نووسینی: ئالان تۆرین
وەرگێڕانی: بڕوا عەلائەدین
گرنگترین كۆمەڵە رۆشنبیرێك كە بۆ ماوەیەكی زۆرو بەهۆی دوورخستنەوەیانەوە كاریگەرییان زۆر سنووردار بوو، تەنها پاش گەڕانەوەیان لە تاراوگە كاریگەرییان بڵاو بۆوە، گرووپی پەیمانگەی لێكۆڵینەوەی كۆمەڵایەتی بوو كە ساڵی 1923 لە فرانكفۆرت دامەزراو هۆركایمەر لە ساڵی (1931)ەوە تاكو گەڕانەوەی لە پاش جەنگەوە بۆ ئەڵمانیا بەڕێوەبەری بوو. (مارتن جای) و كۆمەڵە كەسێكی تریش مێژووی ئەم پەیمانگەیەو بیروڕای لێكۆڵەرەوە سەرەكیەكانیان نووسیوەتەوە. قوتابخانەی فرانكفۆرت لەو جیابوونەوەیەوە دەست پێدەكات كە لە نێوانی فیكرو پراكیس، كاری سیاسیو فەلسەفەدا هەیە. هۆركایمەرو هاوەڵەكانی چۆن دەسەڵاتی بەلشەفیزمیان لە یەكێتی سۆڤیەت رەتكردەوە، وەهایش ئەو ریفۆرمیستە سۆشیال دیموكراتەیان رەتكردەوە كە لە كۆماری ڤایمەردا (Weimar) بوون.
لەبەر ئەوەی ئەمانە وەكو لۆكاش دەیویست باوەڕیان بەهیچ بزوێنەرێكی مێژوو نەبوو (نە حیزب و نەپرۆلیتاریا) كەوتنە رەخنەیەكی سەراپاگیر لە كۆمەڵگەی تازەو كلتوورەكەی بەتایبەتی. ئەمانە هێندە لە واقعیە كۆمەڵایەتی و سیاسیەوە دوور بوون، بەڕادەیەك كە خۆیان بەڕەچەڵەك یەهوودی بوون و راونرابوون بۆ تاراوگە، بەڵام زۆر بەكەمی دەربارەی كێشەی یەهوودیەكان شتیان دەنووسی، تەنانەت ئەو شیكردنەوە گرنگانەی دەربارەی دژایەتیكردنی رەگەزی سامی بڵاویان كردەوە لە چوارچێوەی ئەو لێكۆڵینەوە بەناوبانگەدا بوو كە دەربارەی كەسایەتی دەسەڵاتخواز نووسیان نەوەك تایبەت بێت بە كێشەی یەهوودیەكان. ئەم لێكۆڵینەوەیەش هێندەی قەرزاری زانستە مرۆڤایەتیە ئەمریكیەكانە، هێندە مۆركی رەنجی خۆیانی پێوە دیارنیە. رەنجێك كە لە (1944)ەوە دەستی پێكردو لە (1950)دا بڵاوبۆوە.
ئەمانە باوەڕیان وابوو لە جیهانێكدا دەژین كە جیهانی هەرەسهێنانی عەقڵی بابەتیە، واتە هەرەسهێنانی تێڕوانینێكی عەقڵانی بۆ جیهان. دەكرێ بڵێین ئەمانە خەفەتیان بۆ ئەو سەرمایەداریە كۆنە دەخوارد كە هەڵگری بزووتنەوەی هەرە گەورەی عەقڵانیەت بوو. بەڵام جیهانی سەرمایەداری ئەمڕۆكە جیهانی قەیرانی ئابووری، جیهانی تایلوریزم و لەهەمان كاتدا جیهانی ستالینینزم و نازیەتە، لەتێڕوانینی ئەمانەدا جگە لە جیهانی هێزی پارە كە بەبێ پرەنسیپێكی باڵای عەقڵانی هەوڵا بۆ بەرژەوەندی مادی دەدات، هیچی دیكە نیەو ئەمەش دەبێتە مایەی روخاندنی ژیانی عەقڵا. تاكگەریی دوژمنی عەقڵە وەك وێنەیەكی جەوهەریی بوون، عەقڵی زاتی هەر لە لۆك و سودگەریەكانیشەوە تەنها سەرقاڵی بەكارهێنانی ئایدیۆلۆژیاكانە لە خزمەتی قازانجدا وەك ئەلتەرناتیڤی بیروڕاكان.
هەروەها سەركەوتنی تایبەتمەندیەكان و لە پێش هەموویانەوە ناسیۆنالیزم لە جێگەی گەردوونیبوونی سەردەمی رۆشنگەری دادەنێ. ئیدی ئەو پەیوەندیەی نێوان تاك و كۆمەڵگە بزربوو كە عەقڵا زامنی بوو. ئەم دابڕانەش لە سەردەمی سوكراتەوە دەستی پێكردو، پاشتر لە سەردەمی تازەدا بەتایبەتی لەگەڵا كەسایەتی (هاملێت)دا زیادی كرد. بەڵام لەسەدەی بیستەمدا هەموو شتێكی گرتەوە. ئیدی مرۆڤی تازە پەیڕەوی بنەما گەردوونیەكانی عەقڵی نەدەكرد.
هۆركایمەر لە كتێبەكەیدا (رەخنەكردنی عەقڵا ئامێری) دەڵێ: بۆ ماوەیەكی زۆر وشەی عەقڵا بریتی بوو لە چالاكی ناسینی بیروڕاو نەمرەكان و تێگەیشتنیان، هەر ئەمەش ئامانجی مرۆڤ بوو. بەڵام ئەمڕۆ بە پێچەوانەوە رۆڵا و كاری سەرەكی عەقڵا بریتیە لە گەڕانی هەر تاكێك بەدوای دۆزینەوەی ئامرازێكی گونجاودا بۆ بەدیهێنانی ئامانجێك لە ساتێكی دیاریكراودا. هۆركایمەر فیبەر بەوە تاوانبار دەكات كە باوەڕی وایە عەقڵانیەتی وەزیفی بەسەر عەقڵانیەتی بابەتیو سەركەوتنی عەقڵا ئامێری دەگەیەنێ. (ڤالتەر بنیامین Walter Benjamin)یش كە یەكێكە لە هاوەڵەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرت هەمان بڕوای هەیەو پێی وایە دەبێ ئەزموونێكی داهێنەرانە بخەینە جێگەی ژیانی رۆژانە. چونكە كاتێ تاك واز لە عەقڵا دەهێنێ دەبێتە پاشكۆی دەسەڵاتی سیاسیو ئابووری، ئامرازەكانیش دەچنە جێگەی ئامانجەكان، لە كاتێكدا تیۆرەكانی عەقڵی بابەتی ئامانجیان پێكهێنانی سیستەمێك بوو هەموو بوونەوەرەكان بگرێتەوەو رێكیان بخات، چ جای مرۆڤ و ئامانجەكانیشی، وە دەشی پلەی عەقڵانیەت لە ژیانی مرۆڤدا بە پێی پلەی گونجانی ژیان لەگەڵا ئەم گشتگیریەدا دەستنیشان بكرێ (عەقڵا گیران، وەرگێڕانە فەرەنسیەكەی، لا14).
نەهێشتنی ئەفسوون لە جیهانی هاوچەرخدا تەنها بە نەمانی ئەفسانەو شتە پیرۆزەكان نایەتەدی وەك ئەوەی ماكس فیبەر ئەیبینی، چونكە ئەفسانەو شتە پیرۆزەكان لە بنەرەتدا خۆیان بەرهەمی عەقڵن، بەڵكو ئەوەی كە مرۆڤ بە ڕاستی لە دەستی داوە یەكێتی جیهانە. دەبێ مرۆڤ ئەو ئازادیە پۆزەتیڤە بەدوور بزانێ كە هەریەك لە هیگڵا و ماركس لە پێناوی مرۆڤدا خەونیان پێوە دەبینی, نابێ تەنیا بەو ئازادیە نێگەتیڤەشەوە بوەستێ كە لۆك و كانت بەرگرییان لێدەكرد، ئەو ئازادیەی تاكەكان لە كاریگەری دەسەڵات دەپارێزێ.
ئازادی پۆزەتیڤ بریتیە لە توانای رەفتاركردن بە پێی یاسا گەردوونیەكانی عەقڵ، هەروەها بە پێی دەربڕینی هۆركایمەر لە ساڵی (1942)دا ئازادی پۆزەتیڤ بریتیە لە شاری (polis)ی یۆنانی بەڵام بەبێ كۆیلایەتی. هۆركایمەر بە چەند وشەیەك ئیدانەی بزووتنەوەی بەدیهێنانی خودی كرد لە سەردەمە تازەكاندا كە مژدەدەر بوون بۆ هاتنی میشیل فۆكۆ: رێنسانسی خود لە سەر حسابی دان نان بە دەسەڵاتدا وەك پرەنسیپی هەموو پەیوەندیەكان دێت (دیالەكتیكی ملكەچی، لا26-27). هەموو فەلسەفەكانی خود بەرەو ملكەچیمان دەبەن. هیچ شتێكیش لەوە ترسناكتر نیە بانگەشە بۆ تاكگەرییەكی بێپەروای وا بكەیت كۆمەڵگە رێكبخات كە رەوشتی ئەبستراكت بخاتە تەنیشتی توندوتیژیەوە بە پێچەوانەوە، وەك هۆركایمەر لە (عەقڵا گیران)دا دەڵێ: (تاكی پێشكەوتوو بە شێوەیەكی تەواو، بریتیە لە رێكوپێكی كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو بە شێوەیەكی تەواو) (لا144). مێژووی مۆدێرنیتی مێژووی دابڕانێكی لەسەرخۆو حەتمی نێوان تاك و كۆمەڵگەو سروشتە.
ئۆگەستینیزم بەسەر تۆماویزم و مەسیحیەتدا سەركەوت و، هەر لەوكاتەوە پشتگیری لە سەركەوتنی تاكەكەس دەكردو سوودی لەمە وەردەگرت بۆ سەقامگیركردنی دەسەڵات لە پێناوی بڵاوكردنەوەی رەوشت و لێرەوە بۆ ملكەچ كردنی تاك بۆ كۆمەڵگە. تاكی دابڕاوی ئەم كۆمەڵگەیەش بەهۆی لەبەریەك هەڵوەشانی خێزانەوە، دەكەوێتە ژێر رەحمەتی دەسەڵاتە كۆمەڵایەتیەكانەوە، وەك ئەو بینەری سینەمایەی كە پیشەسازیە كلتووریەكان گەمەی پێدەكەن، بەڵام شانۆ پێویستی بە عەقڵە، لە كاتێكدا سینەما بەڕادەیەكی زۆر خێرا دەڕوات كە بوار بە تێڕامان نادات. بەبڕوای هۆركایمەر چالاكی عەقڵا بریتیە لە تێگەیشتن لە سیستەمی جیهان نەوەك جووڵەی جیهان. سینەماش ئەو ماوانە رەتدەكاتەوە كە كارە گەورەكان لە شانۆگەریو مۆسیقادا دەیخولقێنن و، ئامانجی سەرەكیشی تواندنەوەی تاكە لەناو جەماوەردا. راستە (لیولوینتالLeo Lowenthal) لەو نووسینانەیدا كە ساڵی (1961) بەناوی (ئەدەب و كلتووری میللی و كۆمەڵگە)وە بڵاوی كردنەوە وا دەركەوت زۆر سەختگیر نیە، چونكە ئەو پێی وابوو لە سینەماو كلتووری جەماوەردا هەستكردن بە شادی هەیە، لە كاتێكدا هەموو فەیلەسووفەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرت كلتووری جەماوەر بە ئامرازێك دادەنێن كە لە خزمەتی سەركوتكردندایە نەوەك باڵانمابوون. لێرەوە كلتووری جەماوەری ئامرازێكی دەست بەسەرداگرتنە.
ئەم بیروبۆچوونە تەنها بەرەو رەخنەكردنێكی گشتی مۆدێرنەمان نابات، بەڵكو لەگەڵا ئەمەشدا خۆی وەكو مێژووی وازهێنانێكی لە سەرخۆ لە بۆچوونی گەشبینانەی ماركسیزم نیشان دەدات. پێش ساڵی 1933 هۆركایمەر وەكو ماركس باوەڕی وابوو كارو بەرهەمهێنان ئیش بۆ سەركەوتنی عەقڵا دەكەن كە ئەمە خۆی ناكۆكە لەگەڵا قازانجی سەرمایەداریدا. كەواتە مێژووی سیاسی بریتیە لە مێژووی وازهێنان لەو كۆسپە كۆمەڵایەتیانەی دێنە بەردەم سەركەوتنی عەقڵا، بەڵام دەستەوسانی بزووتنەوە كرێكاریەكان و پاشتر لەناوچوونیان و بەدوای ئەویشدا سەرهەڵدانی ستالینیزم لە جێی نازیزم وەك فاكتەرێك بۆ وێرانكردنی هەردوو بزوێنەرە مێژووییەكە، هەموو ئەمانە وایان لە هۆركایمەر كرد مەملەكەتی پێویستی بە باشتر بزانێ و واز لە هەر وێنەیەك بهێنێ كە بۆ مەملەكەتی ئازادیی دروستكردبوو.
ئەم وازهێنانە یەكێكە لە خەسڵەتەكانی تیۆرەی رەخنەگرانە كە نكوڵی لەوە دەكات تیۆرەیەكی پۆزەتیڤ بێت بۆ ئازادیو رزگاربوون. لەگەڵا هۆركایمەردا ئەو تەوژمە مێژووییە پاكتاوكرا كە متمانەی بەڕەوتی ئازادیو خۆشبەختی هەبوو لەبەرئەوەیش كە هۆركایمەر نایەوێ دەستبەرداری ئەو ئومێدە بێت كە بە رۆشنگەریو عەقڵی هەبوو، پێی وایە ئەم عەقڵە كاتێ تاك ئازاد دەكات و وێرانیشی دەكات، چونكە دەیكاتە پاشكۆی پێشكەوتنی تەكنیكی. لێرەوە ئەوكاتەی عەقڵئامێری زاڵا دەبێ خودگەرایی تێكدەشكێ.
رەخنەی هابرمازیش لە هۆركایمەرو ئادۆرنۆ ئەوەیە كە خۆیان لەناو رەشبینیەكدا زیندانی كردووە بەوەی عەقڵی وەكو ئامێرێك دەبینین. بەڵام تێڕامانە سەرەكیەكانی هۆركایمەر پەیوەندیان بە سەركەوتنی تەوژمی تەكنیكیەوە نیە، بەڵكو پەیوەستن بە سەركەوتنی ئەو دەسەڵاتە تۆتالیتاریەوە كە كۆمەڵگە دادەبەزێنێ بۆ ئاستی وەرشەو سەربازگەیەكی زۆرەملێ، ئەم تەماهیەتی نێوان عەقڵا و تەوژمی تەكنیكی و دەسەڵاتدارێتی رەها پرەنسیپی سەرەكی فیكری هۆركایمەرەو لە پشت فیكری هەر ئەندامێكی قوتابخانەی فرانكفۆرتیشەوە پەنهانە، سەرەڕای جیاوازیەكانی نێوانیان.
تەنها بەرگریەكی شیاو كە دژی ئەم زاڵبوونەی دەسەڵاتی تەكنیكی هەبێ، لەناو فیكر خۆیدایە. نە رەوشت، نە یاساو نە هونەر لەم لەبەریەكهەڵوەشانە رزگاریان نابێ. تەنها فیكر دەتوانێ لە چەپۆكی دەسەڵات رزگاری ببێت (فیكر بە مانای ئەزموونكردن واتە توانای دروستكردنی گرفت Denken، هەروەها بەمانای ئەزموونكردن واتە دووبارە بەرهەمهێنانەوە لە پرۆسەیەكدا كە مەحكومی دیاردەكانە)، ئەمەش هیچ لەبەردەمی ئەو كەسانەدا ناهێڵێتەوە، كە پشت و پەنای لێهاتوویەكی كلتووریان نیە.
ئێستا با چاو بە هەردوو هێڵی سەرەكی ئەم رەخنەیەدا بخشێنینەوە. بە پێی هێڵی یەكەمیان تەوژمی پیشەسازی لەناو هەناوی خۆیدا كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی هەڵگرتووە، تەنها لە ئاكامی تایلۆریزمەوە نا، بەڵكو لە ئاكامی نازیەت و ستالینیزمیشەوە كە كۆمەڵگە دەگۆڕن بۆ كارگەیەكی گەورەو دیسپلینێك بەسەر هەموو لایەنەكانی ژیانی گشتیدا دەسەپێنن كە لە دیسپلینی كارگەكان دەچێت. زیاد لە جارێكیش ئادۆرنۆ و هۆركایمەر داخیان بۆ جیهانی بازرگانی كۆن خواردووە كەتێیدا چالاكی ئابووری پشتی بە حسابكردن و پێشبینی كردن (واتە چالاكی عەقڵا) بەستبوو نەوەك كۆنترۆڵكردنی ئەوانی تر. چەندە سەرمایەداری پێشدەكەوێ هێندەش فیكری عەقڵانیو هەست و سۆزو مرۆڤایەتی پاشەكشێ دەكات. نموونەی كۆمەڵگەی تازە ئەوەیە كە ماركیز دوساد لە رۆمانی (جۆلیت)دا پێشكەشی دەكات: ئافرەت –سروشت دەبێتە ملكەچی پیاو- عەقڵا كە لە پێناوی چێژدا خۆشەویستی لە بیرچۆتەوەو جگە لە كۆمەڵێ ئامانجی ئامرازگەری هیچ ئامانجێكی تری نیە.
زۆر سەرم دەسوڕمێ كە دەبینم ئەم بیروڕایانە قبوڵكراون. راستە میتۆدەكانی تایلۆریزم و فۆردیزم بۆ بەرهەمهێنان لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو یەكێتی سۆڤیەت و فەرەنساو ئەڵمانیای نازیزمدا بەكارهێنراون، هەروەها راستە كۆنترۆڵێكی پیشەییو كۆمەڵایەتیان بەسەر هەموو كرێ‌گرتەكاندا سەپاندووەو لە بەرامبەریا بزووتنەوە كرێكاریەكان سەریان هەڵداوەو بەرگری رەمەكیانەی كرێكارانیان رێكخستووە. بەڵام تەنها ئەمە بەرپرسیار نین لە سیستەمە سیاسیە ستەمگەرەكان (دێسپۆتیزمەكان)، چونكە ئەم میتۆدانە لەچەند سیستەمێكی جیاوازو هەمەچەشندا بەكارهێنراون.
بیرۆكەی ئەوەی كۆمەڵگە ببێتە كارگەیەكی گەورەو كەسی بەرخۆ ببێتە بابەتی سەركوتكردن و گەمەپێكردن وەك كرێكارێك، بابەتی كەسێكی ئەخلاقیە و كۆمەڵناسێك ناتوانێ قبوڵی بكات. مەحاڵە ئەم جۆرە رەخنە ئەرستۆكراتیانە لە كۆمەڵگەی جەماوەر قبوڵبكرێ، وەك ئەوەی بڵێی گەیشتنی زۆرینە بە بەرهەمهێنان و فێركردن و بەرخۆری بەرەو ئاستێكی نزممان ببات و سیستەمە ستەمگەرەكان بخولقێنێ. دەمێكە مێژوونووس و كۆمەڵناسەكان هەڵەی ئەوانەیان سەلماندووە كە نازیزم وا لێكدەدەنەوە گوایە لە ڕەگوڕیشەوە كۆمەڵگەی جەماوەری پیشەسازی و ئاوەدانی هەڵكێشاوە، لە كاتێكدا بە پێچەوانەوە ئەو بەشانەی پەیوەست بوون بە ڕەگوڕیشەی كۆمەڵگەی پیشەسازیەوە، بەوپەڕی حەماسەوە پاڵپشتی دیكتاتۆریەتیان كردووە.
دەبێ واز لەو باوەڕە بهێنین كە پیشەسازی بە بەرپرسیار دەزانێ لە ئاژاوەو توندوتیژی لە سەدەی بیستەمدا. دیارە هیچ شتێك رێگر نیە لەبەردەم ئەوەدا كە رەخنەگرتن لە كۆمەڵگەی پیشەسازی هاوشانی بیرۆكەی پێشكەوتنە. بەڵام هەڵەیە وابزانین هەموو رەگەزەكانی كۆمەڵگەی مێژوویی پەیوەستن بە یەكەوە. تەنها تەفسیر بۆ پەرەسەندنی فیكرێكی رەخنەیی رووت، بە تایبەتی ئەو بیرۆكەیەی دەڵی دەبێ كۆمەڵگەی تازەو پیشەسازی هەردوو وەكو یەك پارچە رەت بكرێنەوە، دەگەڕێتەوە بۆ بزربوونی ئەو بزوێنەرە مێژووییانەی توانای گۆڕینی لایەنە گرنگەكانی ئەم كۆمەڵگەیەیان هەیە.
ڤالتەر بنیامین لە لێكۆڵینەوەكەیدا دەربارەی كتێبی (ئارەزووە هەڵبژاردەكان)ی گۆتە دەنووسێ: (بێ‌هیواكان هیوایان بە ئێمە بەخشیوە) ]كارەكانی ڤالتەر بنیامین I، ئەفسانەو توندوتیژی، لا260[. ئەم دەستەواژەیە زۆر ترسناكە: ئایا دەبێ بەوە ڕازی بین كە تاوەكو رۆشنبیران لە جیاتی كرێكارو كۆڵۆنیكراو و هەژارە بێ دیفاعەكان بەرگری نەكەن، هیچ كام لەمانە ناتوانن ببنە بكەری مێژوو؟ ئایا بەپێی ئەم قسەیە نەبوو كە رۆشنبیرە شۆڕشگێڕو پێشڕەوەكان خۆیان كردە زمانحاڵی ئەو گەلانەی بەشێوەیەك نامۆبوون كە نەیاندەتوانی تەعبیر لە خۆیان بكەن؟ ئەگەر كرێكاران لە قوربانی زیاتر نەبن ئەوا دیموكراسیەت مەحاڵە، كەواتە دەبێ مل بۆ دەسەڵاتی ئەو كەسانە كەچ بكرێ كە پەیامی ژیانیان بریتیە لە تێگەیشتن و دەستێوەردان.
بەم پێیە ئەو دووریەی بە بۆچوونی تایلۆریزم لەنێوان بیركەرەوەو ئەنجامدەرەكاندا هەیە تەنها یاریەكی مناڵانەیە لەچاو ئەو دووریە بێ پایانەی لەنێوان گەل و ئەو كەسانەدا هەیە كە خۆیان بە بیریاری ناو مێژوو دەزانن. بیرۆكەی سەرەكی دووەمی ئەم بیروبۆچوونە رەخنەییە بریتیە لەوەی بانگەشەكردن بۆ خودگەرایی بەرەو ملكەچی تاكمان دەبات لە بەردەم دەسەڵاتدارانی كۆمەڵگەدا، وەك ئەوەی تاك بێ هیچ پشت و پەنایەك لەلایەن خودا یا لۆگۆسەوە جێهێڵرابێت و لەپەڕەیەكی بۆش زیاتر نەبێ كە هێزە باڵادەستەكان بەرژەوەندیەكانی خۆیانی تیا تۆمار دەكەن. بەڵام بۆچی ئەو بیرۆكەیە بە دوور بزانین كە تاك دەتوانێ شتێكی جیاواز بێ لەوەی تەنها بەرخۆرێك بێت ولە پێناوی ئازادیو توانای خۆیدا بتوانێ لە پەیوەندیەكی كلتووری و فیكریدا پەیوەندی لەگەڵا تاكێكی تردا ببەستێ؟ من پێم وایە ئەم جۆرە دەربڕینانە زیاتر دەبنە مایەی كێشە دروستكردن نەوەك كێشەكان چارەسەربكەن. بەڵام من پێم قبوڵ ناكرێ تاكگەرایی كورتبكرێتەوە بۆ گەمە پێكردن و بەرخۆریەكی نێگەتیڤ.
مرۆڤ زۆر ملكەچی ئەوانە بووە كە بەناوی خوا یا عەقڵا یا مێژووەوە قسەیان كردووە. ئەوانەی داخ بۆ نەمان و بزربوونی ئەو پرەنسیپانە دەخۆن كە لە پشتیی كۆمەڵگەوەن، بەچ هەقێ پێ لەسەر ئەوە دادەگرن كە تاك ناتوانێ ببێتە خودێكی داهێنەر بۆ خۆیو شێوە جۆراوجۆرەكانی پەیوەندی لەگەڵا خۆیو ئەوانی تردا بخولقێنێ؟ هۆركایمەر لەبەر نەمانی متمانەی بە ماركس و هیگڵا تەرمی مێژوو بەڕێ دەكات و جگە لە هاتوهاوار و توندوتیژی هیچی دیكە لە مۆدێرنەدا نابینێ. رووش دەكاتە بوون و عەقڵی بابەتی كە هەردووكیان سیستەمی جیهان دەپارێزن، لە كاتێكدا مۆدێرنیتی بریتیە لە وێرانكردنی بوون ئەویش بە راكێشانی بۆ ناو جووڵەیەك كە پێویست نیە. بێگومان ئەم رەشبینیە هەڵقوڵاوی ئەو بێهیواییەیە كە تراژیدیای ئەڵمانیای لەسەردەمی ژێردەستی كەسێكی نازی وایلێكردووە ناواقعی بێت. هۆركایمەر لەم پەرەگرافەدا باسی ئەم بوونە دەكات: سووكایەتی كردنی فرۆید بە مرۆڤ یەكێكە لە دەركەوتەكانی ئەو خۆشەویستیە بێ ئومێدانەیەی لەوانەیە تەنها فۆرمێكی ئومێدە كە رێگەمان پێدراوە پەنای بۆ ببەین. ]لە كتێبی زانستی كۆمەڵایەتیو ئاراستە كۆمەڵایەتیەكان لە دەروون شیكاریدا).
تا ئێستاش قوتابخانەی فرانكفۆرت كاریگەریەكی مەزن و گەورەیان هەیە، چونكە ئەو كۆمەڵگەیەی بەرهەمهێنان و بەرخۆریی پەیوەندی جەماوەری تیایە تاكەكان كورتدەكەنەوە بۆ نمایشكردنی كۆمەڵێ رۆڵا كە ئەوانی تر بۆیان دیاریكردوون. ئەم فۆرمە تازەیەی پاشكۆیەتی تەواو جیاوازە لە پاشكۆیەتی ئەو كۆمەڵگە تەقلیدیانەی كاتی خۆی تاكیان ملكەچی رێساو سرووتە قورسەكان دەكرد. بەڵام دەبێ دان بەوەدا بنێن كە ئەم فۆرمە تازەیەیان كەمتر ناچاركەرە. وێنەی كۆمەڵگەی ئامێری زیاتر خۆی لە بۆچوونە كۆنەكانی زانستدا دەبینێتەوە نەوەك دەربڕینە تازەكانی ئێستای. هۆی سەرەكی رەشبینی هۆركایمەرو هاوەڵەكانی دەگەڕێتەوە بۆ بزربوونی و لادانی بكەرە مێژووییەكان بەتایبەتی لە ماوەیەكی ئەڵمانیادا كە بەهیچ جۆرێك ناتوانین باسی بزووتنەوە كرێكاریەكان بكەین.
لەلایەكی تریشەوە رەوا نیە دیكتاتۆرەكانی كرملین ناوبنێین ڕێبەرەكانی پرۆلیتاریا. بەڵام ئایا ئەو وێنەی ئەمانە بۆ كۆمەڵگەی دروست دەكەن وێنەی لایەنێكی تاریكی بێ‌بەش نیە لە بكەرو بزووتنەوە كۆمەڵایەتیو دیموكراتیەكان؟ ئایا لە جیاتی رەتكردنەوەی ژیاری تەكنیكی باشتر نیە رەخنەكردنی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتیو رەخنەی سیاسی لە پێناو تێكشكاندنی دیموكراسیەتدا بەرەو مەودایەكی دوورتر ببرێت؟ داخی هۆركایمەر بۆ ئومێدە گەورەكانی تەوژمی مێژووییانەی هیگلیزم كەمترە لەداخی بۆ سەقامگیربوونی جیهانێكی بۆرژوازی كە لەسەر پرەنسیپی متمانەكردن بە عەقڵا و زانست راگیربووە.
ئەو تیۆرە رەخنەییەی قوتابخانەی فرانكفۆرت دایڕشت و پاشتر وەك پاڵپشتی تیۆری لەلایەن زۆربەی ئەوانەوە بەكارهێنرا كە رووبەڕووی سەرمایەداری گەورە بوونەوە، بەتایبەتی ئەوەی ئەڵمانیەكان ناوی دەنێن سەرمایەداری دوایی Spat Kapitalismus، كە زیاتر هەوڵ دەدات دەسەڵاتی سیاسیو دەسەڵاتی ئابووری بەیەكەوە كۆبكاتەوە، بەڵام لە پشت تێكەڵكردنی رەخنەی كۆمەڵایەتیو رەخنەی رۆشنبیریەوە بەهەڵە تێگەیشتنێكی ترسناك هەیە. ئەتوانین بڵێین تاڕادەیەكی زۆر لە فیكری هۆركایمەردا رەخنەی كۆمەڵایەتی ونە، لە كاتێكدا بە ئاشكرا رەخنەی كلتووری لە نووسینەكانی هۆركایمەرو ئادرۆنۆو كارەكانی (تۆماس مان)ی هاوچەرخیاندا دەبینین. ئەو رۆحی رۆشنگەریە وێران بوو كە تێیدا تاكگەرایی پەیوەست بوو بە عەقڵەوەو، ئازادی پەیوەست بوو بە دۆگمای فیكر نقومكردنی زانستەوە لە ئاژاوەدا. ماكس فیبەریش دوودڵی خۆی بەرامبەر ئامانجەكانی عەلمانیكردن دەربڕی، بەڵام بەر لە هەر شتێك هەر بە تازەگەرو لیبراڵی مایەوە.
هۆركایمەریش متمانەی بەو عەقڵا ئامێریە نەما كە فیبەر پێوەی پابەندبوو، چونكە ئەم لە جیهانێكدا ژیا كە ئاگری جەنگی تیاهەڵگیرسا، لە كاتێكدا فیبەر لە كۆتایی ژیانیدا نەبێ رووداوە گەورەكانی وەكو جەنگی جیهانیو لێكهەڵوەشانی بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی ئەڵمانی نەبینیبوو. رەشبینی قوتابخانەی فرانكفۆرت لە شتێكەوە هاتووە ئەویش ئەوەیە كە فەیلەسووفە یەهوودیەكانی ئەم قوتابخانەیە زۆر بە قووڵی لە داڕمانی ئەو ژیارە تێگەیشتبوون كە یەهوودیەكان بەویستی خۆیان تێكەڵی بووبوون، ئەمەش وای لێكردن رووەو چالاكیە گەردوونیەكان رێ بگرنەبەر، مەبەست: زانست و هونەرو یاساو تێڕامانی فەلسەفیە. ئەمڕۆ ئێمە ئەندامانی قوتابخانەی فرانكفۆرتمان وەكو شایەت بۆ گرنگە نەوەك شیكەرەوەی بارودۆخەكان. سۆزی ئەوان بۆ عەقڵانیەتێكی مام ناوەند (عقلانیە معتدلە) پێمان دەڵێ ئەو جیهانەی دەیانویست پێی بگەن بە راستی دیارنەماو ئیدی ناشێ بنەمایەك هەبێ بۆ یەكێتیەكی دیاریكراو لەنێوان جیهان و مرۆڤ و نێوان سیستەمی سروشت و جوڵەی مێژوودا. لەكاتێكدا كۆمەڵگەی پیشەسازی بە تەكنیك و بەشداری جەماوەرەكەیو سیستەمی پەیوەندیەكانیەوە، وە بەهۆی كۆمەڵێ دژواریی تراژیدیو سەركەوتنی بێ‌وێنەوە خۆی بونیاد دەنێ‌و لەگەڵا خۆیدا بڕێكی زۆر گرفت دەهێنێ.
كۆمەڵێ گەورە رۆشبیری ئەوروپی هەر لەو ئەڵمانییانەوە كە لەسەردەمی هیتلەردا پەنایان بۆ ئەمریكا برد تا فەرەنسیەكانی شەست و حەفتاكان رێگەیەكیان گرتەبەر كە تەواو دوورە لە شاڕێگەی پیشەسازیەوە، ئەمانە بە بیرۆكەی بزربوونی عەقڵا و بیرۆكەی ئابووریی دەسەڵاتی رەها رووبەڕووی مۆدێرنە بوونەوە. هیچ چارەسەرێكی جێی متمانەیان نەدۆزیەوە، لە بری ئەوەی بانگەشە بۆ سیاسەت بكەن، بەدوای ئەزموونی ئیستاتیكیو بانگەشەی ئیستاتیكیدا دەگەڕان بۆ ئەو هێزە پەراوێز نشینانەی دووربوون لەو بۆگەناوەی مۆدێرنەو شێوەكانی كۆنترۆڵی مۆدێرنە بڵاویان دەكردەوەو كاری تێ نەكردبوون.
نەمانی ئەو رۆحی خەباتەی لە واقعی كۆمەڵایەتیدا بەدیدەكرا، بەتایبەتی پاش سەركەوتنی ستالینیزم و گۆڕانی زۆر لە بزووتنەوە ئازادیخوازەكان بۆ دەسەڵاتی سەركوتكەر، وایكرد لە ناوەڕاستی سەدەی بیستدا هێزو برەوێكی تایبەت بەم جۆرە فەلسەفەیە بدات كە فیكر لە كردەی كۆمەڵایەتی جیادەكاتەوە بۆ قەرەبوو كردنەوەی نەمانی ئەو رۆحی خەباتە. چەندە گرفتەكانی كۆلۆنیالیزم و فەرمانڕەوایی تۆتالیتاریزم كێشەكانی كۆمەڵگەی پیشەسازیان بشاردایەتەوە، هێندە دەنگی ئەم تیۆرە رەخنەییە باوەڕپێكەرتر بوو، هەروەها ڕووبەڕووی ترسنۆكی ئەو كەسانەش دەبۆوە كە بەناوی پرۆلیتاریاو گەلانی چەوساوەوە لەگەڵا دیكتاتۆرە تازەكاندا خۆیان دەگونجاند.
بەڵام ئەم دوژمنایەتیە بەرامبەر بە مۆدێرنیزم لەگەڵا خۆیدا شیكردنەوەیەكی واقیعی نەهێنا بۆ كۆمەڵگەی تازەو كۆمەڵناسیش بەهۆی ئەم تەوژمە رادیكاڵیە نامەسئولەوە ئیفلیج بوو بەرامبەر لێكۆڵینەوەی لە پراكیسە كۆمەڵایەتیەكان. بەدرێژایی دەیان ساڵا وێنەی كۆمەڵگەیەكمان پێشكەش كرا كە لۆجیكی دووبارە بەرهەمهێنانەوەی سیستەمێكی كۆمەڵایەتی زاڵا بوو بەسەریا، كە لە ناویدا ئەو دەزگایانەی جڵەوی كۆمەڵایەتیو رۆشنبیریان كردبوو لەوپەڕی هێزدا بوون. لە سەرەتای ئەم ماوە درێژەی تیۆری رەخنەییدا خۆمان لەبەردەم دیمەنێكی تەواو گۆڕاوی گرفت و گفتوگۆو بزووتنەوە تازەكاندا دەبینین.
لەم جیهانەدا كە گوایە بكەرەكان بزربوون، دەبینین سەرلەنوێ بكەرەكان لە هەموو شوێنێكەوە سەرهەڵدەدەنەوەو بەهەموو یۆتۆپیاو ئایدیۆلۆژیاكانیانەوە، بە تووڕەیی و گفتوگۆكانیانەوە دێنەوە ناو ئەو گۆڕەپانە جەماوەریەی فەیلەسووفانی فرانكفۆرت و بەدوایاندا هابرماز پێیان وابوو ئەو پەنجەرەی ئازادیەی داخست كە لە كۆمەڵگەی بۆرژوازیدا بەدەست هاتبوو. بەڵام ئەوەتا سەرلەنوێ ئەو پەنجەرەیە دەكرێتەوەو هەرچەندە ئەمە گرفتەكان چارەسەر ناكات و گفتوگۆكانیش بەلادا ناخات، بەڵام لە هەمان كاتدا وامان لێدەكات قبووڵكردنی تەوژمێكی دژ بە مۆدێرنیزم، كە هاوسۆزی عەقڵی بابەتیە، بەكارێكی قورس بزانین.
ئایا ئەم موفارەقەیە چ مانایەك دەگەیەنێ جگە لە ئیدانەكردنی رۆشنبیران خۆیان؟ رۆشنبیرانیش وەكو ئەو پیاوە ئاینیانەی بەناوی خواوە قسەیان دەكرد، بەناوی عەقڵا و مێژووەوە قسەیان دەكرد. بەڵام كاتێ گۆڕەپانی جەماوەری جیهانی فراوان بوو، وە سیستەمە تۆتالیتاریەكان چوونە جێی دیسپۆتیزمی كۆن (كە خۆی سیستەمێكی سنووردار بوو). هەروەها لەو كاتەشدا كە بزووتنەوە جەماوەریەكان رێكدەخران و دەنگی كۆبوونەوە جەماوەریەكان دەبیسترا، رۆشنبیران وەكو پیاوانی ئاین كلیلی دەسەڵاتە ئۆلیگارشیەكەی خۆیان لە دەست دا. رۆشنبیران بەرهەڵستی بەرهەمهێنان و بەرخۆریو ئەو رۆشنبیریە جەماوەریەكان دەكرد، چونكە هەموو ئەمانە لەوە بێبەشی دەكردن قسەكردن بۆ خۆیان قۆرخ بكەن و، هەر ئەمانەش ئەو خۆ بەدەستەبێژرزانیەی لێ سەندنەوە كە لە سایەیدا گەشەیان بەتێڕامانەكانیان دەداو تێدەكۆشان.
وەك چۆن لە پاش شۆڕشی فەرەنسیەوە ڤۆلتێر شتێكی نامومكین بوو، بەهەمان شێوە لە كۆتایی سەدەی بیستەمدا تیۆرەی رەخنەیی شتێكی نا مومكینە. چونكە هەر كاتێ پراكیسە كۆمەڵایەتیەكان و كایەی كاركردنی بكەرە كۆمەڵایەتیەكان فراوان بوو، ئیدی قورسە مرۆڤ لە دەرەوە سەیری كۆمەڵگە بكات و لەسەر لقێكی درەختی داهێنان یا عەقڵی یان مێژوو دابنیشێ، ئەو درەختەی رەگوڕیشەكەی لە ئاسماندایە نەوەك لە زەوی.
ئەوەی لە سەدەی بیستەمدا رۆشنبیرانی ئەڵمانی و فەرەنسی خۆیانی بۆ پرسەبارو رەشپۆش دەكەن ئەو ئاسمانەیە كە تیایدا لە دایك بوون و بیری دەكەن، ئاسمانێك كە دەیانكاتە كۆمەڵێ مرۆڤی جیاوازی وا كە جەوهەرێكی بڵندتریان هەیە لەوانی تر چونكە ئەمان لەموتڵەق یا لە بووندا دەژین. لە كاتێكدا مرۆڤە ئاساییەكان بە ئاسانی و خێرایی دەگۆڕین لەگەڵا رەوتی شەپۆلە جیاجیاكانی گۆڕاندا. دەبێ گوێ بیستی دەنگی ناڕەزایی رۆشنبیران بین دژی نەمانی رۆڵیان وەكو پیاوە ئاینیە عەلمانیەكان، دەشبێت لە هەمان كاتدا رەتی بكەینەوە. دەبێ گوێ‌بیستی بین چونكە وەكو نێچە بەر لە هەركەسێك تێگەیشتووە گەورەترین مەترسی مەترسی سوودگەریە، فەیلەسووفانی فرانكفۆرتیش راست دەكەن كاتێ ئەوەمان بیردەخەنەوە كە ئەمڕۆ گەڕانەوە بۆ پێویستیەكانی مرۆڤ، بۆتە زمانی دەسەڵات. لە هەمان كاتدا دەبێ رەتیش بكرێنەوە چونكە هیچ شتێك نیە كە پاساو بۆ بیرۆكەی جیهانێكی داخراو بهێنێتەوە كە تێیدا دەسەڵات وەكو گازێكی ژەهراویو بێ هیچ بەرهەڵستیەك بڵاو دەبێتەوە. نەك لەبەرئەوەی ئەوروپا لە سەدەی بیستدا ئۆردوگای گرتووخانەكان و سیستەمە تۆتالیتاریەكانی بەخۆیەوە بینیوەو ئیتر ئەمە مافی ئەوەی بداتێ كۆمەڵگەی بەرخۆریی گەورەو سیستەمە تۆتالیتاریەكان تێكەڵاو بكات.
تیۆرە رەخنەییەكان هەر بە سنورداری دەمێننەوە چونكە هیچ مەعریفەیەكی تازەمان نادەنێ دەربارەی كۆمەڵگە تازەكان و فۆرمی دەسەڵاتیان ئەو بەرەنگاریانەی رووبەڕووی دیموكراسیەت دەبنەوە. ئەم لاوازیە بە ئاشكرا لە داواكارەكانی هیربەرت ماركۆزدا دەردەكەوێ كە شیكردنەوەی بۆ میتۆدی فرۆیدیزم سەرنجمان رادەكێشێ. تێزی سەرەكی ماركۆز لە (مرۆڤی تاك رەهەند)دا بریتیە لە: (وەهایش ئیدی هیچ ناكۆكیەك لە نێوان ژیانی تایبەتی و ژیانی گشتیو نێوان پێویستیە كۆمەڵایەتیەكان و پێویستیە تاكە كەسیەكاندا نەما. تەكنەلۆژیا رێگە بۆ دامەزراندنی كۆمەڵێ فۆرمی تازەی جڵەوكردن و پێكەوەلكاندنی كۆمەڵایەتی خۆشدەكات، كە لەیەك كاتدا نەرمترەو كاریگەریشی زیاترە). پاشتر ماركۆز دەڵی ئەم بارودۆخە درێژ دەبێتەوە بۆ كۆمەڵگەی سەرمایەداریو كۆمۆنیزم و هەردووكیان پێكەوە كۆدەكاتەوە. كێ ئینكاری ئەوە دەكات كە تەكنەلۆژیا رێگە بۆ بڵاوبوونەوەو زۆربوونی وەسیلەكانی كۆنترۆڵكردنی كۆمەڵایەتی خۆشناكات؟ بەڵام بەچ هەقێك لەم تێبینیە گشتیو بێ‌نرخەوە بگەینە ئەو پێداگرتنە ناماقووڵەی پێی وایە تەكنەلۆژیا ئەم كۆنترۆڵكردنە دەسەپێنێ‌و بە تێپەڕبوونی كاتیش دەبێتە شتێكی گشتگیرو هیچ شتێك لەدەستی رزگاری نابێ؟ بۆ لەگەڵا (ئیدگار مۆران Edgar Morin)دا نەڵێین گەشەكردنی چڕی كۆمەڵایەتی بە پێی پێناسەی هۆركایمەر هاوشانی گەشەكردنی ئاڵۆزیو شێوەكانی جڵەوكردن و لە هەمان كاتدا هاوشانی گەشەكردنی دیارینەكردن و ئازادی شیاوە؟ وێنەی ئەو كۆمەڵگەیەی تێیدا دەسەڵات بەشێوەیەك لق وپۆپی هاویشتووە كە هەموو پراكسیسە كۆمەڵایەتیەكانی گرتۆتەوە، وێنەیە كە دوور لە واقیعی ئەو كۆمەڵگانەی دەوڵەتی بەهێزو بیروكراسیەتە گشتیەكان و دیسپلین و سیستەمی نوێنەرایەتی سیاسی و گرووپ و بەرژەوەندیو داخوازی كۆمەڵایەتیو دەزگای بەرهەمهێنان و سەنتەری داراییو دەزگای دادوەریان تێدایە.
هیچ شتێك نیە هێندەی وێنەی ئەم كۆمەڵگە یەكگرتووە لە واقیعەوە دووربێ كە تیایدا تەكنەلۆژیایە پەیوەندی دەكات بە دەزگا بەرهەمهێنەرەكان و دەوڵەت و شێوەكانی بەرخۆریو تەنانەت هاوڵاتیانیشەوە. ئێمە لە جیاتی ئەوەی وا لە مۆدێرنە بكەین لەنوری عەقڵدا مەلە بكات، وامان لێكرد لە تەمومژی تەكنۆكراسیەتدا مەلە بكات. ئەوەش رووداوێكی سەرەكیەو بەشی دووەمی ئەم كتێبەی بۆ تایبەتكراوە: هەڵوەشانەوەی مۆدێرنە لەو پێكەوەژیان و كلتوور لەو كۆمەڵگەیەدا -بەم مانا پۆست مۆدێرنە- كە سەدەیەكە تیایدا دەژین. لەنێوان سۆزدا بۆ بوون و بەرخۆریی كاڵاكان و نێوانی دەسەڵاتی دەزگا بەرهەمهێنەرەكان و سەركەوتنی نەتەوەكاندا.
ئێمە لەو وێنە نێگەتیڤە تێدەگەین كە رۆشنبیرە هاوسۆزەكانی بوون بۆ كۆمەڵگەی تازەی دروست دەكەن كە هەرسێ رەگەزەكەی تر بە توندی بەیەكەوە گرێ دراون و كردوویانە بە بوونەوەرێكی ترسناك، بە دڕندەیەك كە هەموو فیكرو ئازادیەكان قووت دەدات. راستە ئەم جۆرە مەترسیە هەیە، بەڵام شتێك نیە وامان لێبكات بڵێین بەرخۆرییو گەورە پەرەسەندنی سەرمایەداری پیشەسازیو ناسیۆنالیزم سێ‌سەری یەك دڕندەن كە ماركۆز ناوی دەنێ كۆمەڵگە. كۆمەڵگە بە ڕاستی ئەو سیستەمە گشتیەیە كە دەسەڵاتی خۆی بەسەر تاكەكاندا پیادە دەكات. ئەم كۆمەڵگەیە شتێكی خەیاڵی نیە كە دەستنیشانكردنی قورس بێت، بەڵكو وەك كۆمەڵێ ناوەرۆكی ئیفلیج و بەرجەستە لە سیستەمی دەزگاكاندا سەقامگیرو نیشتەجێیە. (لا214).
ئەمانە باسی چی دەكەن؟ ئەگەر باسی دەوڵەت دەكەن ئەوە مانای وایە دان بە جیابوونەوەی دەوڵەت و كۆمەڵگەدا دەنێن، ئەمەش خۆی ناكۆكە بەتێزی سەرەكی دەربارەی هەق؟ بەڵام دەبێ ئەوە ئاشكرا بكەین كە مافی كۆمەڵایەتیو گرانتی كۆمەڵایەتیو ئەو تێكستانەی ئازادیە تاكە كەسیەكان دەپارێزن جگە لە تواندنەوەی كۆمەڵایەتیو دەسەڵاتی كۆمەڵگە هیچ ئامانجێكی دیكەیان نیە، كە ئەمەش خۆی پێویستی بە سەلماندن هەیە، چونكە لە چەند داڕشتەیەكی مەزهەبیدا نەبێ هێشتا كەس ئەنجامی نەداوە. ئەم كۆمەڵگەیە ئەفسانەیە، لە كۆمەڵگەی تازەشدا وشەی كۆمەڵگە بە ناسراوی پێناسە ناكرێ‌و ناكرێ هەموو فۆرمە وەزیفیەكانی تر رەخنەیی بن یا كۆنەپارێز بەسەر ئەو هەڵوێستە كۆمەڵایەتیانەدا پیادە بكرێن كە تێیاندا بەرەو پێشبردنی بزووتنەوەكە هێندەی دامەزراندنی سیستەمەكە گرنگە. بەڵكو بە پێچەوانەوە لیبرالیەكانی راست و چەپیش بە وردی تێبینیان كردووە سوورن لەسەر ونبوونی شوێنێكی مەركەزی بۆ جڵەوكردن، جاچ ئەو شوێنە لە خزمەتی نەخشە داڕشتندا بووبێ یاخود سەركوتكردنی سیاسی لەم كۆمەڵگایانەدا. لە كۆتاییدا دەبێ تێبینی ئەوە بكەین كە ئەم كتێبە لە ساڵی 1964دا بڵاوكراوەتەوە كە تیایدا بزووتنەوەكانی قوتابیان و (بزووتنەوەی ئاخاوتنی ئازادانە Free speech Movement) لە زانكۆی (بیركلی) سەریان هەڵدا. هەروەها لە سەرەتای سەدەیەكدا كە لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو هەندێ شوێنی دیكەدا كۆمەڵی دەنگی ناڕەزایی سەریان هەڵدا لە پێناوی مافی مەدەنی رەش پێستەكان و، یەكسانی ئافرەت و پیاو، هەروەها هەژاری جەنگ لە ڤێتنام و راپەڕینەكانی تری قوتابیان، ئەگەر ئەم بزووتنەوانە روویان كردە تیۆری رەخنەیی و نووسینە بونیادگەریو ماركسیەكانی ئاڵتۆسیرو ماركیۆز (بەتایبەتی)، ئەمە ڕێ لەوە ناگرێ ئیشەكەیان (كە دژی هۆشیاریانە) روونی كردەوە كۆمەڵگەی جەماوەر بكەرە كۆمەڵایەتیەكانی لەناو نەبردووە، بەڵكو دامركانەوەی خێرای ئەو بزووتنەوانەدا وایكرد ئەو بیرۆكانە سەربكەون كە باوەڕیان بە دەستێوەردانی بكەرە كۆمەڵایەتیەكان نیە.
فیكری كۆمەڵایەتی دەستەوسان نیە لە بەرامبەر شیكردنەوەی ئەم چركەساتە تایبەتیەو شیكردنەوەی ئەو رۆڵەی بیروڕایەكی وەكو بیرروڕاكانی ماركیۆز دەیبینێ. تێكشكان و نەمانی بزووتنەوە كرێكاریەكان بۆشاییەكی گەورەیان دروستكرد لە ناوجەرگەی شانۆی كۆمەڵایەتیدا. ریفۆرمیستی سۆشیال دیموكراتیش كە پرەنسیپێكی گەورەی نەبوو هەروەها سەرقاڵی كارێكی لەسەرخۆو تەكنیكی بوو گوایە بۆ راستكردنەوەی فۆرمەكانی دەسەڵات و یاسا، زۆر كەم رۆشنبیرانی بەلای خۆیدا راكێشا.
ئەمە وایكرد رۆشنبیران دەست بكەن بەرەخنەیەكی رەگوڕیشەییو سەرتاسەری كە وەك زۆربەی قوتابیانی مایۆی 1968ی فەرەنسا بەوەی گەیاندن گومان لە تواناكانی خۆیان بكەن. لەگەڵا ئەوەشدا كە ئەمانە بۆرژوازی بوون و خاوەن پلەوپایە بوون، لایان وابوو تەنیا پرۆلیتاریا دەتوانێ یارمەتیان بدات ئاڵای شۆڕش بەرزبكەنەوە.
ئەمەش هۆشیاریەكی ساختەیەو لە ئێستادا رووداوەكان بەدرۆی دەخەنەوە.
ئەوەی لە یادەوەری كۆدا مایەوە یاخیبوونەكەی قوتایبان بوو نەوەك مانگرتنی گەورەو درێژخایەنی كرێكاران. بیركردنەوەی ماركۆز كە یەكێكە لە سەرچاوە ئایدیۆلۆژیەكانی ئەم جۆرە هۆشیاریە، دەركەوت كە توانای پێشبینی كردن و كۆنترۆڵكردنی دەرئەنجامەكانی ئیشەكەی خۆی نیە.
ئەم رەخنەیەش لەلایەن ئەو رۆشنبیرە ماركسیە ئسوڵیانەوە وروژا كە رێ نادەن تەفسیری ئەم هەڵچوون و ناڕەزاییانە لە كایەی رۆشنبیریدا بكرێ، بەڵكو دەبێ هەموویان بنەمایەكی ئابووریان هەبێ. ئەمەش ناتوانێ تەفسیری ئەو سروشتە كۆمەڵایەتیەی راپەڕینی قوتابیان بكات كە لە نێوان بنەماكەیو وەسفەكەی ماركۆزدا پەیوەندیەك نیە. ماركۆز دەڵێ: (لەژێر جەماوەری میللی كۆنەپارێزەوە بێزراو پەراوێزنشین و رەگەزو شێوەكانی ترو چینە چەوساوەكان و لەكاركەوتووەكان و هەموو ئەوانە هەن كە كاریان دەست ناكەوێ, ئەمانە لە دەرەوەی رەوتی دیموكراتیدا دەژین: ژیانیشیان تەعبیرە لە پێویستی واقعیی و قووڵیان، بەدانانی كۆتاییەك بۆ مەرجە دژوارو دەزگا چەوسێنەرەوەكان كە بە هیچ جۆرێك سازشی لەگەڵدا ناكرێ، بەم شێوەیەش نەیاریی ئەمانە شۆڕشگێڕانەیە، بەڵام هۆشیاریان وا نیە). (لا280).
كاتێ لە رووداوەكان دەكۆڵینەوە دەبێ پێچەوانەی ئەمە قسە بكەین؟ بەشێوەیەكی گشتی نەیاریی پەراوێزنیشنكراوەكان شۆڕشگێڕانە نیە، ئەگەر هوشیاریشیان شۆڕشگێڕانە بێ. بزووتنەوەی بێكاران و زیندانیەكانیش لەگەڵا ئەوەشدا كە رۆشنبیران پشتیان دەگرێ. هەر زوو دەگۆڕێن بۆ كۆمەڵێ فشار كە ئامانجی دیاریكراوی خۆیان هەیەو لەمە تێپەڕ ناكات. وەك چۆن رادیكاڵیەتی توندڕەوانەی فیكری (فرانز فانون Frantz Fanon) كە (بین بیلا) لە جەزائیر ئیلهامی لێوەردەگرت، لە پاش مردنی لە فەرەنساو وڵاتانی تردا گۆڕا بۆ بانگەشەكردن بۆ جۆرێك لە ئسووڵیەت كە پاشتر لەجیاتی كردەی شۆڕشگێڕانە بەرەو توندڕەوی چوو.
ئەگەر بیرۆكەی شۆڕشگێڕانە لەسەر ئەو باوەڕە راگیربێ كە دەسەڵات بەهۆی ناكۆكیەكانی خۆیەوە تێكدەشكێ نەوەك بەهۆی بزووتنەوە كۆمەڵایەتیەكانەوە، دەبێ وەك ئەوەی ماركۆز لە كتێبەكەیدا كردوویەتی ئەوە قبووڵ بكەین كە قەیرانی شۆڕشگێڕانە نامۆیە بە دیموكراسیەت و بەرەو دژایەتی كردنی دیموكراسیەت دەڕوا، هەروەها بەرەو بونیاتنانی ئەو دەسەڵاتە توتالیتاریە ڕەهایەی چەپەكان لەدژی ڕادەپەڕین. كەواتە ئەوان ئەو بكەرانەن كە (تۆماس Thomas) و (میرتۆن Merton) دەڵێن هۆشیاریان بە (پێشبینیەكی داهێنەرانە Self fulfilliing Prophecy) نیە، دژایەتیكردنی دەسەڵاتێك كە گوایە موتڵەقە قەیرانێك دەخوڵقێنێ كە رێگەچارە بۆ دەربازبوون لێی خوڵقاندنی ئەو دەسەڵاتە موتڵەقەیە كە تا ئەو ساتە نەبووە.
لەوانەیە رەخنەی كۆمەڵایەتیو سیاسی بیروڕاكانی ماركیۆز ئەو شتە جەوهەریە فەرامۆش بكات كە لە بواری رۆشنبیریدا هەیە. ئەو خوێنەرە هۆشیارەی فرۆید دەڵێ كلتووری تازە باڵانمابوون رەتدەكاتەوەو بەرەو سێكسێكمان دەبات كە لە دەوری ئەندامەكانی زاوزێ‌و گەڕان بەدوای تێركردنی یەكسەرو راستەوخۆی پێویستیەكان كۆبۆتەوە. بەپێی برێخت هەموو رەهەندەكان و بەپێی ماركیۆز هەردوو رەهەندیەك نامێنن. ئەوەش بەرەو سەركەوتنی غەریزەی مەرگ و لەناوبردنی هونەرمان دەبات لە كۆمەڵگەی پیشەسازیدا پرەنسیپی لەزەت كۆنترۆڵی پرەنسیپی واقیع دەكات و سێكسیش ئازادە بەڵام بەشێوەیەكی كۆمەڵایەتی كە لە خزمەتی سیستەمی دامەزراوەكەدا بێ.
ئەم بیرۆكەیە پێی وایە كۆمەڵێ شێوەی سەركوتكەرانە هەیە بۆ باڵانمابوون. سەرباری ئەوەش باسی وێرانكردنی ژینگەو نەمانی ئەو وێنە رۆمانسیە سروشتیە دەكات كە گونجاوە لەگەڵا هەست و سۆزەكاندا. بە كورتی، بەڕای ماركۆز لەبیدۆ تێكەڵا بە شەڕانگێزی دەبێ، لە كاتێكدا بە بۆچوونی فرۆید لەبیدۆو شەڕانگێزی دوو شتی ناكۆك بوون. كۆمەڵگەی تازە (شاڕەتكردنەوەی) رەتكردەوەو، پراكیسەكانی عەقڵئامێری جێگەی فیكری نێگەتیڤیان گرتەوە لەو جیهانەدا كە تێیدا عەقڵی تەكنیكی تەنها رەهەندێكە هۆشیاری شاد بڵاو بكاتەوە.
ئەم تەئكیدكردنەوەیە لە جەوهەری هەر رەخنەیەك لە مۆدێرنەدا هەیە، بێ ئەوەی هیچ كام لەم رەخنانە بتوانن بیسەلمێنن. منیش كە قبووڵی دەكەم تەنها لەبەرئەوەیە كە نەمانی چەمكی عەقڵانیەتی تەقلیدی بۆ مۆدێرنە دەردەخات. چونكە ئیدی لە ژیاری تەكنیكیدا شوێنێك نەما بۆ بیرۆكەی سیستەمی جیهان و ئەو گرێی پەشیمانیەی تەعبیرە لە دووری نێوان ئەو سیستەمە و ئەزموونی مرۆڤایەتی. گرانتیە میتاكۆمەڵایەتیەكان (الچمانات ماوارا‌و اجتماعیە) ژیانی كۆمەڵایەتی بزربوون، ئایا دەبێ بڵێین ئەو كۆمەڵگەیەی زیادەڕۆیی لە مۆدێرنەدا كردووە، جگە لە كۆمەڵگەیەكی شەهوانیو عەقڵ ئامێری زیاتر نیە؟
بەڵام لە پێش هەموو شتێكدا رایەكی تر هەیە لە تەوژمی چەپڕەویەوە سەرچاوە دەگرێ كە ڕووبەڕووی ئەم حوكمە دەبێتەوەو، پێی وایە ژیانی كۆمەڵایەتی بەپێی لۆجیكی دەسەڵات كاردەكات. مەحاڵە بتوانین تێكەڵاوبوونی لۆجیكی بەرخۆرو لۆجیكی دەسەڵات بسەلمێنین، چونكە لەهەموو ساتێكدا دژی یەكترن. لە كارگەدا بێ یا لە نووسینگەدا، یا لەو گفتوگۆ سیاسیانەدا كە دەربارەی میزانیەی ئابووری دەوڵەت و سیاسەتی ئابووری گشتی دەكرێن. لە ئاستی دووەمیشدا هەڵوێستی زۆر رەشبینانەی ماركۆز ناچارمان دەكات سنوورێك بۆ عەقڵا ئامێری دابنێین، ئەوەش لە چوارچێوەی رێزگرتن لە ویستی یەزدانی یاخود یاساكانی عەقڵدا نا، بەڵكو لە چوارچێوەی ویستی ئازادی بەرپرسیارێتی تاكەكەس و كۆدا.
بەڵام ئەمە ناچارمان دەكات واز لە بیرۆكەی سیستەمە بێ بكەرەكان بهێنین و گەڕانەوەی ئەو بكەرەو لە دایكبوونی ئەو خودە قبوڵ بكەین كە فیكری كۆمەڵایەتی هەموو هێزی خۆی لە دژیان مۆبێلە (تعبئە) كردبوو. ئەم شێوە قسە توندڕەوانەی ماركۆز شایەنی سەرنجە، چونكە لەبەر یەكهەڵوەشانی عەقڵانیەتی مۆدێرنەكردن لەسەر دەستی بەئەنجام گەیشت و كاریگەریشی زۆر گەورە بوو. ئەم شێوازی قسەكردنە بووە هۆی هاتنەكایەی كۆمەڵێ بیروبۆچوونی توندڕەوانە وەك فرۆیدیە- ماركسیەكان بەتایبەتی ولیەم رایش كە پێی وابوو هەموو رێكسختنی كۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای سەركوتكردانی سێكس دامەزراوە لە كاتێكدا بە پێچەوانەوە دەبێ ئازادبكرێ. ئەم هەڵوێستە توندڕەوانەیە هەر ئەوەی پێدەكرێ بە كلتوور رووبەڕووی سروشتێك بێتەوە كە دەسكردی پیشەسازیە. ئەمەش بەرەو نەمان و بزربوونی مانای هەموو بونیادە مێژووییەكانی رێساڕەوشتیەكانمان دەبات.
بۆ داڕشتنی پوختەی ئەم بابەتە دەبێ مرۆڤ مێژوونووس بێت نەوەك فەیلەسووف. ناوەڕاستی سەدەی بیستەم لە بواری فیكردا ئەو سەركەوتنەی بەخۆوە نەبینی كە جان فوراسیتی ناوی دەنێ (ئومێدی گەورەی سەدەی بیست). بە پێچەوانەوە ئەوەی بەسەر رۆشنبیراندا زاڵە خولیای قەیرانە. لەو چركەساتەدا كە رۆشنبیران هەستیان كرد هەردوو سیستەمی فاشیزم و كۆمۆنیزم گەمارۆی داون و جگە لە كەمێكیان نەبێ ئەوانی تر بەرگەی فریوی ئەم سیتستەمانەیان نەگرت، قوتابخانەی فرانكفۆرت سەنگەرێكی دەگمەن بوو بۆ بەرهەڵستی كردنێكی دوولایەنەی ئەو لادانانە، لە ئاراستەی مێژوو.
بەڵام پاش ئەو سازگاریە تێپەڕەی بەدوای رزگاربوون لە نازیزمدا هات، كە سارتەریش لە ئاكامیەوە بیروبۆچونێكی دەربارەی ئازادی دروستكرد، رۆشنبیران هەستیان كرد سەركەوتنێكی پراكسیسێكی كۆمەڵایەتی بێ تیۆرەو دەوڵەمەندی وا هەڕەشەیان لێدەكات كە جگە لە نمونەیەكی سودگەرانە هیچ نموونەیەكی رۆشنبیری تری نیە. پاشتریش رەتكردنەوەی قوتابخانەی فرانكفۆرت بۆ دیكتاتۆریەتی فاشیزم و كۆمۆنیستەكان لەپاش تێپەڕینی نەوەیەكەوە گۆڕا بۆ ترسێكی بەربڵاوو بەرگریەكی گشتی لە مۆدێرنە كە مەترسیەكانی زیاتر لەو شتانەدایە پێشكەشیان دەكات نەوەك قەدەغەیان بكات.
لە خۆرئاواداو لە كۆتایی سەدەی بیستەمدا بە رۆشنبیرو نارۆشنبیرەكانیشەوە كەسێك نیە لە دڵەڕاوكێی لە دەستدانی هەموو ماناكان رزگاری ببێ، هەروەها كەسێك نیە لە هێرشی ژیانی تایبەتی، هێرشی توانا بۆ بوون وەكو خودێك بەهۆی پروپاگەندەو راگەیاندن و، داڕمانی كۆمەڵگەو بچوك بوونەوەی بۆ كۆگەلێك و، كورت بوونەوەی خۆشەویستی بۆ لەزەت رزگاری ببێ. ئایا دەتوانین بەبێ خودا بژین؟ بەدرێژایی چەند سەدەیەك پێمان وابوو دەتوانین خوا كورت بكەینەوە بۆ عەقڵا، پاشان نێچەو فرۆید فێریان كردین ژیان و یاسا بخەینە جێگەی.
بەڵام بەمە دوا هێڵی بەرهەڵستی كردن دەڕمێ. وا دەرئەكەوێ ئەو پرەنسیپەی مۆدێرنە بۆ هەڵسەنگاندنی رەفتارەكانی هێنا، كە بریتیە لە پرەنسیپی سوودی كۆمەڵایەتی و بەكارهێنانی تاك لە پێناوی كۆمەڵگەدا، پەلاماری هەموو شتێكی دابێت؟ ئایا دەتوانین بەرەنگاری ئەم پەلامارانە ببینەوە بێ ئەوەی دان بە بوونی پرەنسیپێكی میتاكۆمەڵایەتیدا بنێین كە لە مرۆڤ باڵاترە: خودا یا لۆگۆس یا ژیان؟
فیكری سەدەی بیستەم پارچە پارچەیە لەنێوان پێویستی گەیشتندا بەدوا مەودای عەلمانیكردن لەلایەك و پێویستی پاراستنی خۆی لە دژی رەوشتیو خۆی قازانجگەری كۆمەڵایەتی كە زۆربەی كات فیكری كۆمەڵایەتی پێی باش بوو لەلایەكی ترەوە. ئیدی فیكر دەگەڕێتەوە دواوە تاكو بەدوای بووندا بگەڕێ یاخود لە ناو رەتكردنەوەیەكی گەورەدا خۆی مەڵاس دەدا كە پشت بە هیچ ئومێدێك و هیچ نمونەیەك بۆ گۆڕانی كۆمەڵایەتی نابەستێ‌و، تاكو هەڕەشەكان نزیكی نەكەونەوە پارێزگاری لەخۆی ناكات.
بۆماوەیەكی زۆر رزگاربوونی دژوارانە لە كۆلۆنیالیزم و مانەوەی سیستەمی ستالینیو پاشتر ماویزم، پاساوبوون بۆ ئەم رەتكردنەوە گەورەیە. بەڵام هەموو شتێك كۆتایی خۆی هەیە. داڕمانی سیستەمی كۆمۆنیزم و بزربوونی مەترسی فاشیزمێكی تازەو بەهێزبوونی دیموكراسیەت، هەموو ئەمانە ناچارمان دەكەن دەروازەیەك بدۆزینەوە. ئەوكات بێ‌دیفاع خۆمان لەبەردەم ئەو جیهانی بەرخۆریەدا دەبینیەوە كە زۆركەس لە پێناوی تێركردنی ئەو ئارەزووانەی بۆ ماوەیەكی درێژ چەپێنراوبوون، تەسلیمی دەبن.
بەڵام بۆچی دۆش دابمێنین؟ بۆچی ئەم دواكەوتنە كەڵەكەبووە بەشیكردنەوەی هەلومەرجی كۆمەڵایەتیو كلتووریی تازە قەرەبوو نەكرێتەوە، كە ئەویش هەندێ هەڵبژاردنمان بۆ دەستەبەر دەكات نەك تەنها دژی كۆمەڵگە بەگشتی، بەڵكو دژی هەندێك لە شێوازەكانی بەڕێوەبەرایەتیكردن و رێكخستنی. فیكر لە كۆتایی ئەم سەدەیەدا زۆر هێواش و بە ئاستەم خۆی لە سۆزداری بۆ بوون دەدزێتەوە ئەو سۆزداریەی لە رەتكردنەوەی ئێستای ناجۆرو نەشیاودا هیچ پاڵپشتێكی بۆ خۆی نەدۆزیەوە. پێویستە بیركردنەوەوەو رەخنەگرتن و گۆڕینی كۆمەڵگەی ئێستا نەرمترو هەمەچەشنتر بێ لەوەی نووسەری (مرۆڤی تاك ڕەهەند) دەیزانی.
پەراوێز:
*كۆمارێك بوو لە ئەڵمانیا دروست بوو پاش تێكشكانی ئەڵمانیا لە جەنگی جیهانی یەكەم و تەسلیم بوونی ئیمپراتۆرو غلیومی دووەم، ئەم كۆمارە لەژێر دەستی ئیشتراكیە میانڕەوەكاندا بوو ، تاكو هاتنی نازیزم لە 1933دا بەردەوام بوو.
سەرچاوە: الان تورین –نقد الحداپە، ترجمە، أنور مغیپ- المجلس الاعلی للپقافە 1977 (لا206، بۆ لاپەڕە 222).
