تاریا ڤیگێن شاکارێکی دیکەی هێنریک ئیبسن

تاریا ڤیگێن شاکارێکی دیکەی هێنریک ئیبسن
داستانەشیعر

ڕانانی: سەردەم

لەم ڕۆژانەی پێشوودا، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، کتێبێکی گرنگ و بەنرخی لە بواری داستانەشیعردا، چاپ و بڵاو کردەوە، لە ڕاستیدا ئەم کتێبە کتێبێکە کە بۆ خوێنەر چێژی خوێدنەوەی ڕۆمانێکی گەورەی هەیە، چونکە بە زمانێکی شیعریی پاراو و سادە، داستانێکی گەورەمان بۆ دەگێڕێتەوە، هاوکات لە لایەکی ترەوە ئەم کتێبە گێڕانەوەی ڕاستیی ڕووداوەکانی قۆناغێکی دیاریکراوی مێژووییە و چیرۆکی بەرخودان و قارەمانێتیی کەسێکمان بۆ دەگێڕێتەوە بە ناوی (تاریا ڤیگێن.)

 ئەم کتێبە لە لایەن گەورە نووسەر و شانۆنامەنووسی ناوداری جیهانی (هێنریک ئیبسن) نووسراوە و (هاودەم ساڵح جاف) کە پێشتر کۆمەڵێک بەرهەمی دیکەی نەرویجی وەک شانۆنامە و ڕۆمانی پێ ناساندبووین، بە شێوەیەکی جوان و سەرنجڕاکێش، هاوکات بە زمانێکی ئەدەبی و بێ گرێ و گۆڵ، وەریگێڕاوەتە سەر زمانی کوردی و ئێستا لە کتێبفرۆشییەکان بەردەستە.

کەسێکی قژ ماشوبرنجی سەیر لەوێدا

لە پەڕگی دەروەی دوورگە ڕووتەنەکەدا دەژیا،

بێ دوودڵی نە لە وشکایی و نە لە دەریا

ئەو ئازاری کەسی نەدەدا

لەگەڵ ئەوەشدا ئەو جاروبار ترسێنەرانە سوور هەڵدەگەڕا،

ئەوەش بەزۆری لەبەرەو نائارامچوونی کەشدا،

ئیدی ئەو بە لای خەڵکەوە عەقڵی تێکچووبوو لەو ساتەوەختانەدا،

بۆیە کەم بوون ئەوانەی بێپەروا

خۆیان لە قەرەی تاریا ڤیگێن دەدا.

بەم دەستپێکە شیعرییە، خوێنەر ئاشنا دەبێت بە شاپاڵەوانی داستانە شیعرییەکە کە (تاریا ڤیگێن)ە، داستانێک کە لە دەستپێکەوە بەم هەناسە شیعرییە دەست پێ دەکات تا کۆتایی، خوێنەر لەگەڵ خۆیدا دەبات بۆ گەشتێکی پڕ لە ڕووداو و شوێن و ئاشنایا دەکات بە چەندین چیرۆک و ململانێ سەبارەت بە جەنگ و داگیرکاری و سەرکێشی، ئەوین و خێزان و منداڵ، سروشت و بەرەنگاریی ئالەنگارییەکان.

هەر وەک وەرگێڕی کتێبەکە (هاودەم ساڵح جاف) خۆی لە پێشەکیی کتێبەکەیدا ئاماژەی پێ داوە، داستانەشیعری تاریا ڤیگێن، بەرهەمێکی هێماگەرای ڕیالیزمی سەدەی نۆزدەیە، ئەگەرچی لەسەر شێوازی هێماگەریی ڕیالیزمی ڕۆنراوە، وەلێ هێشتا مۆرکی دۆخی ڕۆمانتیکی نەتەوەیی تێدا کاڵ نەبووەتەوە: ئیبسن لە داستانەشیعرییەکەی (تاریا ڤیگێن)دا، سەردەمی جەنگی ساڵی ١٩٠٨ دەگێڕێتەوە، ئەو جەنگەی ناپلیۆن لە ئەوروپادا بووە هۆی هەڵگیرساندنی و دانیمارک- نەرویج تێیدا چوونە بەرەی فەڕەنساوە، وەلێ چوونە پاڵ فەڕەنسای نەرویج شتێک نەبوو لەدەست نەرویج خۆیدا بێت، ئەوە بڕیاری دانیمارک بوو، نەرویج بە ناچاری وەک وڵاتێکی پاشکۆی دانیمارک دەبوایە لەگەڵ ئەو بڕیارەدا بێت.

بەم شێوەیە دەبینین و تێدەگەین کە ئەم داستانەشیعرییەی ئیبسن، ڕەهەندێکی مێژوویی هەیە و واقیعێکە لە قۆناغێکی دیاریکراوی مێژووییدا ڕووی داوە، ئەویش بابەتی جەنگ و داگیرکاری و تەماعی بازارگانیی دەوڵەتە گەورە و پڕ چەکەکانی ئەوروپایە بۆ سنوور بەزاندن و تێکشکاندنی دەوڵەتانی دی، واتە دەکرێت خوێنەر لە ڕێی خوێندنەوەی ئەم داستانەشیعرییەوە تێبگات کە ئەو جەنگە بۆ ڕووی دا، کێ کوێی داگیر کرد، ئاکامەکەی چی بوو؟

ھێنریک یۆھان ئیپسن، ناسراو بە ھێنریک ئیبسن ٢٠ی ئازاری ١٨٢٨ – ٢٣ی ئایاری ١٩٠٦، شانۆ نووسێکی نەرویژی بووە و بە باوکی شانۆی نوێ ناسراوە و ناوبانگی لە دوای شکسپیرەوە دێت، لە ٢٠ی ئازاری ١٨٢٨ لە نەرویژ لەدایکبووە، دوای بەرھەمھێنانی دووەم شانۆی بە ناوی (جەنگاوەر) ناوبانگی دەرکردووە، وەکو بەڕێوەبەری سەرنووسەری شانۆی نەرویژی لە شاری (بورجن) کاری کردووە، لە مەزنترین شانۆنووسەکانی جیھانە، بە تێکڕایی و بە قووڵی سەیری ژیانی کردووە و شانۆکانی خۆی لە نێوان تراژیدیا و نەھامەتییەکی ڕاستەقینەدا دەبینێتەوە.

ھێنریک ئیپسن، لە ساڵی ١٨٥٠ دا یەکەم شانۆی خۆی لەژێر ناونیشانی (کاتالینا) نووسیوە، دواتر شانۆی میلۆدرامای بڵاوکردووەتەوە کە ئەو سەردەمە شانۆی وای بەخۆوە نەبینیبوو، ساڵی ١٨٥١ ئیبسن وەکو یاریدەدەر لە شانۆی (بیرجین) کاری کردووە، پاشان بە مەبەستی خوێندنی شانۆ، گەشتی کردووە بۆ دانیمارک و ئەڵمانیا، ساڵی ١٨٦٢ بووەتە بەڕێوەبەری ھونەری شانۆی نەرویژ لە ئۆسلۆ و سەردانی ئیتاڵیا و ئەڵمانیای کردووە، ساڵی ١٨٦٠ دوای ئەوەی شانۆگەری براندی بڵاوکردووەتەوە، لە لایەن دەوڵەتەوە مووچەی مانگانەی بۆ بڕدراوەتەوە.

بە گوتەی ڕەخنەگرانی بواری شانۆ (ھێنریک ئیبسن) نازناوی باوکی شانۆی نوێی لێ نراوە و لە بەرھەمە ئەدەبییەکانیدا دەستی خستووەتە سەر ئەو بابەتە ڕاستەقینە و مەترسیدارانەی دووچاری کۆمەڵگای ئەورووپی دەبنەوە، ھەروەھا بابەتەکانی بانگەشەیەک بوون بۆ ھاوسەنگی و ئاشکرا کردنی دەمامکی کۆمەڵگا و دوورکەوتنەوە لە دووفاقی و دژ بە توندوتیژی بووە.

ھێنریک ئیپسن دوای ئەوەی ناوی خۆی لە پەرتوکی ناودارترین شانۆنووسەکانی جیھان تۆمارکردووە و ڕەخنەی لە زوڵم و ستەمکاری گرتووە کە دژ بە کۆمەڵگا دەکرێت، بە ھۆی نەخۆشییەوە لە ٢٣ی ئایاری ١٩٠٦ و لەتەمەنی ٧٨ ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە.

لە شانۆگەری تارماییەکاندا (ئیبسن) تەواو پێجەوانەی شانۆگەرییەکانی تری کاری کردووە، لەم شانۆگەرییەدا باس لە خێزان و پەیوەندی ژن و مێردیاتی دەکات لەسەر بنەمای غەریزە جنسییەکان، لە ئەنجانی ناتەبایی شەڕ و ناکۆکی نێوان ئەم ژن ومێردە، هەریەکەیان بە ئارزەووی خۆی و چۆنی ویستووە، ئاوا دوای غەریزە جنسییەکانی خۆی کەووە، هەریەکەیان لە چەندین پەیوەندی جیاوزادا بوون لە دەورەی ژن و مێردایەتیان.

لێرەوە نەوەیەک لە ناشەرعیەت دروست بوون،کە ئەم نەوانەش دەکەونە خوشەویستی لەگەڵ یەکتری بێ ئەوەی بزانن کە دەشێت ئەمانە ژنێک دایکی هەردووکیان بێت، یان لە پیاوێک بوبێتن کە باوکی هەردوکیان بێت.

لەم شانۆگەریەدا باوک دەستدرێژی سێکیسی دەکاتە سەر کچە خزمەتکارەکەیان و لە دواجاردا کچێکی لێ دەبێت، بەڵام ئەم کارە بە نهێنی دەمێنێتەوە و دەیدەنە پیاوێک تا گەوەری بکات و ئەم پیاوە وەک باوکی دەبینێت.

ئەم کچە لە گەورییدا دەبێتە خۆشەویستی کورێککە باوکی ئەم کوڕە لە کاتی خۆیدا دەستدرێژی کردۆتە سەر دایکی، بە مانایەک ئەم کوڕ و کچە خاوەنی یەک باوکن .

کوڕ دەبێتە جێگرەوی باوک و هەمان ڕێچکەی باوک دەگرێت لە لاقەکردن و دەستدرێژی سێکسی بۆ سەر کچان.

بەڵام ئیبسن لەم شانۆگەریەدا جارێکی تر تاوانی تێکدانی بنەماکانی خیزان و ڕاوکردنی ژن و هەوڵدان بۆ تێرکردنی غەریزە سێکسییەکانی دەگەرێنەتەوە بۆ پیاو.

لێرەوە خوێنەر تێدەگات کە ئەم گەورە نووسەرە بە قووڵی لە کارەکانیدا باس لە مرۆڤ و کێشە ئینسانییەکان دەکات و پەردە لەسەر ئەو شانۆیە هەڵدەماڵێت، کە لە ناخی ئینسانەکاندا لە خامۆشی و تاریکیدا ماونەتەوە.

لە ڕاستیدا ئە داستانە شیعرە بۆ سەردەمی جەنگەکانی ناپلیۆن دەمانگێڕێتەوە، جەنگەکانی ناپلیۆن زنجیرەیەک ململانێی گەورە بوون لە ساڵی ١٨٠٣ تا ١٨١٥، کە ئیمپراتۆریەتی فەرەنسا و هاوپەیمانەکانی، بە سەرۆکایەتیی ناپلیۆن، لە دژی کۆمەڵێک زلهێزی ئەورووپی کە لە کۆمەڵێک ڕێککەوتن و هاوپەیمانی جیاوازدا بوون، بەزۆری لە لایەن شانشینی یەکگرتووەوە سەرکردایەتی دەکران. شەڕەکان لە ناکۆکییە چارەسەرنەکراوەکانی پەیوەست بە شۆڕشی فەرەنسا و ململانێی دەرەنجامی ئەوەوە سەرچاوەیان گرتبوو. لە دوای شۆڕشی فەرەنسا، ناپلیۆن بۆناپارت لە ساڵی ١٧٩٩ دەسەڵاتی لە فەرەنسا بەدەستهێنا. لە ساڵی ١٨٠٤ تاجی کردە سەری خۆی و وەک ئیمپراتۆری فەرەنسییەکان خۆی ناساند.

لە ساڵی ١٨٠٥دا، سەرکەوتنی فەرەنسا بەسەر سوپای نەمسا-ڕووسیا لە شەڕی ئۆستەرلیتز کۆتایی بە جەنگی هاوپەیمانی سێیەم هێنا. لە ئەنجامی پەیمانی پرێسبێرگ، ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی پیرۆز هەڵوەشایەوە. هەوڵەکانی دواتر کەمتر سەرکەوتوو بوون. لە جەنگی نیمچەدوورگەکاندا، فەرەنسا هەوڵیدا (جۆزێف بۆناپارت) وەک پاشای ئیسپانیا دامەزرێنێت، بەڵام سەرکەوتوو نەبوو. لە ساڵی ١٨١٢ لەشکرکێشی فەرەنسییەکان بۆ سەر ڕووسیا قوربانییەکی زۆری فەرەنسی لێکەوتەوە و خاڵی وەرچەرخان بوو لە جەنگەکانی ناپلیۆن. لە ساڵی ١٨١٤، دوای شکستی لە جەنگی هاوپەیمانی شەشەم، ناپلیۆن دەستی لەکارکێشایەوە و دوورخرایەوە بۆ ئێلبا. لە کۆتایی ئەو ساڵەدا لە دەربەدەری ڕزگاری بوو و سەد ڕۆژەکەی دەستپێکرد پێش ئەوەی دواجار لە شەڕی واتەرودا شکست بهێنێت، دوورخرایەوە بۆ سەینت هێلێنا، کە دوورگەیەک بوو لە زەریای ئەتڵەسی باشوور. دوای شکستی ناپلیۆن، کۆنگرەی ڤیەننا بۆ دیاریکردنی سنوورە نیشتمانییە نوێیەکان بەڕێوەچوو. ئەم ڕووداوەی ئەورووپا بۆ پاراستنی ئەم سنوورانە دامەزرا و کاریگەرییەکی سنوورداریشی هەبوو.