جۆرج تەرابیشی
و: شوان ئەحمەد
ئەوەی فیكری سیاسی لە سەردەمانی كۆن و ناوەڕاست دا پێیەوە سەرقاڵا بوو، سۆراخكردنی باشترین سستمێك بوو بۆ حوكمڕانی كردن بە بۆچوونی هەریەك لە ئەفلاتۆن و ئەرستۆ، یاخود گەڕان بوو لە دووی (یۆتۆپیا) بە دەربڕینی فارابی.
بەڵام فیكری سیاسی سەردەمی نوێ دابڕانێكی لەگەڵا ئەم بۆچوونەدا دروستكرد بە ئاڕاستەیەكی گەلێك واقیعی تردا. ئاڕاستەیەك كە كاری گەڕان نەبوو لە دادپەروەرترین سستمەكان و ئەوەیان كە زیاد لە هەر سستمێكی دی دەقاودەقی فەزیلەتن، بەڵكو ئەركی گەڕان بوو لە چۆنیەتی مومارەسەكردنی حوكم و مومارەسەكردنی سیاسەت وەكی خۆی كە هەیە. بەم پێیە دەكرێت نیكۆڵۆماكیاڤیل (1469-1527) بە باوكی دامەزرێنەری نوێگەری سیاسەت دابنێین. خاوەنی كتێبی “میر” بەر لەهەر شتێكی دی بایەخ بە تەكنیكی حوكم دەداو، بەلای ئەوەوە گرنگ ئەوە نیە بپرسین: میر بۆچی حوكم دەكات؟ بەڵكو پرسیارەكە ئەوەیە كە چۆن حوكم دەكات؟ واتە بە بۆچوونی ماكیاڤیل ئەو كارەی سیاسەتی لەسەر دروست دەبێت و دامەزراندنی دەوڵەتی لێ دەكەوێتەوە بە شێوەیەكی گشتی كارێكی نائەخلاقیە. لەبەر ئەوەی میر بۆ حوكمكردن یاخود بۆ دامەزراندنی دەوڵەت ڕێگاچارەیەكی دیكەی لە بەردەمدا نیە، جگە لە بەكارهێنانی هێز یان فەتحكردن نەبێت. بە كارهێنانی هێز لەو هەرێمانەی بە میراتی بۆی جێماوەو فەتحكردنیش لەو ناوچانەی لە دەرەوەی سنووری دەسەڵاتیدان. لە هەردوو حاڵەتەكەش دا وەك یەك میر بۆ ئەوەی درێژە بە دەسەڵاتی حوكمڕانی خۆی بدات دەبێت هێزو فرت و فێڵا بەكاربهێنێت.
بەڵام بۆچی هێزو فرت و فێڵا؟ لەبەر ئەوەی ئەوانەی حوكم دەكرێن مرۆڤن و مرۆڤیش خەسڵەتێكی شەڕانگێزانەی هەیەو، وەك بونەوەرێكی سروشتی لە هەموو شتێكی ئەخلاقی یان كۆمەڵایەتی داماڵراوە. لە كاتێكدا وا پێویست دەكات “میر” وێنەی خۆی بشارێتەوەو تەنها بە دەمامكی شكۆداریو فەزیلەتەوە دەربكەوێت، ئەوا مەحاڵە بەتایبەت گەر حوكمڕانێكی تازە بێت ڕەفتارەكانی خۆی پابەندی هەموو ئەو بنەما چاكەخوازیانە بكات كە دەستەو دایەرەكەی لێی چاوەڕوان دەكەن. ئەو بۆ ئەوەی لەسەر كورسی دەسەڵات بمێنێتەوە وەك ماكیاڤیل لە نەسكی هەژدەهەمی “میر”دا باسی دەكات، هیچ ڕێگاچارەیەكی دیكەی لە بەردەمدا نیە جگە لەوەی كە (دژ بە مرۆڤایەتیو دژی بنەماكانی سۆزو بەزەییو، بگرە دژ بە ئاینیش) ڕەفتارو هەڵسوكەوت بكات. میر گەر لە توانایدا بوو پێویستە لەسەر ڕێگای خێرو چاكە لانەدات، بەڵام هاوكات ئەوەشی لەسەرە لەكاتی پێویست دا (بزانێت چۆن ڕێگای خراپە دەگرێتەبەر).
بەم جۆرە سیاسەت لەگەڵا ماكیاڤیل دا لە هەموو پاساو و بەهانەیەكی تیۆلۆژی یاخود میتافیزیكی بەتاڵ دەكرێتەوە. لە كاتێكدا لەوە دەردەچێت كە وەكی ئامرازێك بەدەستی خواوەندەوە بمێنێتەوە، لە هەمان كاتدا لەوەش دەكەوێت لافی دەست پاكێتی لێ بدات. لەبەر ئەوەی دەسەڵات دیاردەیەكی تەواو ئینسانیە، ئەوا تەنها لە ڕێی هێزو خوێنەوە بەدەست دێت و پارێزگاریشی لێ دەكرێت. بەڵام ئاخۆ ڕوتكردنەوەی سیاسەت لەو بەهایانە جۆرە پاكژكردنەوەیەكی نیە؟
سیاسەت دوای ئەوەی هەموو بەرگە ئاینیو ئەخلاقیو میتافیزیكاییەكانی لەخۆی داماڵی، دەیتوانی دەست بە خوێندنەوەیەكی بێ پێچ و پەنای خۆی بكات. لەگەڵا هاتنی ماكیاڤیلیش دا بواری ئەوە دەڕەخسێت تا سیاسەت پەلكێش كرێتە ژێر باری شیكاریی بابەتیو زانستیو دواجار ڕەخنە لێگرتنیشەوە. سەرەڕای ڕەخنەی توندی نێوەندە ئاینیە كاتۆلیكیو پرۆتستانیەكان پێكەوە لە كتێبی “میر”، بەڵام دواجارو لە سەدەكانی دواتردا بووە كتێبی ژوورسەری سەرجەم سیاسەتمەدارە گەورەكان: شارلی پێنجەم و هنری چوارەم و ناپلیۆن و تالیران.
ڕەنگە تۆماس هۆپز (1588-1679) گەورەترین درێژەپێدەری ئەو دیدگا ڕەشبینەی ماكیاڤیل بێت لە سەدەی شازدەدا. ئەم فەیلەسوفە سیاسیە ئینگلیزیە وەك ماكیاڤیل لە پرانسیپی (شەڕەنگێزیو خراپەكاری) سیاسەت و خودی مرۆڤەوە دەستی پێكرد. بەلای هۆپزەوە مرۆڤ بوونەوەرێكی خۆپەرستەو غەریزەیەكی دڕندانەی هەیە. بەو پێیەش كە مرۆڤ (گورگە بۆ برای خۆی) ئەوا ڕێگاچارەیەكی تر نیە جگە لە دەست تێوەردانی بەردەوامی دەسەڵاتی سیاسی لەكاتی پێویست دا، لە ڕێی بەكارهێنانی توندوتیژیو هێزەوە بۆ ڕێگاگرتن لەوەی كۆمەڵگە ببێتە گۆڕەپانی (شەڕی هەمووان دژ بە هەمووان). بۆ ئەمەش دەوڵەت و تەنها دەوڵەتی خاوەن هێز دەتوانێت كۆمەڵگایەكی سروشتی دڕندە بە كۆمەڵگەیەكی مەدەنی ژیاری بگۆڕێت.
ڕاستە هۆپز باس لە پەیمانێكی كۆمەڵایەتی دەكات، پەیمانێك كە فەردەكان پێكەوە بە خواست و ویستی خۆیان دەیبەستن بە مەبەستی دەست نیشانكردنی كەسی فەرمانڕەوا، بەڵام ئەم پەیمانە لە ناوەڕۆكدا پەیماننامەی ملكەچیە: چونكە فەردەكان بە پێی ئەوە دەستبەرداری مافە تایبەتیەكانی خۆیان دەبن لە بەرامبەر ئەو ئاسایش و دڵنیاییەی كەسی فەرمانڕەوا بۆ خۆیان و موڵك و ماڵاتیانی دابین دەكات. كەواتە ئامانجی وەها پەیمانێك كەمكردنەوەو سنوورداركردنی دەسەڵاتی دەوڵەت نیە، بەڵكو پاساو هێنانەوەیە بۆ سروشتی ڕەهاو بێ سنووری ئەو دەسەڵاتەی ناوی دەوڵەتە، تا مومارەسەی خراپەیەكی كەمتری پێ بكات بۆ خۆ بەدوورگرتن لە شەڕو بەلایەكی زۆرترو گەورەتر. نوێنەری بۆرژوازیەتی ئینگلیزی جۆن لوك (1633-1704) ئەم ئیشكالیەتەی هەلگێڕایەوە. لای لۆك ئەو پەیمانەی دەبێتە مایەی دامەزراندن و هێنانە ئارای دەوڵەت كارێكە خەڵكی بە ڕەزامەندیو خواستی خۆیان ئەنجامی دەدەن، ئامانجیش لێی دانانی ئەو سزایانەیە كە دەوڵەت دەیسەپێنێ بەسەر هەریەكێكدا كە دەست درێژی بكاتە سەر ژیان و موڵك و ماڵاتی خەڵكانی تر. بەم پێیەش ئەوانەی لە پەیمانامەكەدا بەشدارن مافی ئەوەیان هەیە لێی بكشێنەوە، هەر كاتێك هەستیان بەوە كرد كەسی فەرمانڕەوا لە جێ‌بەجێكردنی ئەرك و فەرمانەكانیدا لە ئاستی پێویست دا نەبووە. بە پێچەوانەی دەوڵەتە دیسپۆتیزمیو ڕەهاكەی هۆپزەوە، دەبینین دەوڵەتی لۆكی دەوڵەتێكی لیبرالیەو دەسەڵاتیشی سنووردار و دیاری كراوە. پێویستە دەوڵەت بە كەمترین شێوە دەست لە كاروبارەكان وەربدات، تا بۆ خۆشی نەبێتە (ئەژدیهایەك) و كۆمەڵگەی مەدەنی هەڵلوشێت.
لێرەوە لۆك مافی یاخی بوونی فەردەكان لە دەوڵەت بە مافێكی ڕەوا دەزانێت، گەر هاتوو دەوڵەت لە سنووری خۆی چووە دەرێ. هاوكات لەگەڵا ئەمانەشدا لۆك یەكەم كەس بوو كە ئاوڕی لە مەسەلەی لێك جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان دایەوە، بە مەبەستی ڕێگرتن لە زیادەڕۆیی دەسەڵاتی دەوڵەت.
ئەو داوای جیاكردنەوەی دەسەڵاتی یاسادانانی لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە دەسەڵاتی (فیدرالی) دەكردەوە، واتە ئەو دەسەڵاتەی ئەركی بەڕێوەبردنی پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكانی لە ئەستۆدایەو دەتوانێت بڕیاری شەڕو ئاشتیش بدات. هاوكات داوای ئەوەشی كرد دەسەڵاتی دەوڵەت لە دەسەڵاتی كڵێسا جیابكرێتەوە، بە مانای جیاكردنەوەی دەسەڵاتی سیاسی بە شێوەیەكی گشتی لە دەسەڵاتی ئاینی -بەمەش لۆك بە یەكەم تیۆرسینی عەلمانیەت دەدرێتە قەڵەم-. لە فەڕەنساش شارل مۆنتسكیۆ (1689-1755) گەڕایەوە سەر هەمان بیرۆكەی لێك جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان بە مەبەستی دەستەبەركردنی دیموكراسیەتی دەوڵەت و ئازادی هاوڵاتیان. تایبەت بەم مەسەلەیەش دوو بۆچوونی خستەڕوو: تیۆریای (لێك جیاكردنەوەی ستوونی) و تیۆریای (لێك جیاكردنەوەی ئاسۆیی) دەسەڵاتەكان. لەسەر ئاستی ستونی پێویستە دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی تایبەتمەندێتی خۆیانیان هەبێت و، سەربەخۆیی ڕێژەیی خۆیان بپارێزن وەك نوێنەری فەردەكانی كۆمەڵا لە بەرامبەر دەسەڵاتی سیاسیدا. ئاسۆیش پێویستە دەسەڵات جیابكرێتەوە بۆ: دەسەڵاتی یاسادانان، جێبەجێكردن، قەزائی، بە مەبەستی ڕێگرتنی پێشوەخت لە ئەگەری هاتنە ئارای دەسەڵاتی دیسپۆتیزمی. چونكە سروشتی دەسەڵات وەهایە زیادەڕۆیی لە بەكارهێنان و بە گەڕخستنی دەسەڵات دا بكات، بۆیە دەبێت لە ڕێی لێك جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانەوە، لەسەر هەردوو ئاستی (ستونیو ئاسۆیی) بە دەسەڵات ڕێ بە دەسەڵات بگیرێت و سنوردار بكرێت.
جان جاك ڕۆسۆش (1712-1778) لای خۆیەوەو لە پێگەیەكی ئایدیالیانەوە بیرۆكەی پەیمانی كۆمەڵایەتی داڕشت. لای ڕۆسۆ پەیمانی كۆمەڵایەتی پەیمانی ئازادیەو، شێوازێكی كۆبوونەوەی سیاسیە كە فەردە ئازادەكان لە چوارچێوەی ئیرادەیەكی گشتیدا ڕێك دەخات. ملكەچكردن بۆ ئەم پەیمانە لە لایەن فەردەكانەوە بە مانای ملكەچكردن دێت بۆ خودی خۆیان و، وەك پێشتریش ئازادی خۆیان دەبێت و سەربەستیان پارێزراو دەبێت.
گوێڕایەڵی كردنی یاسا بەوپێیەی پەیمانەكە رێكی دەخات، بۆ خۆی بریتیە لە ئازادی، بەڵام ئەم ئازادیە ئازادیەكی ئەقڵانیە (ئازادی هاوڵاتیەكە لەو جێگایەدا دەوەستێت كە ئازادی ئەوانی تری لێوە دەستپێدەكات). ئەمانویڵا كانت (1724-1804) مەزنە فەیلەسوفی ئەڵمانیا لە سەدەی هەژدەدا، گەڕایەوە سەرهەمان تێزەكەی هۆپز كە دەڵێت: مرۆڤ لە دۆخی سروشتیدا خۆپەرستیو شەڕانگێزی بەسەریدا زاڵە. بەڵام كانت لەبری ئەوەی دژایەتی ئەم دۆخە بە دەوڵەتێك بكات كە خاوەن دەسەڵاتێكی ڕەهابێت، بە دەوڵەتی یاسا كەوتە دژایەتیكردنی. یاسا بە فیعلی پێی وایە مرۆڤ شەڕانگێزە وەك ئەوەی هۆپز وێنای كردووە، بەڵام هەر یاساشە مرۆڤ ناچار دەكات ڕێگای سەربەست و ئازاد هەڵبژێرێت. ئەمەش مانای وایە یاسا دەتوانێت تەنانەت حوكمڕانی گەلێك لە ئەهریمەنیش بكات.
لەبەرامبەر دۆخی شەڕو پشێویدا كە دۆخی سروشتییە، حاڵەتی یاسایی دەتوانێت نەك تەنها ئاشتیو ئارامی لە نێوان فەردەكان دا بێنێتەدی، بەڵكو لەباری دایە لە نێوان نەتەوەكانیشدا ئەو كارە ئەنجام بدات. كانت بۆخۆی بیرێارێكی گەردونی بوو، لەگەڵا ئەویشدا چەمكی (دەوڵەتی یاسا) دەلالەتی پڕاوپڕی خۆی وەرگرت، وەك دەوڵەتێك بۆ ئاشتیو ئەقڵ و ئازادی.
سان سیمۆن (1760-1825) ئیلهام بەخشی سەردەمی پیشەسازی نوێ‌و باوكی ڕوحی تەواوی ئاقارە سوسیالیستیەكان، كەوتە ڕەخنەگرتن لەوەی دەوڵەت بە تەنها دەزگایەكی سیاسی بێت و، لەبری ئەوە فۆرمێكی ئابووری-كۆمەڵایەتی پیشنیاركرد. بە بڕوای سان سیمۆن لەگەڵا شۆڕشی پیشەسازیدا ئیتر سیاسەت ئاڕاستەی مێژووناكات، بەڵكو ئەوەی بەم كارە هەڵدەستێت ئابوورییە. بۆیە دەبێت سیاسەتمەداران جێگاكانی خۆیان بۆ ئابووری ناسان و تەكنۆكراتەكان چۆڵبكەن، تا خەون و ئاواتی مرۆڤایەتی بهێننەدی لەوەی ئیدارەی شتەكان جێگای مرۆڤ لە حوكمڕانیدا بگرنەوە.
بە پێچەوانەی ئەو توێژە كۆنەی سیاسەتمەدارانەو كە جگە لە خۆسازدان و خۆتەیاركردن بۆ جەنگ ڕۆڵێكی دیكەیان نەبوو، ئەوا چینی حوكمڕانی نوێ، كە پێویستە تەنها لە بەرهەم هێنەران بن، جگە لە چەسپاندنی ئاشتیەكی كۆمەڵایەتیو نێودەوڵەتی نەخشەو پلانێكی دیكەیان نابێت.
كارل ماركس (1818-1883) میراتگری (زانستی) سۆسیالیزمی یۆتۆبی، چینی بەرهەمهێنەران وەها دەستنیشان دەكات كە تەنها بریتین لە پڕۆلیتاریاو، ئەركی پڕۆلیتاریاش لە مێژوودا ڕاماڵینی كۆمەڵگەی چینایەتیو سەرەو نگومكردنی دەوڵەتە (دەوڵەت بۆخۆی ئامرازێكی سیاسیە بۆ هەیمەنەكردنی چینی بۆرژوا بەسەر كۆمەڵا دا)، ماركس ئەم ئەركە دەخاتە ئەستۆی چینی پڕۆلیتاریاو بەكاری ئەوی دادەنێت. ماركس بە ئیعلانكردنی نزیك بوونەوەی لەناوچوونی دەوڵەت، ڕاستەوخۆ خۆی خستە بەرەی دژ بە هیگڵا، چونكە هیگڵا بنەمایەكی فەلسەفی تا ئاستی پەرستن و ستایش بۆ دەوڵەت داڕشتبوو، بەو پێیە دەوڵەت باڵاترین نمونەی بەرجەستەبوونی ئەقڵە لە مێژوودا (بەتایبەت لە فۆرمە پروسیەكەی)دا.
فلادیمێر لینین (1870-1924) خوێندكارە ڕوسیە گەورەكەی ماركس، سەبارەت بە تیۆریای دەوڵەت دواجار بەلای هیگڵ دا شكاندیەوە نەك ماركس. واتە تێڕوانینی بۆ دەوڵەت هیگڵیانە بوو زیاد لەوەی ماركسی بێت. ئەگەرچی لینین لەڕووی تیۆرییەوە حەتمیەتی لەناوچوونی دەوڵەتی ڕاگەیاند لەگەڵا سەركەوتنی یەكجارەكی شۆرششی بەلشەفیدا، بەڵام ئەو سستمی حوكمەی خۆی تیۆریزەی بۆ كردو بنەما زانستیەكانی بۆ داڕشت (واتە دیكتاتۆرەیتی پڕۆلیتاریا)، بەوە گەیشت داكۆكی لە دەوڵەت بكات لە فۆرمە هەرە ئیستبدادیە دزێو و ستەمكارەكەیدا. لە مێژوودا ڕوی نەداوە كە دەوڵەت كۆمەڵگەی مەدەنی سڕیبێتەوە، وەك ئەوەی لە سایەی ستالینیەت دا ڕوویدا.
نائومێدی ئەزمونی بەلشەفی كە لە ڕووی مێژووییەوە هاوشانی ئەزمونی هەریەك لە فاشیزم نازیزم بوو، وەكی پەرچەكردارێك دواین گەورە قوتابخانەی لە قوتابخانەكانی فیكری سیاسی بەرهەمهێنا: ئەویش قوتابخانەی فرانكفۆرت بوو.
ئەم قوتابخانەیە لە ساڵی 1931دا دامەزراو، بۆ ماوەی نیو سەدە بەرهەمە فیكریەكانی لەنێوان ئەڵمانیای زێدی خۆیان و وڵاتە یەكگرتووەكان لە تاراوگە بەردەوامێتی هەبوو. قوتابخانەی فرانكفۆرت لە ڕێی بیریارانی وەكی هۆركهایمەرو ئەدرنۆو ماركۆزەو فرۆم و هاپرمازەوە تیۆریەكیان داڕشت كە لە فەسەفەی سیاسیدا بە (تیۆریای ڕەخنەیی) ناوبانگی دەركرد. ئەمەش تیۆریایەكە پێكەوە هەریەك لە دیسپۆتیزمی ئایدیۆلۆژی سستمە تۆتالیتاریەكان و (دیسپۆتیزمی تەكنۆكراتی) كۆمەڵگە خۆرئاواییە پێشكەوتوووەكان ڕەتدەكاتەوە.
ڕوخانی دیواری بەرلین و بلۆكی سۆسیالیزم بونە مایەی ئەوەی جارێكی تر ئیعتبار بۆ فیكری دیموكراسی بگێڕدرێتەوە، بەتایبەتی لە فۆرمە نیو –لیبرالیەكەیدا. بەڵام تاڵیو نەهەمواری ئەو ئەزموونەی ڕوسیای دوای یەكیەتی سۆڤیەتی جاران، نیشانەی پرسیارێكی تازە دروست دەكات سەبارەت بەوەی كە دەوترێت سەركەوتنی دیموكراسیەت كۆتایی مێژووە.
