فەلسەفەی پۆستمۆدێرنیتی 

فەلسەفەی پۆستمۆدێرنیتی
ڕانانی: سەردەم

دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، بەردەوامە لە چاپکردنی زنجیرە دۆسیەکانی سەردەم، کە کۆمەڵێک دۆسیەی گرنگن و بایەخ بە بابەتە فیکری، ئەدەبی، ڕۆشنبیری و کولتووری و فەلسەفییەکان دەدات و هەر جارە و بابەت و تەوەرێک، لە دید و ڕوانگەی کەسانی هزرمەند و ئەندێشەمەندەوە دەخاتە ڕوو.

فەلسەفەی پۆستمۆدێرنیتی تازەترین کتێبی زنجیرەی سەردەمە، کۆمەڵێک نووسەر نووسیویانە و لە لایەن ڕێبین ڕەسوڵ ئیسماعیل، بە شێوەیەکی جوان و سەرنجڕاکێش وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی کوردی، بابەتەکانی نێو دووتوێی ئەم کتێبە بریتین لە: بنچینە تیۆرییەکانی پۆستمۆدێرنیتی، تیۆرەکان پۆستمۆدێرن،  پۆستمۆدێرنیتی پێناسەی پۆستمۆدێرنیتی، جان فرانسوا لیوتار لە وەڵامی پرسیاری پۆستمۆدێرنیتی مانای چییە؟ چۆن پۆستمۆدێرن پاش پۆستمۆدێرنیتی تەواو بوو؟ ڕەخنە لە بودیار واقیعی ساختە و ساختەیی واقیع و… چەندین بابەت و ناونیشانی دیکە.

لە بابەتێکی نێو کتێبەکەدا بە ناوی (بنچینە تیۆرییەکانی پۆستمۆدێرنیتی)ئاماژە بۆ ئەوە کراوە کە یەک پۆستمۆدێرنیتی لەئارادا نییە، بەڵکو چەند پۆپستمۆدێرنیتییەک لەئارادایە، بەڵام هەموویان لە لایەنی بنچینە تیۆرییەکەیانەوە هاوبەشن و پەیوەندیی بنەچەییان بە ئایدیا و بۆچوونی کۆمەڵێک بیریار و فەلسەفەکاری هاوچەرخی خۆرئاوایی کۆتاییەکانی سەدەی بیستەوە هەیە: ئەگەرچی گوزارشتی پۆستمۆدێرنیتی لە ساڵانی سییەکانی سەدەی بیستدا بۆ یەکەم جار لەنێو دەقێکی نووسراوی نووسەری ئیسپانی (فردریکۆ ئۆنیسدا) بەکار هاتووە، بەڵام بۆ یەکەم جار بە شێوەیەکی میتۆدیانە لەنێو بواری توێژینەوە ڕەخنەییەکاندا لە ئەمریکادا بەکار هاتووە،.

لە هەمان بابەتدا باس لەوەش کراوە کە لە حەفتاکانی سەدەی بیستەمدا چەمکی پۆستمۆدێرنیزم وا دەرکەوت وەک ئەوەی هاوشێوەی پڕۆژەی پۆستبونیادگەریی فەڕەنسی بووبێت، وەک ئەوەی لەنیو کارەکانی ڕۆڵان بارت و جاک درێدا و جاک لاکاندا بەرجەستە بووبوو، هەندیک توێژەر و مێژوونووسی بواری پۆستمۆدێرنیتی پێیان وایە وەرگێڕانی کتێبەکەی لیونار بۆ سەر زمانی ئینگلیزی ساڵی ١٩٨٤ بریتییە لە چرکەساتی هاوشێوەی نێوان هەردوو پڕۆژەی پۆستمۆدێرنیزم و پۆستبونیادگەری: بەڵام بیریارانی سەر بە ڕەوت و پڕۆژەی پۆستمۆدێرنیتی وێناکردنی فەلسەفەی ئەزموونگەری لەبارەی زمان ڕەت دەکەنەوە، کە دەڵێت زمان نمایندەی واقیع دەکات، ئەوانە بە پێچەوانەوە پێیان وایە زمان ڕەنگدانەوەی جیهان نییە، بەڵکو زمان جیهان دروست دەکات و دادەمەزرێنێت، لە میانەی مەرجە مێژوویی و مەرجە ژینگەییەکانەوە کە زمانی تێدا بەکار دەهێنرێت، کار لەسەر شێواندنی مەعریفە دەکات.

لە بابەتێکی دیکەدا بە ناوی (تیۆرەکانی پۆستمۆدێرنیتی)دا ئەوە خراوەتە ڕوو کە زاراوەی مۆدێرن یان مۆدێرنیزەکردن یەکێکە لەو زاراوانەی لە ماوی ڕابردوودا و تا ئێستاش لەنێو جیهاندا وتووێژی زۆری لەبارەوە دەکرێت، لە ماوی سی ساڵی ڕابردوو کتێبی زۆر لەبارەی ئەم بابەتە نووسراون و سەریان هەڵداوە، بەڵام ئەوەی ئێستا لە لای ئێمە گرنگە، زاراوی پۆستمۆدێرنیتی، یان پۆستمۆدێرنیزمە کە لە دەیەی حەفتاکان و هەشتاکانی سەدەی بیستەم نووسینی زۆری لەبارەیەوە لە ئەوروپا و ئەمریاکا بڵاوکراوەتەوە و بووەتە مەسەلەیەکی گرنگ لەنێو کولتووری خۆرئاواییدا و پەیوەندی بە پێشڤەچوونی ژیان و کۆمەڵگە هەیە، کاتێک باس لەو مەسەلەیە دەکەین، بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە وەرگێڕانی عەرەبیانەی کتێبی پۆستمۆدێریزم شیکردنەوەی ڕەخنەییانە دەبەستین، کە ساڵی ١٩٩٤ لە میسر چاپ کراوە، لە نووسینی (مارگرێت ڕۆزە) و (ئەحمەد شامی) وەریگێڕاوەتە سەر زمانی عەرەبی: زۆر لە نووسەرە ئەوروپییەکان قسەیان لەبارەی بەکارهێنانی زاراوەی پۆستمۆدێرنیتییەوە کردووە، لە نێویاندا (مایکل کولەر) کە ساڵی ١٩٧٦ وتارێکی لەژێر ناوی پۆستمۆدێرنیتیدا بڵاو کردووەتەوە و تێیدا ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە ئەم زاراوەیە و هەڵهێنجراوەکانی لە لایەن (فیردریکۆ دی ئۆنیس)ەوە ساڵی ١٩٣٤ بەکار هاتووە.

پۆستمۆدێرنیتی لە نێوان لیوتار و هابرماسدا، ناونیشانی یەکێکی دیکەیە لە بابەتەکانی نێو ئەم کتێبە، نووسەر لەم وتارەدا باسی لەوە کردووە کە سەدەی بیست زۆر ڕەوتی هزریی بە خۆوە بینیوە، کە گومانیان لە مۆدێرنیتی و پڕۆژەی ڕۆشنگەریی خۆرئاوایی هەبووە، چونکە ئەو سەدەیە کارەساتی زۆری بۆ ئەوروپا بە تایبەتی و جهیان بەگشتی دروست کردووە، بۆیە متمانە بەرانبەر ئەو بەها ئایدیایانەی وەکو عەقڵ، ئازادی، دادپەروەری و یەکسانی، کە سەردەمی ڕۆشنگەری بانگەشەی بۆ کردبوون، کز و لاواز بوو: تەنانەت لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە، هەندێک ڕەوتی فەلسەفی ڕەشبینانەش سەریان هەڵدا بوو لەبارەی مێژوو، ڕەنگە ناودارترین ئەو فەلسەفەکارانەش (شپینگلەر) بووبێت کە پێی وا بوو کە خۆرئاو الە لایەنی هزرییەوە مایەپووچ بووە و شارستانییەتی خۆرئاوایش بەرەو پوکانەوە دەڕوات، پاش ناوەڕاستی سەدەی بیستیش هەندێک ڕەوت و ڕووگەی هزری دەرکەوتن وازیان لەو نموونە و ئایدیا گەورانە هێنا کە هزری خۆرئاوایی بۆ ماوەیەکی زۆر دورودرێژ پشتی پێیان بەستبوو.

ئاراس سەعید لە توێژینەوەیەکدا باسی لەوە کردووە کە هەرچەندە فەلسەفە بابەتێکی فرەڕەهەندە و ناتوانرێت پێناسەیەکی گشتی بۆ بکرێت، بەڵام لە دیدی منەوە فەلسەفە لە گشتایەتی خۆیدا هونەری پرسیارکردن و تاقیکردنەوەی شتەکانە، لە ڕێگەی ڕامان و بیرکردنەوەوە بۆ گەیشتن و دۆزینەوەی فاکتە شاراوەکان. وەکو سوکرات دەڵێت: ژیانێک تاقی نەکرابێتەوە واتای ژیانی نییە. واتا ئەو ژیانە ساختەیەی کە لەسەر بونیادی ترادسیۆن و زانیارییە ساختەکان بونیادنراوە پێویستە تاقیبکرێتەوە و لە ڕێگەی نەشتەری ڕەخنەوە شی بکرێتەوە(جۆن دیڤد) بەمجۆرە پێناسەی فەلسەفە دەکات: کۆشێشێکە مرۆڤ بۆ ڕونکردنەوەی ئامانجە بنەڕەتیەکانی لە ژیاندا ئەنجامی دەدات.

ئەو قۆناغانەی فەلسەفەی پێدا تێپەڕیون:

قۆناغی یەکەم: (پێش سوکرات) لە سەدەی (حەوتی) پ ز، دەست پێ دەکات تا  نزیکەی (چوار سەدە) ئەم قۆناغە دەگرێتەوە، کە لەبنەڕەتی بوون و ماهیەتی جیهان دەکۆڵێتەوە.

قۆناغی دووەم: قۆناغی فەلسەفەی کلاسیکی یۆنانیە و لەم قۆناغەدا فەلسەفە لە ترۆپکی گەشەکردندایە و دووبەرەی دژبەیەک دێنە ئاراوە ئەویش (سۆفستاییەکان) و (فەیلەسوفانی یۆنان) ئەم قۆناغەش دەربارەی کردە مۆڕاڵیەکانی قۆناغی مرۆڤ و ڕژێمی حوکومڕانی و گەردوون و سروشت و پرسە فەلسەفیەکانیان وروژاندووە.

قۆناغی سێیەم (سەدەکانی ناوەڕاست) تاریکترین قۆناغی بیرکردنەوەوەیە و گەشەی مەعریفی چەق دەبەستێ، ئەویش بە هۆی تێکەڵکردنی فەلسەفە و گونجاندنی لەگەڵ ئایینی مەسیحیدا.

قۆناغی چوارەم: کە لە ڕێنە دیکارتەوە دەست پێ دەکات و لە دەستی هێگڵ دەگاتە لووتکە، بە قۆناغی فەلسەفەی نوێ ناسراوە، لەم قۆناغەدا جیهانی هزر و زانست شانبەشانی پێشکەوتنی پیشەسازی پێشکەوتنێکی مەزنی بە خۆیەوە بینیوە و لەم قۆناغەدا دوو ڕێبازی گرنگی دژبەیەک سەرهەڵدەدن ئەوانیش (ئەزموونگەرایی و ڕاشیونالیست، پاشان قۆناغی ئایدیالیزم و ماتڕیاڵیزمی ئەڵمانی و دواتریش فەلسەفەی مۆدێرن دێتە ئاراوە. هەریەک لەم قۆناغانەش تایبەتمەندی و خەسڵەتی دیاریکراوی خۆی هەیە و پەیوەستە بەو کۆنتێکستە مێژووییەی تێدا دێتە ئاراوە و کاریگەری لەسەر تێفکرین و بیرکردنەوەی مرۆڤ دروست کردووە:

مێژووی قۆناغەکانی هزری مرۆڤ، لە پەیوەندییەکی چڕدا یەکتری تەواودەکەن و هەر قۆناغێک تەواوکەری قۆناغی پێشخۆیەتی، ئەمە بە واتای مێژووپەرستی نا، بەڵکو کەڵەکەکردنی باگراوندی زانیاری ئێمەیە و دەبێت داشمانبڕێت لە قۆناغەکانی پێش خۆمان، وەکو مارکس دەڵێت: فەیلەسووفەکان لە پێشووتردا سەرقاڵی لێکدانەوەی جیهان بوون، بەڵام ئەوەی گرنگە گۆڕینی جیهانە. واتا مێژووی فەلسەفە دووبارەکردنەوەی نییە، بەڵکو ئیدارەکردن و ڕەخنەکردنی قۆناغەکانی پێش خۆیەتی تا داهێنانی نوێ بهێنێتە ئاراوە.