تیۆرەکانی کولتوور لە سەدەی بیستەمدا

تیۆرەکانی کولتوور لە سەدەی بیستەمدا

ڕانانی: سەردەم

یەکێکی دیکە لە کتێبە ناوازەکانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، لە بواری توێژینەوەی فەلسەفیدا، بریتییە لە کتێبی (تیۆرەکانی کولتوور لە سەدەی بیستەمدا) ڕووناکبیر و بیرمەندی گەورەی عەرەب (د. حسێن بەشیرییە) نووسیویەتی و لە لایەن نووسەر و ڕووناکبیر و وەرگێر (د. مەنسوور تەیفوری) بە شێوەیەکی جوان و سەرنجڕاکێش، وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی کوردی و ئێستا لە کتێبفرۆشییەکان بەردەستە.

بابەتەکانی نێو دووتوێی ئەم کتێبە بریتین لە کۆمەلێک وتار و هەر یەک لە وتارەکان چەند ناونیشانێکی سەربەخۆی خۆیان هەیە: تیۆرییە مارکسیستییەکانی کولتوور و کولتووری جەماوەری، گرامشی و تیۆری هێژمۆنیی کولتووری، ڕێبازی لویس و بەئەمەریکیبوونی کولتوور، کولتووری جەماوەری لای ئۆرتیگا یی گاسێت، بنەماکانی بیری پاشبونیادگەری و پاشمۆدێرنیزم، ژان بۆ دیار و تیۆری کولتووری پاشمۆدێرن، ڕەخنەی فێمێنیستیی کولتوور و میدیاکانی کولتووری جەماوەری و چەندنین ناونیشانی دیکە.

هەر وەک خودی دکتۆر حسێن بەشیرییە لە پێشەکیی کتێبەکەدا خستوویەتیە ڕوو، بابەتی سەرەکیی توێژینەوەکەی، لێکدانەوەی ئەو تیۆرانەی کولتووری جەماوەری مۆدێرنە کە لە سەدەی بیستەمدا پەرەیان گرتووە، پانتایی توێژینەوەکەیان بەشێکی بچووکی بواری بەربڵاوی خوێندەوەی کولتووری  پێک دێنێ، کە بابەتەکەی خوێندنەوەی کولتوورە وەک کۆمەڵەیەکی ڕێکخراوی نۆرم، بەها و ڕێسا، خەڵک، کەم تا زۆر هۆشیارانە، یان ناهۆشیارانە، بەپێی وەها کۆمەڵەیەک دەژین: لە مانایەکی بەربڵاوتردا، کولتوور سەرجەم بەرهەم و بەرهەمهێنانی مرۆییە بەرامبەر پرۆسە و بەرهەمهێنانی سروشت، ئەگەر پەرە بەم واتایەش بدەین، سرووشتیش دەبێتە بەشێک لە کولتوور، چونکە سرووشت وەک چەمک، تێگەیشتنێکی مرۆیی و دەرهەستە و هەر بۆیەش وەک دیاردە کولتوورییەکانی دیکە، مێژوومەندە.

دکتۆر مەنسوور تەیفوری، لە پێشەکییەکی چڕ و پڕ لە زانیاریدا سەبارەت بە کولتوور، پێی وایە ئەوەی کە کولتوور فرەڕەهەندە پێناسەیەکی یەکە و تەنانەت گشتییش نییە کە هەموو ڕەهەندەکانی دیاری بکات، هیچ کە تەعبیرە لە هەوڵێک بۆ دابەزاندنی کۆمەڵێک شتی لێکجودا و مێژوویی و ناچونییەک لە دڵی چەمکێکی تایبەتدا: کە خۆی هەمان عەزرەتی ڕاڤە و کورتکردنەوەی جیهان و مێژووی بۆ زیهنی مرۆیی تێکەڵە و ئەمەش بە ناچاری دەگەڕێتەوە بۆ تایبەتمەندیی دەرهەستی چەمکی کولتوور وەک هەموو چەمکێکی دیکە، تەعبیریشە لەوەی کە کولتوور شتێکی ئەزموونکردە و تووند بە ئەزموونی تاک و کۆمەڵگەکانەوە گرێ دراوە، واتە ئەوە تاک و کۆمەڵگەکانن کە ئەزموونی خۆیان بۆ جیهان لە شێوەی چەمکی کولتووردا چڕ دەکەنەوە، کەواتە کولتوور ئەزموونکردنە.

لە یەکێک لە بابەتەکانی نێو دووتوێی کتێبەکدا بە ناوی (تیۆرە مارکسیستییەکانی کولتوور و کولتووری جەماوەری) ئەوە خراوەتە ڕوو کە بنەڕەتەکانی بیروڕای مارکسیزم سەبارەت بە کولتوور بە گشتی، دەبێ بڵێین تێگەیشتنی مارکسیزم بۆ کولتووری مۆدێرن و جەماوەری، بەپێی یان لە چوارچێوەی ئایدۆلپۆژیادا شێوەگیر دەبێ و چەممکی ئایدۆلۆژیا لەگەڵ چەمکە سەرەکییەکانی دیکەی بیری مارکسیستیدا پەیوەستە: لە ڕوانگەی مارکسیستیدا، بە گشتی کولتووری جەماوەری بیچمێکی یەکێکە لە شێوەکانی سەرخان، هەر بۆیە بۆ تێگەیشتن لە کولتووری جەماوەری، پێویستە بەرهەمی کولتووری لە بەستێنی زەمەنیی خۆیدا و بەپێی هەلومەرجی مێژوویی بەرهەمی کولتووری بخوێنرێتەوە.

دکتۆر حسێن بەشیرییە ئاماژە بۆ ئەوەش دەکات کە هەندێ خوێندنەوەی مارکسیستی ئەم دواییانە هەوڵیان بۆ ڕوونکردنەوەی کولتووری جەماوەریی مۆدێرن وەک بەرهەمی دەسەڵاتی چینی زاڵ، بە تایبەت دەسەڵاتی ئەو چینە بەسەر میدیای کۆییدا داوە، لەم ڕوانگەیەشەوە میدیای کۆیی مۆدێرن، کە هەڵگری سەرەکیی کولتووری جەماوەرییە، دەورێکی گرنگ لە شەرعیکردنەوەی نایەکسانیی هێز و ساماندا دەگێڕن و ئەم نایەکسانییە لای چینەکانی خوارتر وەک شتێکی سروشتی دەنوێننەوە.

لە بابەتێکی دیکەی نێو دووتوێی کتێبەکەدا بە ناوی (تیۆرە پارێزگارانەکانی کۆمەڵگە و کولتووری جەماوەری، دکتۆر حسێن باس لەوە دەکات ک لە سەدەی بیستەمدا، بڵاوبوونەوەی کولتووری جەماوەری مۆدێرن لە ڕێگەی میدیای گشتییەوە، دژکردەوەی جۆراوجۆری بەرامبەر نوێنراوە، بە زۆری گرووپی زاڵ و ڕۆشنبیرانی ئەو گرووپانە حەز دەکەن لە ڕوانگەی هەڵوێست و بەهای زاڵەکانەوە سەیری گۆڕانکارییەکانی پانتایی کولتوور بکەن: گەلێ نووسەر، لە هۆرکهایمەرەوە تا فرۆم و ئاڕنێت، تایبەتمەندییەکانی کۆمەڵگەی جەماوەریی مۆدێرنیان بۆ هەندێک خاڵ کورت کردووەتەوە.

لە هەمان بابەتدا توێژەر باس لەوە دەکات کە بە ڕای هەندێک نووسەرانی پارێزگار، کولتووری جەماوەری تەنها لە کۆمەڵگەی جەماوەریدا دروست دەبێت و پەرە دەگرێ، بە ڕای ئەوان دیموکراسی بە هۆی هاوشێوەکردن و تەخت و ترازکردنەوەی ئیمتیازی کۆمەڵایەتی، دەورێکی گەورەی لە دروستبوونی کۆمەڵگەی جەماوەرییدا هەبووە: دیموکراسی بەها و کولتووری هەموو گرووپ و چینێک بە هاوسەنگ دەزانێ و لە ئەنجامیشدا دەبێتە هۆی هاوشێوەکردنی بیر و ویستی زۆربە و مل بە حوکمی بیر و چەشەی زۆرینەی ژمارەیی خەڵک دەدات، بەم پێیە، دیموکراسی دەورێکی گەورە لە بەجەماوەریکردنی کۆمەڵگە و کولتووری نوێدا دەگێڕێت.

بە بۆچوونی دکتۆر حسێن بەشیرییە، وەک لەم کتێبەدا دەردەکەوێت، هەندێ نووسەر پێوەری چەندێتی بەکار دێنن و ئەو بەرهەمانە سەر بە کولتووری جەماوەری دەزانن کە جێی حەز، یان کەڵکی ژمارەیەکی زۆری خەڵک بن: هەندێکی دیکە گرنگیی بە چییەتی کۆمەڵایەتی بەرخۆران و کەڵکبەرانی ئەو بەرهەمانە دەدەن و چینی خوارەوە بە بەرخۆری سەرەکیی کولتووری جەماوەری دەزانن، لەم ڕوانگەیەدا، کولتووری جەماوەری لە بواری ئاڵۆزیی ناوەکی، بەهای ئەخلاقی، چۆنێتی ڕەخنەگرانە، کەڵکداری، چۆنێتی جوانیناسانە و توانای ڕاکێشانی جەماوەردا، جیاوازیی ئاشکرای لە کولتووری بەرز هەیە.

بەپێی تێڕوانین و بۆچوونەکان، زاراوەی کولتوور چەندین پێناسەی جیاوازی هەیە، بەڵام بەگشتی پێناسەکان جەخت لەسەر هەمان شت دەکەنەوە. کولتوور ئەدگار، تایبەتمەندی و زانینی گرووپێک خەڵکی دیاریکراوە (بۆ نموونە کورد) کە بە ڕێی زمان، هزر، ئایین، خواردن، ڕەفتاری کۆمەڵایەتی، موزیک و هونەرەوە پێناسە کراون. ئەمانە پشکدار و هاوبەشن لە نێوان ئەندامانی کۆمەڵگە و گرووپێک خەڵکی دیاریکراو، بە ڕێی فێربوونەوە دەگوازرێنەوە و یارمەتی شێوەدان بە بیروباوەڕەکان و ڕەفتارەکان دەدەن.

یەکێک لە پێناسە یەکەمییەکانی کولتوور ساڵی ١٨٧١ لە لایەن ئێدوارد تایلۆرەوە کراوە: ”کولتوور، یان شارستانییەتی، سەرجەمێکی ئاڵۆزە، پێک دێ لە: زانین، باوەڕ، هونەر، یاسا، مۆڕاڵ، داب و نەریت. هەروەها هەر توانست و ڕەفتارێکی دیکە کە لە لایەن مرۆڤەوە، وەک ئەندامێکی کۆمەڵگە بەدەستهێنرابێ”. پێناسەیەکی دیکەی نوێتری کولتوور بریتییە لە ”ئایدیا، هزر، بەها و دەرککردنە هاوبەشەکان. هەروەها گواستنەوەی کۆمەڵایەتیانەی ئەو ئایدیایانەی کۆمەڵگەیە کە بۆ تێگەیشتن لە ئەزموون و دیارهێنانی ڕەفتار و پەرچاندنیان لەنێو ئەو ڕەفتارانەدا بەکاردێن”.

واتا کولتوور سەرجەمی چالاکییە هزری و ڕەفتارییەکانی نەتەوەیەک، یان گرووپێک خەڵکی دیاریکراوە لە سەردەمێکدا. لە هزر، زمان، زانین (زانیار_مەعریفە) [وێژە، هونەر، زانست و فەلسەفە]، داب و نەریت، بەهای کۆمەڵایەتی، ڕەوشت، کەلەپوور، باوەڕ، ئایین و شێوەی ژیان پێک دێ.

سەرجەم کولتوورەکان گەرەکە پێویستی و ئاتاجە فیزیکی، سۆزەکی و کۆمەڵایەتییەکان بۆ ئەندامەکانیان دابین بکەن، هەروەها ئەندامە نوێیەکان بە کولتوور بکەن، هاڤڕکێ و ناکۆکییەکان چارەسەر بکەن و گەشە بە توانستی مانەوەی ئەندامەکانیان بدەن. کولتوور شتێکی هەمەکی و گەردوونییە لە نێوان سەرجەم گرووپەکانی مرۆڤ و تەنانەت لە نێوان هەندێ لە ئاژەڵانیشدا هەیە.

سەرەڕای ئەو جیاوازیانە، هێشتاش ئەندامانی ئەو کولتوورانە هاوبەشن لە کولتوورە گەورەکەدا. کولتوورەکان لەنێو زۆر لە سیستەمی دەوڵەتاندا هەن، لەبەر ئەوەی ئەو سیستەمانە فرەیین و پتر لە گرووپێکی ئێتنیکی یان کولتوورێک لەخۆدەگرن.

بە گشتی ئەم نووسینە کورتە تەنها هەوڵێکە بۆ ناساندنی لایەنێکی کەمی ئەم کتێبە گرنگە، بێگومان خوێنەری وشیار خۆی لە ساتی خوێندەوەیدا بەر زانیاری و چەمک و بابەتی گرنگ و گەورە دەکەوێت، ئەم کتێبە لە زۆر ڕووەوە گرنگە بۆ خوێنەر و کتێبخانەی کوردی، چونکە لە لایەکەوە دەبێت بە سەرچاوەیەکی گرنگ و دەوڵەمەندی فیکری و مەعریفیمان بۆ ڕەهەندە جیاوازەکانی کولتوور، لە لایەکی دیکەوە بەر کۆمەڵێک تێز و دید و دونیابینی جیاوازی فیکری و فەلسەفی دەکەوین کە بۆ بابەت و چەمکی کولتوور کراوە.