (dogmatism) و لەئازادیشەوە بۆ هەستكردن بە ئاسایش پەنا دەبات. رەگوریشەی مەیلی ئادەمیزاد بۆ كۆمەڵگای داخراو، كە لە زووەوە بەرامبەر مەیلی ئادەمیزاد بۆ ژیارو ئازادیو رەخنە پەیدا بووە، هەر ئەمەیە، واتە خۆزیای یۆتۆپیای ئاسایشبەخش، خۆزیای كۆمەڵگایەكی داخراو و دوور لە دەستی ئازادیی بیرو رەخنە. دواكەوتنخوازیو یۆتۆپیاخوازی، واتە پەنابردنە بەر داب و نەریتەكانی كۆن و، گەڕان بە دوای یۆتیۆپیادا لە ئایندەدا، هەردووكیان لەیەك شتەوە سەرچاوە دەگرن و، هەردووكیان بۆ بنبڕكردنی بیری ئازاد پەنا دەبەنە بەر توندوتیژی. هەردووكیان دژی گۆڕان و خوازیاری كۆمەڵگایەكی وەستاون. ئەنجامی هەردووكیان بە تۆتالیتاریزم (راست و چەپی) دەشكێتەوە كە رواڵەتی كردەییان فاشیزم و هەروەها كۆمۆنیزمە. بە ڕای پۆپەر هەندێ لە داناترین و هۆشمەندترین فەیلەسووفەكان لە روانگەیەكی مرۆڤدۆستانەو بە نیازپاكیەوە، واتە بە مەبەستی چاككردنی كۆمەڵگای مرۆیی، نەخشەكێشی بنەڕەتیی كۆمەڵگای داخراو و دوژمنی كۆمەڵگای كراوەو ئازادیو رەخنەو گۆڕانكاری بوون. بە ڕای پۆپەر پێشەنگی فەیلەسووفە دواكەوتنخوازەكان ئەفلاتونە و گرنگترین بیرمەندی یۆتۆپیاش ماركسە. پۆپەر بە پێچەوانەی رەخنەگرانی رابردووەوە، خۆی لە قەرەی خاڵی لاوازیی هزری ئەم فەیلەسووفانە نادات، بەڵكو رووبەڕووی خاڵی هێزیان دەبێتەوە. لە كاتی پێویستیشدا بە مەبەستی خستنەڕووی ئەو خاڵی هێزانە لۆجیكی دەروونیی ئەو فەلسەفانە بینا دەكاتەوەو وایلێدەكات قابیلی بەرگری بێت و، خۆی لەوە دەپارێزێت كە جەخت لە خاڵی لاوازیی بكات. بەمجۆرە كاتێ رەخنە لە پایە پتەو و بەڵگە بونیادییەكانی ئەم فەلسەفانە دەگرێت، ئیدی بەڵگەیەك لە دەستی لایەنگرانی ئەو فەلسەفانەدا نامێنێتەوە.
پۆپەر لە هزری ئەفلاتون و ئەرستۆدا بەدوا ئایدیۆلۆژیای شۆڕشگێڕانەی تۆتالیتاریزم و رێبازی مێژووگەراییدا دەگەڕێت، دەسەڵاتگەرایی ئەفلاتون و رێبازی گەوهەرگەرایی essentialism لای ئەرستۆ بناغەی ئەو دوو شتەن. فەلسەفەی یۆتۆپیای ئەفلاتون فەلسەفەیەكە بۆ پارێزگاریكردن لە كۆمەڵگای داخراو و دەوڵەتی تۆتالیتارو رێگرتن لە گۆڕینیان. ئەفلاتون و ئەرستۆ بانگەشەیان بۆ فەلسەفەیەكی غەیبگۆیانە oracular دەكرد كە هیگل میراتگری بوو. “جۆری هزری سكولائیو عیرفانی (ی)و نائومێدی لە خۆبەستنەوە بە شتێكەوە هەمووی ئەنجامە حەتمیەكانی رێبازی گەوهەرگەرایی ئەفلاتونو ئەرستۆن و، یاخیبوونی ئاشكرای ئەفلاتون لە راست ئازادیدا دەگۆڕن بۆ یاخیبوونی نهێنیی ئەرستۆ بەرامبەر بە ئەقڵا.”(30) ئەم دووانە رۆڵێكی سەرەكییان هەبوو لە سەرهەڵدانی فەلسەفەی هیگڵدا كە باوكی مێژووگەراییو تۆتالیتاریزمی ئەمڕۆیە”(31). لە سەدەكانی ناوەڕاستیشدا “كڵێسا شوێن پێی تۆتالیتاریزمی ئەفلاتونیو ئەرستۆیی هەڵگرت و، دوا جار ئەمە لە پشكنینی بیروباوەڕەكاندا گەیشتە چڵەپۆپە. بە تایبەتیش سەرچاوەی پشكنینی بیروباوەڕەكان تیۆرەی ئەفلاتونی بوو.”(32) پاش ئەوە، فەلسەفەی هیگڵا سەرچاوەی هەموو رێبازە مێژووگەراكانە لەم سەردەمەدا. “باڵی چەپی توندڕەوی ماركسیستەكان و میانڕەوە پارێزكارەكان و فاشیستە راسترەوە توندڕەوەكان، هەموویان (فەلسەفەی) هیگل بە بنەمای فەلسەفەی سیاسیی خۆیان دادەنێن.”(33)
“هیگل.. سەرلەنوێ وێناكردنەكانی ئەفلاتونی كەشفكردەوە كە پاڵپشتی یاخیبوونی هەمیشەیی بوون بەرامبەر ئەقڵاو ئازادی. فەلسەفەی هیگل وەكو دووبارە لە دایكبوونەوەی تیرە پەرستیە… وەكو دەڵێن، ئەو ئەڵقەی ونبووی نێوان ئەفلاتون و شێوەی ئەمڕۆی تۆتالیتاریزمە. پەیڕەویكارانی ئەمڕۆی تۆتالیتاریزم.. هەموو لە فەزای داخراوی فەلسەفەی هیگڵادا پەروەردە بوون و، فێری ئەوە بوون كە دەوڵەت و مێژوو و نەتەوە بپەرستن.”(34) هیگل بە فەلسەفەكەی ئامانجەكانی شۆڕشی فەرەنسای شێواندو، وەكو فەیلەسوفی رەسمیو خزمەتگوزاری دەوڵەتی پروس “خواو پروسی پێكەوە پاساو دەدایەوە”(35) ئەو “لە سەرێكەوە پەرستنی ئەفلاتونیانەو پروسیانەی دەوڵەت و، لە سەرێكی تریشەوە پەرستنی مێژوو و كۆیلایەتی بەرامبەر بە سەركەوتن لە مێژوودا دەخاتە جێی فاكتەری ئازادیخوازی لە نەتەوەپەروەریدا”(36) و “هێشتاش لە چاخی ئێمەدا رێبازی مێژووگەرایی شێتانەی هیگل وەكو ئەو پەیینە وایە كە دەبێتە مایەی گەشەسەندنی خێرای تۆتالیتاریزم.(37) نزیكەی زۆربەی واتا گرنگەكانی تۆتالیتاریزمی ئەمڕۆ راستەوخۆ لە هیگلەوە بە میراتی ماونەتەوە.”(38) ئەم واتایانەش بریتین لە: ناسیونالیزم بە مانا نەژاد پەرستیەكەی، بەرز ڕاگرتنی دەوڵەت و جەنگ، بە دوور راگرتنی دەوڵەت لە بەرپرسیاریی ئاكاری، یەكێتیی ستەم و هەق، ستایشی رابەران و كەسێتیە جیهان- مێژووییەكان (world- historical personality). سەرەنجام پۆپەر گوتەكەی شۆپنهاوەر والێدەكات: “ئەگەر رۆژێك لە رۆژان ویستت لاوێك گەمژە بكەیت و بە تەواوەتی توانای بیركردنەوەی لێ بسەنیتەوە، باشترین شت ئەوەیە كە كتێبەكانی هیگلی بدەیتێ تا بیانخوێنێتەوە”(39).
پێدەچێ ئەو حوكمەی پۆپەر بەسەر ماركسدا دەیدات، بە بەراورد لەگەڵا راوبۆچوونە وروژێنەرەكانیدا دەربارەی هیگل؛ هاوسەنگتر و رەواتر و تەنانەت هاوڕایانەش بێت، پۆپەر لە نێوان بیروڕای ماركس و ماركسیستەكاندا جیاوازی دەكات. بە رای پۆپەر ماركسیزم “پوختترین و ، پێشكەوتووترین و خەتەرناكترین شێوەی رێبازی مێژووگەرایی بووە.”(40) بە رای ئەو ماركسیزم و فاشیزم هەردووكیان لەیەك سەرەتاوە سەرچاوە دەگرن، هەرچەندە “ماركس تیۆرەكەی خۆی تاقیكردەوەو، گەرچی لە تیۆرە سەرەكیەكانیدا بە هەڵەدا چوو، بەڵام تاقیكردنەوەكەی بێهوودە نەبوو.”(41) بەڵام “ماركس وێڕای هەموو شایستەییەكان، پێغەمبەرێكی درۆزن بوو. ئەو رەوتی مێژووی پێشبینی كردو، پێشبینیەكانیشی راست دەرنەچوون.. ئەو دەیان خەڵكی هۆشمەندی گومڕا كردو، وایلێكردن باوەڕ بهێنن بەوەی كە رێگای زانستیانە بۆ رووبەڕووبوونەوە لەگەڵا كێشە كۆمەڵایەتیەكاندا پێشبینیی مێژووییە. ئەو لەبەر ئەوەی لە رێبازی هیگلدا پەروەردە بوو بوو، زۆر لە ژێر كاریگەریی جیاوازیی كۆنی نێوان چەمكی شتnoumanon و دەركەوتن appaearance داو هەروەها جیاوازیی نێوان راستەقینە (گەوهەری) substantial و ناگەوهەری accidentalدا بوو. ئەو هەستیدەكرد پێشكەوتن (وجیاوازیی)ی لە چاو هیگل (و كانت)دا ئەوە بوو كە چەمكی شت ین راستەقینەی لەگەڵا جیهانی ماتەریدا (وەكو پرۆسەی میتابۆلیزم لای مرۆڤ) بەیەك شت دەزانی، هەروەها (دەركەوتن)یشی لەگەڵا جیهانی ئایدیاكان یان وێناكاندا هەر بەیەك شت دەزانی”(42) بەڕای پۆپەر “ماركس جەختی لەوە كردۆتەوە كە لە نێوان شێوازی پەتیی مێژووگەرایانەی خۆیو هەرجۆرە بەرنامەرێژییەكی ئابووریدا بە مەبەستی بەرنامەڕێژیی ئەقڵانی، چوونیەكی هەیە.”)43) هەر ئەمەش، ریشەی لەبەرچاونەگرتنی گرنگیی سیاسەتە. “تیۆرەی ئەو (ماركس) سەبارەت بە بێ توانایی هەر بەشێك لە سیاسیەت و، باوەڕی سەبارەت بە دیموكراسی (وەمك شێوەیەك لە دیكتاتۆریەتی چینایەتی) بەڕای من نەك هەر هەڵە، بەڵكو هەڵەیەكی كوشندەشە.(44) بەپێی تیۆرەكەی ماركس خۆی (بە پێچەوانەی ماركسیستەكان) ئێمە ناتوانین بەخواست و ویستی خۆمان باری ئابووری بگۆڕین، وەكو ئەو ریفۆرمەی دەتوانین لە بواری حقوقدا ئەنجامیبدەین. سیاسەت هیچی پێ ناكرێ ئەوە نەبێت كە “ژانی لە دایكبوون كورتترو ئاسانتر بكات.”(45) لە ئەنجامی تێڕوانینی بە كەمزانینانەی ماركسەوە بۆ دەسەڵاتی سیاسی، نەك هەر لە داڕشتنی تیۆرەیەك سەبارەت گرنگترین هۆی هێزەكیی چاككردنی باری هەژاران خۆی خافڵكردووە، بەڵكو لە گەورەترین مەترسیی هێزەكیش بۆ سەر ئازادیی مرۆڤیش. تێڕوانینی سادەو ساكاری ئەو سەبارەت بەوەی كە لە كۆمەڵگای بێ چین Classless society دا دەسەڵاتی سیاسی هیچ رۆڵێكی نیەو دەوڵەت رۆڵی خۆی لە دەستدەدات و “سیس دەبێتەوەو وشك هەڵدێ” بە ئاشكرا نیشانەی ئەوەیە كە ئەو هەرگیز لەوە تێنەگەیشتووە كە دەسەڵاتی سیاسی دەتوانێ چی لە پێناوی ئازادیو مرۆڤایەتیدا بكات و دەشبێ بیكات.”(46)
بە ڕای پۆپەر پێشبینیكردنی هاتنی كۆمەڵگای بێ چین نەك بە تەنها لەگەڵا ئەو شتانەدا وێكنایەتەوە كە ماركس خستوونیەتە ڕوو، بەڵكو “بۆ زۆربەی خەڵك جۆرە هەڵاتنێكەو، رێ خۆشدەكات بۆ هەڵاتن لە بەرپرسیارییەكانی ئێستە (و هەڵگرتنیان) بۆ بەهەشتێك لە ئایندەدا.(47) “لە رووی سیاسەتی كردەییشەوە زیانبارترین فاكتەر لە ماركسیزمدا پێشبینیی شۆڕشێكە كە دەشێ توندوتیژ بێت(48). بەڕای پۆپەر “هۆی شكستی ئەو (ماركس) وەكو پێغەمبەرێك و پێشبینێك رێبازی مێژووگەراییەكەیەتی، واتە ئەو راستیەی كە ئەگەر ئەمڕۆ شتێك ببینین وەكو مەیلێك یان رەوتێكی مێژوویی خۆی بنوێنێت، ناتوانین ئەوە بزانین كە ئایا سبەینێش هەر بەو جۆرە خۆی دەنوێنێت یان نە‌و.”(49) لەگەڵا هەموو ئەمانەشدا، پۆپەر دەرهەق بە بیروبۆچوونەكانی ماركس لایەنی راست لە دەست نادات و، رایدەگەیەنێت: “لە ناكۆكیی نێوان ئایدیالیزم و ماتێریالیزمدا زیاتر لەگەڵا ماركسدا یەكدەگرمەوە. ئامانجی من پیشاندانی ئەو خاڵە بوو كە لەگەڵا هەموو ئەو گرنگیەی كە دەشی هەیبێت، نابێ لێكدانەوەی ماتێریالیستیانەی ماركس بۆ مێژوو زۆر بەجیددی بگرین.”(50) هەروەها دەڵێت: “بە بڕوای من باوەڕی ماركس لە بنەڕەتدا باوەڕ بووە بە كۆمەڵگای كراوە.(51) بە پێی پرنسیپە ئاكارییەكانی ماركس كۆمەڵێك چەمكی وەكو ئازادیو یەكسانی لە هەموو شتێكی دی گرنگتر بوو(52). (تەنانەت “دەتوانین كاریگەریی ماركس لە ئایینی مەسیحدا) (لەڕووی ریفۆرمە ئاكاریەكانەوە) بشوبهێنین بە كاریگەریی لۆتەر لە مەزهەبی كاسۆلیكدا.. ماركسیزمی سەرەتایی بەو وردبینیو پێگیرییە كردەییەی كە بۆ مەسەلە ئاكارییەكان تەرخانیكردبوو، هەروەها ئەو جەختەی كە لەسەر كردەوە دەیكرد لەبری قسە، دەشێ گرنگترین هزری ریفۆرمسازانەی ئەمڕۆی ئێمەی هێنابێتـە گۆڕێ.”(53) بەڕای پۆپەر ئەگەر لەو (ماركس) یان بپرسیبایە: (ئایا ئێمە دەبێ خولقێنەری چارەنووسی خۆمان بین یان تەنها بە پێشبینیكردنی قەناعەت بكەین؟) ئەو خولقاندنی بەسەر پێشبینیدا پەسەند دەكرد.”(54) لەگەڵا هەموو ئەمانەدا پۆپەر لە دوا شیكردنەوەدا رای وایە كە “لەنێوان كارایی خوازی activism ی ماركس و باوەڕیدا بە مێژووگەرایی درزێكی گەورە هەیەو، تیۆرەكەشی سەبارەت بەوەی كە چارێكی دی نیە جگە لە تەسلیمبوون بە هێزە نائەقڵانیەكانی مێژوو ئەو درزە بەرینتر دەكات.(55) ماركس مێژووگەرایی لە هیگڵەوە وەرگرت، بەڵام دواتر بەم سنورەوە نەوەستاو، رێی دا تا مێژووگەرایی بەسەر كارایی خوازی (یان باوەڕی ئەو بە كاریگەریی كار) دا زاڵا بێت.”(56)
بەكورتی گرنگترین لافی ماركسیزم ئەوەیە كە مێژوو و كۆمەڵگا ملكەچی كۆمەڵێك یاسای زانستیی حەتمین و دەكرێ لەسەر بناغەی ئەو یاسانە پێشبینیی ئایندەی مێژوو و كۆمەڵگای مرۆیی بكەین. ئەنجامدانی كاری پێچەوانە بەكاركردی ئەم یاسایانە ئەستەمە، ئەمەشە مانای سۆسیالیزمی زانستی بەرامبەر سۆسیالیزمی یۆتۆپیایی. بێگومان پۆپەر هزری ماركسی بە یۆتۆپیایی لە قەڵەم دەدا، هەرچەندە ماركسیزمی سەدەی بیستەم لە قاڵبی كۆمۆنیزمدا خەسڵەتێكی وەهای بەخۆوە گرتووە. پۆپەر نكووڵی لە زانستێتیی هزری ماركس ناكات، واتە بە رەچاوكردنی ئەوەی كە ماهیەتێكی یاساییانەی هەیە بە ناپووچەڵئامێزی نازانێت. هەر بۆیە بە رای ئەو پێویستە بیروڕاكانی ماركس تاقیبكرێنەوە، كە تاقیش كراونەتەوەو پووچەڵا و رەتیش كراونەتەوە. بەمجۆرە، بە پێچەوانەی راو پێشبینییەكانی ماركس، لە وڵاتە پێشكەوتووە پیشەسازییەكاندا كۆمۆنیزم پەیدا نەبوو، پرۆلیتاریا لە شۆڕشە كۆمۆنیستیەكانی سەدەی بیستەمدا رۆڵی نەبوو، كرێكاران لە كۆمەڵگا پیشەسازییەكاندا خۆشگوزەرانتر بوون و هۆشیاریی چینایەتییان لە دەست داوە، كۆمەڵگای سەرمایەداریی پێشكەوتوو بەسەر دوو جەمسەری بۆرژوازیو پرۆلیتاریادا دابەش نەبووە، بەڵكو چینی ناوەڕاست گەشەی كردووە. بەم پێیە تیۆرە زانستیەكەی ماركس پووچەڵا بۆتەوە. “ماركسیزمی زانستی مرد، بەڵام دوو شت تیایدا دەبێ بە زیندوویی بمێننەوە: یەكێكیان هەستكردن بە بەرپرسیارێتیی كۆمەڵایەتییەو، ئەوی تریان عیشقە بۆ ئازادی.”(57)
بە ڕای پۆپەر ماركسیزم بە تەنها نموونەیەكە لە تیۆرەكانی مێژووگەرایی.
بەپێی ئەمجۆرە تیۆرانە مێژوو بە گوێرەی كۆمەڵێك یاسای ناچاریو حەتمی كۆمەڵێك قۆناغ دەبڕێ‌و، بە پێی هەمان ئەو یاسانە ئایندەی كۆمەڵگا قابیلی پێشبینیكردنە. تەواوی ئەو تیۆرانەی دەیانەوێ لە پرۆسەی مێژوودا شوێن پێی ئاقارە حەتمیەكان هەڵگرن؛ مێژووگەران. لە دیدگایەكی وەهاوە مێژوو گشتێكە كە بە پێی كۆمەڵێك یاسای گشتگیر بەشەكانی پێكەوە بەستراونەتەوە. لە دیدی پۆپەرەوە ئایدیۆلۆژییە شۆڕشگێڕەكان هەم مێژووگەران و هەم گشتگەرا holist. لەو ڕوانگەیەشەوە كە مێژوو بە هاوتای پلان و نەخشەكانیان دەزانن، ئامانجێك یان یۆتیۆپیایەكیشی بۆ وێنا دەكەن. بە ڕای پۆپەر تیۆرە مێژووگەرا میتافیزیكیو فەلسەفیو زانستیەكان، پۆپەر بڕوای وایە كە گۆڕان لە مێژوودا ملكەچی یاسای حەتمی نیە، بەڵكو ئەنجامی هەوڵی ئێمەیە بۆ چارەسەركردنی گرفت و كێشەكان. مێژوو خۆی لە خۆیدا بەدیهێنەری مەبەست و ئامانج و ئاقارێك نیە. كارەكانی ئێمە ئەو شتانەی پێ دەبەخشێت. هەڵبەت گەشەسەندن و گۆڕانی مێژوو پەیوەستە بە گەشەسەندن و گۆڕانی زانینی ئێمەوە، بەڵام شێوەی پێشكەوتنی ئەو زانینەی ئێمە لە ئایندەدا شتێك نیە قابیلی پێشبینیكردن بێت. هەر كەسێ بتوانێ ئەمڕۆ لە ڕێی ئەو هۆیە زانستییانەوە كە لە بەردەستدان دۆزینەوەكانی سبەینێ پێشبینی بكات، لەهەمان كاتدا دەتوانێ دەستی بەو دۆزینەوانە بگات، ئەمەش مانای كۆتایی رەوتی گەشەسەندنی مەعریفەیە، ئەگینا ئەوانە بە دۆزینەوە لە قەڵەم نادرێن. لە پەراوێزی ئەم چەمكە گشتیەدا، ئەستەمیی پێشبینیكردنی گۆڕانەكانی كۆمەڵگاو بەرنامەرێژیی تەواو بۆ كۆمەڵگا دەبینینەوە. كارەكانی مرۆڤ بە شێوەیەكی گشتیو، كاری سیاسی بە شێوەیەكی تایبەتی، ئاسەواری وایان هەیە كە لە دەرەوەی نیازی بكەرەكانیانن.
لە روانگەی رەخنەییانەی پۆپەرەوە، روانینە یۆتۆپیایی یا شۆڕشگێڕەكان بۆ گۆڕانی كۆمەڵایەتی، یان ئەندازیاریی كۆمەڵایەتی (رێكخستنی كۆمەڵایەتی-و-) پشت بە نیمچە زانست یان هزری نائەقڵانی دەبەستێ. هەر لەبەر ئەمەشە كە هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی ئایدیۆلۆژیا گشتگیرو یۆتۆپیاییو مێژووگەراكان كارەساتاویو موسیبەتبارە. هەرچۆن هەموو یاسایەكی سروشتی نادۆگماتیك و پووچەڵئامێزە، بەهەمان شێوە یاساو گریمانە سۆسیۆلۆجیەكانیش. تەنانەت كاتێ بەڵگەی سەلمێنەری زۆریش هەن، دەبێ ملكەچی ئەزموونی پووچەڵكردنەوە بن. لێرەوە دەردەكەوێ كە وەدیهاتنی خواستە یۆتۆپیاییەكان بۆ بیناكردنەوەی تەواوی كۆمەڵگا شتێكی ئەستەمە لەڕووی لۆجیكیەوە. “لەبەر زۆر هۆ ناتوانرێ هەموو یا نزیكەی هەموو پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكان رێك بخرێتەوە، لانی كەم لەبەر ئەوەی بە پراكتیك كردنی هەر سیستمێكی تازە بەسەر پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكاندا، كۆمەڵێك پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی نوێ دێتە ئاراوە كە دیسانەوە دەبێ رێكبخرێنەوە.”(58) ئەوەش كە روانینی یۆتۆپیاییانە بۆ ئەندازیاریی كۆمەڵایەتی لەرووی لۆجیكیەوە ئەستەمە؛ لە كەموكورتیی روانینە گشتگەراكانی زانستە كۆمەڵایەتیەكاندا دەردەكەوێ، لەبەر ئەوەی ئەم زانستانە خەسڵەتی هەڵبژاردن و بەشەكی (جزئی) انەی بینینەكان لەبەرچاو ناگرن و، لێكۆڵینەوەی كۆمەڵگا وەكو گشتێك رەچاو دەكەن.
پۆپەر لەنێوان رێگەچارەی ئەندازیاریی كۆمەڵایەتیی یۆتۆپیایی یا گشتگیرو ئەندازیاریی كۆمەڵایەتیی پلە بە پلە (تدریجی)دا، تەنها دووەمیان بە شیاو دەزانێ. ئەوانەی باوەڕیان بە یۆتۆپیا هەیە “ئەوەی كە لە بنەڕەتدا پلە بە پلەیە بێ بیركردنەوەو ناشیانە بەكاریدەهێنن.”(59) ئەندازیاریی كۆمەڵایەتیی گشتگیر یا یۆتۆپیایی، تیۆرەیەكی سەبارەت بە كۆمەڵگاو بەشە دیاریكەرەكانی لە پشتەوەیە كە پشت بە مەزەنە دەبەستێت. بەرامبەر بەمەش، ئەندازیاریی كۆمەڵایەتی پلە بە پلە پێویستە هەلومەرجە پێویستەكان لە روانگەی ئەزموونگەرییانەوە رەچاو بكات. ئەندازیاریی كۆمەڵایەتی بە بێ توانای رەخنەگرتن لە ئامانج و میتۆدەكانی كاریگەرییەكی ئەوتۆی نیە. “پێشكەوتن و پەرەسەندن وابەستەن بە فاكتەرە سیاسیەكانەوە؛ واتە بەو دەزگایانەوە بەستراونەتەوە كە پارێزەری ئازادیی هزرن.”(60) پێویستە توانای رەخنەگرتن لە سیاسەتەكانی حكومەت بۆ بەدەستهێنانی هەر جۆرە ئەندازیاریەكی كۆمەڵایەتی پارێزراو بێت. هەروەكو بینیشمان ئەم چەمكە بەرهەمی تیۆرەی پۆپەرە سەبارەت گەشەی زانست وەكو پرۆسەی لابردنی هەڵە. جگە لەوە رەخنەگرتن لە سیاستەكانی حكومەت لەبەر هەندێ هۆی تریش هەر پێویستە، لەو هۆیانەش ئەوەی كە كاری سیاسی بەردەوام ئەنجامی خراپی لێ دەكەوێتەوە. پۆپەر كۆمەڵێك هۆ بۆ رەتكردنەوەی ئەندازیاریی كۆمەڵایەتی گشتگیر لە پێوانە فراوانەكەیدا دەهێنێتەوە: یەكەم ئەوەی كە لەمجۆرە ئەندازیارییە كۆمەڵایەتیەدا، لەبەر ئەوەی بەردەوام دەسپێشخەریی زۆرو فراوان دەكرێ؛ ناتوانین بە ئاسانی ئەوە دەسنیشان بكەین كە كام دەسپێشخەری لە روودانی ئەنجامەكاندا كاریگەر بووە، بەمجۆرە ئەم تەرزە میتۆدە بەدەستهێنانی زانستی ئەزموونگەرییانە سەبارەت ژیانی كۆمەڵایەتی بە ئەستەم دەهێنێتە دی. بە ڕای پۆپەر تەنانەت ئەندازیاریی كۆمەڵایەتی پلە بە پلەش بەردەوام نابێـتە مایەی وەدەستهێنانی زانینی ئەزموونگەرییانەی پێویست سەبارەت بە كۆمەڵگا. “زۆربەی تاقیكردنەوە زۆر پێویستەكان، لەگەڵا ئەوەشدا كە یۆتۆپیایی نین و ماهیەتێكی پلە بە پلەیان هەیە، بۆ ماوەیەكی زۆر لە سنووری خەون و خەیاڵدا دەمێننەوە. لەكاردا دەبێ (ئەندازیاریی كۆمەڵایەتی) پشت بەو تاقیكردنەوانە ببەستێت كە لە زەیندا تاقی كراونەتەوە…”(61) بەڵام ئەمە مانای ئەوە نیە كە شێوازێكی باشتر لە ئەندازەی كۆمەڵایەتیی پلە بە پلە لە ئارادایە. دووەم ئەوەیە كە بە ڕای پۆپەر بەرنامەرێژی و ئەندازیاریی كۆمەڵایەتیی گشتگیر یا یۆتۆپیایی دژ بە ئامانجەكانی خۆیانن و، یان بە دەربڕینێكی باشتر ناتوانن ڕێ لە دژایەتیكردنی ئامانجەكانی خۆیان بگرن. بە شێوەیەكی گشتی هەوڵدان بۆ بیناكردنەوەی گشتیی كۆمەڵگا بەرەو رووی گەلێ ناكۆكیی گەورە دەبێتەوە، لەبەر ئەوەی لەگەڵا بەرژەوەندییە جێگیرەكانی گروپە كۆمەڵایەتیەكاندا بەیەكدا دێن، جگە لەوە كۆكبوونی رای گشتی لەسەر ئامانجەكانی ئەمجۆرە دەسپێشخەرییە یۆتۆپیاییو گشتگیرانە گەلێ دوورە. دەرئەنجام ئەندازیارە كۆمەڵایەتیەكان یا شۆڕشگێڕەكان دەبێ نەیارەكانیان سەركوت بكەن، یانیش بەزۆر ملیان پێ كەچ بكەن. بەمجۆرەش حكومەت ماهیەتێكی دەسەڵاتگەرایانە بەخۆوە دەگرێت و، ناچار دەبێت هەموو جۆرە رەخنەو نەیارییەك سەركوت بكات. حكومەتێكی لەمجۆرە پەیوەندیی خۆی لەگەڵا كۆمەڵگادا لەدەست دەدات و، تەنانەت ناتوانێ لە سنووری گونجاندنی خۆی لەبەرنامە رەچاوكراوەكانیدا بگات. شۆڕشگێڕان لە ئەنجامدا دەگۆڕێن بۆ چینێكی ئۆرستۆكراتی نوێ‌و، ئایدیۆلۆژیای شۆڕشگێڕانە وەكو پەردەیەك بۆ شاردنەوەی ئیمتیازاتەكانی خۆیان بەكاردێنن: “ئایدیۆلۆژیای شۆڕشگێڕانە دەبێ بە تلیاكی خەڵك.” كاتێ شۆڕشگێڕان بۆ رزگاركردنی بەرنامە شۆڕشگێڕو یۆتۆپیاییەكانی خۆیان تەواو دەسەڵات دەخەنە دەستی خۆیانەوە، بۆ پاراستنی ئەو دەسەڵاتە دەست بە هەندێ كاری پەلە یان بەرنامەڕێژیی (بەرنامە رێژی نەكراو) دەكەن. بەمجۆرە ئەندازیاریی كۆمەڵایەتیی یۆتۆپیایی دەبێتە مایەی دژایەتیكردنی ئامانجەكانی خۆی.
ئایدیۆلۆژیا یۆتۆپیاییو شۆڕشگێڕەكانیش كە ئامانجیان دامەزراندنی جیهانێكی داهێنراو و بێ وێنەیە؛ ئایدیۆلۆژیگەلێكی خەیاڵین، لەبەر ئەوەی شتێك كە تەواو نوێ‌و بێ وێنە بێت ئەستەمە، هەموو ئایندەیەك رەگوریشەی لە ئێستاو رابوردوودا هەیە. دروستكردنی یۆتۆپیایەك كە نموونەی نەبێت ئەستەمە. لەبەر ئەوەی تاقە شتێك كە ئێمە دەتوانین بە راستی ئەنجامیبدەین؛ ئەوەیە كە لەسەر بارودۆخی هەنووكە كار بكەین و گۆڕانگاریی تێدا ئەنجامبدەین. چ شۆڕشگێڕان و چ ئەوانەی باوەڕیان بە یۆتۆپیا هەیە بە گۆڕانی بەشەكی (جزئی) قایل نین و ، خوازیاری گۆڕینی تەواوی بونیاد كۆمەڵگان. بە مانایەكی دی دوچاری ئەو دژایەتی (تناقچ)ە بوون لەگەڵا خۆیاندا كە دەیانەوێ بەر لەوەی بەشێك لە شتەكان بگۆڕن، تەواوی سیستمەكە هەڵاوگێڕ بكەن. جگە لەوە شۆڕشگێڕان و لایەنگرانی یۆتۆپیا لافی ئەمە لێدەدەن كە ئاگاداری و زانینی تەواویان سەبارەت بە كۆمەڵگا لایە، كە ئەمەش شتێكە ئەقڵا نایبڕێت. هەروەها ئەو بۆچوونەی كە دەڵێت مێژوو ئامانجێكی هەیە؛ بێ بناغەیە، چونكە دوای ئەو شتەی كە بە ئامانجی مێژوو لە قەڵەم دەدرێ، دیسانەوە گۆڕانی دیو ئامانجی دی دێتە گۆڕێ. بەم پێیە مێژوو داخراو نیەو، ناتوانین بیوەستێنین. تا بەرەو پێشەوە بچین ئاسۆی نوێ دەكرێتەوەو، هەرگیز ناتوانین بگەینە كەناری ئارامیو كۆتایی ئاسۆ. دژایەتیەكی تریش لە ئارادایەو، ئەویش ئەوەیە كە شۆڕشگێڕان و خەون و خەیاڵەكانیان دەكەونە ژێر كاریگەریی كۆمەڵگاو بارودۆخی باوەوەو، بەمجۆرە بەو شتەی كە بەشێكە لە بارودۆخی باو ناكرێ بارودۆخی باو لەناو ببرێ. هێنانە ئاراوەی كۆمەڵگایەكی تەواو نوێ‌و بێ نموونە وابەستەیە بە لەنێوبردنی ئەو بارودۆخەوە كە لەگۆڕێدایە، بەڵام تێكدانی بارودۆخی باویش واتە ئەستەمبوونی هەر كارێك، بەم پێیە رێگەیەكی دیكە نیە جگە لە كارو بزاوتی هەنگاو بەهەنگاو (كە تێكڕا دەبنە هۆی گۆڕانی بنەڕەتیو بناغەیی). تەنانەت ئەگەر بكرێ تەواوی كۆمەڵگا بە پێی پلان و نەخشەیەك بینابكرێتەوە، دیسانەوە ئەو كارە لە دەستی پلانڕێژو نەخشەسازەكان دەردەچێت و، لە ژیر كاریگەریی گۆڕانە ناچارییەكاندا دەگۆڕێت. بە شێوەیەكی گشتی لە روانگەی پۆپەرەوە گۆڕانی شۆڕشگێڕانەو سەرتاپاگیرو رادیكال لەو كۆمەڵگایانەدا كە دامو دەزگای پێویستیان تیا نیە بۆ رەخنەگرتنی ئازادانە لە سیاسەتەكانی حكومەت، زۆر دژوارە.
هەلومەرجی گونجاو بۆ رەخنەیەكی وەها لە سیاسەت و حكومەتدا هاوتەریبە بە رەوتی چارەسەری كێشەكە لە رێی لابردنی هەڵەوە لە زانستدا. لە دیدگای پۆپەرەوە هەلومەرجی رەخنەی زانستیو لابردنی هەڵە بە تەنها لە حكومەتە دیموكرات و لیبراڵەكاندا قابیلی ئەنجامدانەو، گۆڕانكاریی شۆڕشگێڕانە لم هەلومەرجانەدا دەبێتە مایەی كەموكورتی و ناڕێكی.
سەبارەت بەرگریكردن لە دیموكراسیو كۆمەڵگای كراوە
هەروەكو بە روونی بینیمان، تیۆرەی سیاسیو كۆمەڵایەتیی كارل پۆپەر لە تیۆرە ئەپیستمۆلجیەكەوە سەرچاوە دەگرێ، كە بناغەی فەلسەفیی ئەوە. بابەتی سەرەكیی كتێبی (كۆمەڵگای كراوەو دوژمنەكانی) ئەوەیە كە دەبێ لە بیروڕاو تیۆرە فەلسەفیەكاندا بەدوا رەگوریشەی سیستمە كۆمەڵایەتیو سیاسیەكاندا بگەڕێین. بەڕای ئەو دەبێ ئەو پرنسیپانەی كە سەبارەت تیۆرە زانستیو میتافیزیكیەكان بەكاردەبرێن بە هەمان ئەندازە سەبارەت تیۆرە سیاسیو كۆمەڵایەتیەكانیش بەكار ببرێن. ئەنجامگیرییەكانی هەردوو كتێبی (كۆمەڵگای كراوەو دوژمنەكانی)و (هەژاریی مێژووگەرایی) لەتیۆرەی ئەپستمۆلۆجیی كتێبی (لۆجیكی دۆزینەوەی زانستی)یەوە سەرچاوەیان گرتووە. رەخنەگرتنی ئەقڵانیش كە بناغەی گەشەسەندنی زانستە، خەسڵەتی سەرەكیی كۆمەڵگای كراوەیە.
پۆپەر لە كتێبی (كۆمەڵگای كراوەو دوژمنەكانی)دا بە شێوەیەكی سادە بەرگریی لە دیموكراسی، یان بە واتایەكی دی بە سۆسیال- دیموكراسی كردووە. بە گوێرەی فەلسەفەی میتۆدۆلۆجییانەی ئەو، واتە (لابردنی هەڵە)، باشترین شێواز بۆ گەیشتن بە كۆمەڵگایەكی باشتر چارەسەركردنی هەنگاو بە هەنگاوی ئەو مەسەلانەیە كە دوچاری كۆمەڵگا بوون. هەروەكو چۆن لە زانستدا پێشكەوتن پێویستی بە رەخنەلێگرتنی بەردەوام هەیە، لە سیاسەت و كۆمەڵگاشدا رێی گەشەسەندن و پێشكەوتن بەستراوەتەوە بە ئازادیی رەخنە لێگرتن و پێشنیازكردن و رێگە چارەی جۆراوجۆرو چارەسەركردنی كێشەكان و گۆڕانكارییەوە لەسەر ئەم بنەمایانە. بۆ گەڕان بەدوا نهێنیی پێشكەوتنی دیموكراسیەكانی خۆرئاوادا دەبێ لە پێشزەمینەی هزری ئازادیو رەخنەلێگرتن بكۆڵینەوە؛ نەك لە سامان و سەرچاوە سروشتیەكانی ئەو دیموكراسییانە. بەدەربڕینێكی دی؛ دیموكراسی هۆی سەرەكیی گەشەسەندن و پێشكەوتنی ئابووریی خۆرئاوا بووە. دیموكراسی ئەو بوارە دەڕەخسێنێت كە سیاسەتەكانی دەوڵەت وەكو كۆمەڵێك گریمانە وەربگیرێن كە پێویستە بەردەوام بكەونە ژێر دەسكاریو ریفۆرمەوە. داڕشتنی سیاسەت خۆی لەخۆیدا هەندێ مەسەلەی پێشبینی نەكراو دەگرێتە خۆی و، چەند بیركردنەوەی پێشوەخت و لێكۆڵینەوەو رەخنەەش دەربارەی پتر بێت ئەگەری سەركەوتوویی زیاترە. رەخنەلێگرتن ئەگەری لابردنی هەڵە زیاتر دەكات. لە داڕشتنی سیاسەتدا بەتەنها نیازپاكی بەس نیە و،هەمیشە دەبێ بڕیارە سیاسیەكان تاقیبكرێنەوە، نەك بەو مەبەستەی رادەی سەركەوتووییان ئاشكرا بێت، بەڵكو بە مەبەستی دیاریكردنی ناتەواوی و خەوشەكانیان. بە پێچەوانەوە، سیاسەتمەداران جەخت لەسەر بەڵگەی سەركەوتووییەكانیان دەكەن و، لە گەڕان بەدوای هەڵەی بڕیارەكانیاندا خۆیان دەپارێزن، ئەمەش خۆی گرنگترین هۆی نشوستیو شكستە.
لە بڕیارە سیاسیەكاندا، هەروەكو تیۆرە زانستیەكان، هەڵە كاتێ ئاشكرا دەبێت كە رەخنە هەبێت، ئەمەش پێویستی بە بوونی (كۆمەڵگای كراوە) و فرەجۆرە. كۆمەڵگای كراوە كۆمەڵگایەكە كە تیایدا سیاسەتەكانی دەوڵەت بە پێی رەخنەلێگرتنی بەردەوام راست دەكرێتەوەو دەگۆڕێن. هەڵبەت گۆڕان لە سیاسەتەكاندا پێویستی بە گۆڕان لە تاقمی دەسەڵاتداردا هەیە. بۆیە بوونی ئۆپۆزسیۆنی رێكخراوو ئەگەری گواستنەوەی ئاشتیئامێزانەی دەسەڵاتی دەوڵەت لە گروپێكەوە بۆ گروپێكی دی مەرجی هاتنەدیی كۆمەڵگای كراوەیە. بەم پێیە دیموكراسی وەكو شێوازێك تەنها بەو مانایەی كە زۆرینە حوكمڕانەكان هەڵدەبژێرن، دیموكراسییەكی راستەقینە نییە. دەش زۆربەی خەڵك كەسانێك هەڵبژێرن كە دژ بە كۆمەڵگای كراوەو، دام و دەزگای مەدەنی و ئازاد و، رەخنەلێگرتن بن، هەروەكو لەو دیكتاتۆریەتانەدا روویانداوە كە بە ناوی شۆڕشەوە حوكمیان كردووە. ئەم جۆرە تێگەیشتنە لە دیموكراسی تێگەیشتنێكی رواڵەتییە. دەشێ كۆمەڵگای كراوە نەك هەر لەسەر دەستی دیكتاتۆران و كەمینەی حوكمڕان؛ بەڵكو لەسەر دەستی زۆرینەش گورزی لێ بوەشێنرێ. بەم پێیە بەڕاستی دەكرێ بەرامبەر بەو زۆرینانەش بەرگری لە كۆمەڵگای كراوەو دام و دەزگا ئازادە دیموكراتەكان بكرێ. هەیدێ ئەوانەی كە فریودەری خەڵكن و ئەو دیكتاتۆرانەش كە بە شێوازی تایبەتیی خۆیان وایان لە زوربەی خەڵك كردووە كە لەگەڵیاندا بن و، بەناوی پاراستنی بەرژەوەندیی خەڵكەوە كۆمەڵگای كراوەو دام و دەزگا دیموكراتەكانیان لەناو بردووە. بێگومان مەرجی سەرەكیی كۆمەڵگای كراوە لێكبوردنی سیاسییە. بەڵام لەگەڵا ئەمەشدا لێبوردن بەرامبەر بەو گروپانەی كە دژی لێكبوردنی دیموكراسین زیان بە بونیادی كۆمەڵگای كراوە دەگەیەنێت. بەم پێیە لەكاتی پێوست و لەكاتی بوونی هەڕەشەی ترسناكدا، پێویستە دوژمنانی لێكبوردن و لایەنگرانی توندوتیژی سەركوت بكرێن.
لە رووی سیاسەتە ئابوورییەكانەوە پۆپەر لایەنگری جۆرە سۆسیال دیموكراسییەكە. بەڕای ئەو ئازادیی ئابووریی بەرەڵڵاو بێ سنوور زیان بە ئازادیو دیموكراسی دەگەیەنێت. پۆپەر بەرگری لە دەوڵەتی خوشگوزەرانی (رەفاه) و بوونی دامەزراوەكان بۆ پاراستنی چینەكانی خوارەوەو دەستێوەردانی دەوڵەت لە ئابووریدا دەكات. بە ڕای ئەو دەستێوەردانی دەوڵەت لە ئابووریدا شتێكی ناچاریە. دەوڵەت هەر هەڵوێستێك بگرێت، چ بە دەستێوەردان و چ بە پێچەوانەوە، هەر بە جۆرە دەستێوەردانێك دەژمێردرێ.
بەهەر شێوەیەك بێت لە سەرمایەداریی پێشكەوتووشدا ئازادیی تەواوی بازاڕی نیە، چونكە ئەگەر دەوڵەتیش دەستی تێ نەخات دەزگا پاوانكەرەكان هەلومەرجەكانی كێبەركێی تەواو لەناو دەبەن. بە كورتی دەوڵەت دەبێ بۆ دابینكردنی ئازادیی ئابووریی هەمووان بەرنامەڕێژی بكات و دەستێوەر بدات. بە دەربڕینێكی دی دەبێ مەبەست لە دەستێوەردانی ئابووریی دەوڵەت دابینكردنی رادەی زۆری ئازادیی ئابووری بێت. دەستێوەردانی كەمتر یا زیاتر لە رادەی پێویست بۆ گەیشتن بەم ئامانجە زیان بە ئازادی، واتە بە ئامانجی سەرەكیی ژیانی سیاسی دەگەیەنێت. لەم بارەیەوە پۆپەر ئاگادارمان دەكاتەوە كە “بێگومان گەورەترین مەترسی دەستێوەردان- بەتایبەتی دەستێوەردانی راستەوخۆ-ی زیادبوونی دەسەڵاتی دەوڵەت و تەشەنەكردنی بیرۆكراسیە. ئەو شتەی كە دەبێتە مایەی زیادبوونی مەترسیش ئەوەیە كە كەمتر لایەنگرانی دەستێوەردان خەوش لەم مەسەلەیەدا دەبیننەوە… دەبێ هەم بۆ ئاسوودەیی بەرنامەڕێژی بكەین و هەم بۆ ئازادی، چونكە بە تەنها ئازادی ئاسوودەیی دابیندەكات.”(62) بۆ دابینكردنی ئەم مەبەستەش پێویستە دەسەڵاتی سیاسی پەرش بێت، چونكە هەر سەنتەریزمێك بۆ دەسەڵات لەگەڵا خۆیدا مەترسیی دیكتاتۆری هەڵدەگرێت. بۆیە مەسەلەی سەرەكی لە ژیانی سیاسیدا پەیوەست نیە بە ماهیەت و ژمارەی حوكمڕانەكانەوە (وەك چۆن لە فەلسەفەی كۆندا وا دەخرایە روو)، بەڵكو مەسەلەی سەرەكی شێوازی بەكارهێنانی دەسەڵاتەو، رێگای نەهێشتنی چەوساندنەوەش بەرگرتنە لە بەكارهێنانی دەسەڵات بە شێوازێكی دیكتاتۆریانە. مەسەلەی سەرەكی بریتیە لەوەی “چۆن دەتوانین دەزگا سیاسییەكان بە جۆرێك رێك بخەین كە تەنانەت حوكمڕانە خراپ و ناشایستەكانیش نەتوانن زیان بە كۆمەڵگا بگەیەنن.”(63)
لەبواری سیاسەتی ئابووریشدا دروشمی پۆپەر بەرامبەر لایەنگرانی سوودگەرایی، كە بەرگرییان لە زۆرترین شادی بۆ زۆرترین خەڵك دەكرد ئەوەیە كە دەبێ هەوڵبدەین لە هەژاریو بەدبەختیی خەڵك كەمبكەینەوە. بەواتایەكی دی لەبری تەقەللاكردن بۆ هێنانەدیی یۆتۆپیا پێویستە ئەو كەموكورتیە كۆمەڵایەتیانەی لە ئارادایە، نەیانهێڵین. ئەو لە كتێبی (كۆمەڵگای كراوەو دوژمنەكانی)دا دەڵێت: لەنێو تەواوی ئامانجە سیاسییەكاندا لەوانەیە خەتەرترینیان ئامانجی شادكردن و بەختەوەركردنی خەڵك بێت. ئەمجۆرە ئامانجە ئەنجامەكەی بە سەپاندنی بەها باڵاترەكانی ئێمە بەسەر خەڵكانی تردا دەشكێتەوە، تا ئەوانیش لەو شتە بگەن كە بە بڕوای ئێمە زۆرترین بایەخی بۆ بەختەوەركردنیان هەیە… ئامانجێكی وەها بەرەو یۆتۆپیاگەراییو ئاقارە رۆمانتیكیەكانمان دەبات. ئێمە دڵنیاین كە هەمووان لە كۆمەڵگای كامڵا و جوان و خەیاڵیی ئێمەدا بەختەوەر دەبن و، بێگومان ئەگەر یەكتریشمان خۆش بوێت ئەوا بەهەشت لەسەر رووی زەوی دەخولقێنین… بەڵام هەوڵدان بۆ خولقاندنی بەهەشت لەسەر زەوی دەبێتە مایەی خولقاندنی دۆزەخ، دەبێتە مایەی هەڵنەكردن لەگەڵا یەكتردا، شەڕی مەزهەبیی لێ دەكەوێتەوەو، بەدابینكردنی قوتاربوون لەڕێی دروستكردنی دەسەڵاتی پشكنینی بیروباوەڕەوە دەشكێتەوە.”(64)
بەڕای پۆپەر شێوازی هێنانەدیی یۆتۆپیاو دابینكردنی بەختەوەریی رەها بۆ خەڵك شتێكی روون نیە، بەڵام شێوازی كەمكردنەوەو لەناوبردنی كەموكورتیو گرفتە كۆمەڵایەتیەكان تاڕادەیەك روونە. كەمكردنەوەی كڵۆڵیو بەڵا هاندەرێكی كردەییو عاتیفیی بەهێزتر دەخولقێنێ لای ریفۆرمیستە كۆمەڵایەتیەكان وەك لە دابینكردنی بەختەوەریو كامەرانی. كەواتە لەبری ئەوەی باس لەدابینكردنی زرۆترین شادی بۆ زۆرترین خەڵك بكەین (وەكو بنتهام وادەخوازێ)، پێویستە باس لە كەمكردنەوەی زۆرترین رادەی ئازارو كڵۆڵیی خەڵك بكەین.
بۆچوونی ناكۆك لەسەر پەیوەندیی مەنتیقیانەی فەلسەفەی زانست و ئەپیستمۆلۆجیا بە هزری سیاسیی پۆپەرەوە هەیە. رەخنەگرانی پۆپەر رایان وایە كە تیۆرە زانستیەكەی ئەو (شۆڕشگێڕانەیە) (لەبەر ئەوەی جەخت لەسەر پووچەڵكردنەوە دەكات)، لەكاتێكات كە تیۆرەی ئەندازەی هەنگاو بەهەنگاو ریفۆرمیستانەیە، بۆ نموونە یەكێك لەو رەخنەگرانە كە ناوی مایكل فریمانە رای وایە كە ئەپستمۆلۆجیای پۆپەر پووچەڵئامێزە، لەئاستی ئەپیستمۆلۆجیدا رەخنەی پۆپەر لە یۆتۆپیاگەرایی ئەوەیە كە تێڕوانینێكی وەها یاساكانی زانست رەتدەكاتەوە، بەڵام هەر بەپێی رای ئەو خۆی یاسا زانستیەكان بەردەوام ناڕەهاو بێ پایانن. ئەمە بۆ خۆی لە دوو سەرەوە رەخنە لە یۆتۆپیاگەرایی لاواز دەكات: یەكێكیان ئەوەیە كە لە قەڵەمدانی هەر تیۆرەیەكی كۆمەڵایەتی بە یۆتۆپیا دەبێ بەردەوام ناڕەها (ناقەتعی) بێت، دووەمیشیان ئەوەیە كە لەبەر ئەوەی پۆپەر خۆی جار لەسەر جار ئەوە دووپات دەكاتەوە كە مەرجی گیانی زانستیانە دۆزینەوەی بەردەوامی بەڵگەی پووچەڵكەری یاسا ناڕەهاكانە، بۆیە وا دێتە پێشچاو كە تیۆرە كە تیۆرەكەی ئەو سەبارەت گەشەسەندنو پێشكەوتنی زانست و زانین رێ لە تاقیكردنەوە یۆتۆپیاكانیش نەگرێت و، بگرە تەنانەت هانیشیان بدات.”(65)
ئێرنست گێلنەریش كە رەخنەگرێكی ترە رای وایە كە “لەنێوان فەلسەفەی زانست و تیۆرەی كۆمەڵایەتیی پۆپەردا هەم هاوسەنگیو یەكێتیو هەم ناهاوتاییو گرژی هەیە. فەلسەفە كۆمەڵایەتیەكەی ئەو لایەنگری سیفەتی جوانی (كراوەیی)ە كە هاوتای كۆمەڵایەتیی پووچەڵئامێزیە.. بەڵام گرژییەكی ئاشكرایش هەر لە گۆڕێدایە؛ لە زانستدا (كراوەیی) واتە تا ئەوپەڕی خۆ لە قەرەی مەترسی دان، بەڵام لە مەسەلە كۆمەڵایەتیەكاندا پێچەوانەی ئەوە رەوایە”(66)
پەراوێزو سەرچاوەكان:
*وشەی (بینین) لەم وەرگێڕانەدا بە مانای (مشاهدە) بەكارهێنراوە.
1- كارل ریموند پوپر، جستجوی ناتمام، ترجمە‌و ایرج علی ێ‌بادی، ویراستهو چیا‌و موحد، مجموعهو اندیشههای عصرنو، تهران، سازمان انتشارات و ێ‌موزش انقلاب اسلامی، 1369، ص95.
2- همان، ص 97.
3- Karl Raimund Popper, Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge, London, 1972, P, 46.
4- جستجوی ناتمام، ص47.
5- Bryan Magee, Modern British Philosophy, London, 1971, P. 73.
6- Conjectures and Refutations, P. 46.
7- جستجوی ناتمام، ص63.
8- Modern British Philosophy, P. 73.
9- جستجوی ناتمام، ص69.
10- همان، ص55.
11- همان، ص59.
12- همان، ص63.
13- Quantum Theory and the Schism in Physics, 199-211.
14- Ibid. P.199-211.
15- Ibid. P.199-211.
16- Karl Raimund Popper, Quantum Theory and the Schism in Physics, London, 1982, P. 199-211.
17- بریان مگی، پوپر، ترجمە‌و منوچهر بزرگمهر، )تهران، انتشارات خوارزمی، 1359)، فصل4.
18- Karl Raimund Popper, The Open Universe:
An Argument for determinism, London, 1982, P.130.
19- Ibid, P.127.
20- Ibid. P. xx.
21- Ibid. PP.1-2
22- Ibid. P.41.
23- Ibid. P.199.PP.1270128.
24- Karl Raimund Popper, Objective Knowledge:
An Evolutionary Approach, Oxford, 1979, P. 108.
25- Ibid. Preface.
26- Ibid. P. 242.
27- پوپر، فصل 5.
28- Karl Raimund Popper, The logic of Scientific Discovery, London, 1968, P,111.
29- Conjectures and Refutations, P.30.
30- جامعە‌و بازو دشمنان ێ‌ن، جـ 3 ص674.
31- همان، ص 675.
32- همان، ص679.
33- همان، ص 687.
34- همان، ص 688 و 689.
35- همان، ص 617.
36- همان، ص 729.
37- همان، ص 730.
38- همان، ص 735.
39- همان، ص 758.
40- جامعهو بازو دشمنان ێ‌ن، جـ4، ص 858.
41- همان جا.
42- همان، ص 893 و 894.
43- همان، ص 860.
44- همان، ص 911.
45- همان، ص 919.
46- همان، ص920.
47- همان، ص 941.
48- همان، ص 957.
49- همان، ص 1013.
50- همان، ص 897.
51- همان، ص 1024.
52- همان، ص 1034.
53- همان، ص 1026.
54- همان، ص 1027.
55- همان، ص 1027.
56- همان، ص 1039.
57- همان، ص 1040.
58- Karl Raimund Popper, Poverty of Historicism, London, 1957, PP. 79-80.
59- Ibid. P. 68.
60- Ibid
61- Ibid. P. 97.
62- پوپر، فصل های 6،7.
63- همان جا.
64- Michael Freeman, “Sociology and Utopia:
Some reflection on the social philosophy of Karl Popper”, British Journal of Sociology, (March 1975), no. 26. PP. 31-32.
65- Ibid.
66- Ernest Gellner, The Legitimation of Belief, Camberidge, 1974, P. 172.
*ئەم باسە لەم كتێبەوە كراوە بە كوردی:
(تاریخ اندیشەهای سیاسی در قرن بیستم- جلد دوم- لیبرالیسم و محافڤهكاری، حسین بشیریه- نشرنی چاپ اول 1378 (1999) تهران)
واتای هەندێ لەو زاراوانەی كە لەم بابەتەدا هاتوون:
زانین- مەعریفە Knowledge
تیۆرەی زانین Epestimology
زانست Science
مەزەنە lntuition
پووچەڵكردنەوە Refutation
پووچەڵئامێز Refutable
(هەر تیۆرەیەك قابیلەتی پووچەڵكردنەوە لەناوخۆیدا هەڵبگرێت).
ئەزموونئامێز Testable
(هەر تیۆرەیەك قابیلەتی تاقیكردنەوە لەناوخۆیدا هەڵبگرێت).
ئەندازاریایی كۆمەڵایەتی Social engineering
ئیستیقرا‌و induction
(شێوازێكە لە شێوازەكانی ئیستیدلالو بریتییە لە دەستپێكردنو گواستنەوە لە تایبەتەوە بۆ گشتو، لە ئەنجامەكانەوە بۆ پرنسیپەكان و، لەدیاردەكانەوە بۆ یاساكانیان و دوو جۆر ئیستیقرائیش هەیە:
1-ئیستیقرائی تەواو Complete induction
2-ئیستیقرائی ناتەواو lncomplete induction
بوونی هێزەكی (الوجود بالقوّە) Potential entity
بەشەكی جزئی پرۆسەی لێكۆڵینەوە لە (بەش) ەوە بۆ (گشت-كل).
