ئەگەر ماسییەکان بیانتوانیبا هاوار بکەن

ئەگەر ماسییەکان بیانتوانیبا هاوار بکەن

ڕانانی: سەردەم

بابەتی ئەم کتێبە فەلسەفییە و وەرگێڕانی بەشێکە لە وتارەکانی فەیلەسووفی بواری ئاکار (پیتەر سینگەر) دڵشاد حامید بە شێوەیەکی جوان و سەرنجڕاکێش وەریگێڕاوەتە سەر زمانی کوردی و لە بڵاوکراوەکانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمە.

وەرگێڕی ئەم کتێبە ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە کە بۆ ئەم کتێبە تەنها ٢٣ وتاری وەرگێراوە: هەڵبەت لە گۆترە و هەڕەمەکیانە ئەم ٢٣ وتارەم هەڵنەبژاردوون، بەڵکو سەرەتا ئەو وتارانە نەغمەیەکی جۆرنالیستی بەسەریاندا زاڵە، لامان بردوون، دواتر بە چاوبڕین لەو کەلێن، یان ڕاستتر، خەرەندە مەعریفیانەی لە دونیای ڕۆشنبیریی کوردیدا هەن، وتاری نوێ و تا ڕادەیەک دەستبۆنەبراون.

وتارەکانی نێو دووتوێی کتێبەکە بریتین لە: ئاکاری بێخودا، ئاخۆ شتێک گرنگە، ئازادیی ڕادەربڕین موحەمەد و هۆڵۆکۆست، ئازادیی ئایین یان ئازادیی ڕادەربڕین، ئاخۆ پێویستە ڕێزی ڕەگەزپەرستان بگرین، خەونێک بۆ سەردەمی دیجیتاڵی، ئاخۆ دەتوانین تێکڕای بەختەوەریی نیشتمان زیاد بکەین… و چەندین ناونیشان و وتاری دیکە.

لە وتارێکدا بە ناونیشانی (ئاکاری بێخودا) ئەم فەیلەسووفە دەپرسێت: ئاخۆ ئایین بۆ ئاکار پێویستە؟ دواتر ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە هەندێ کەس نکولیکردن لە ڕیشە یەزدانییەکانی ئاکار بە سووکایەتی و تەنانەت بە کوفریش دەزانن: هەستی ئاکاریمان خودایەک ڕسکاندوویەتی یاخود لە فێرکارییەکانی ئایینێکی ڕێکخراوەوە وەرمان گرتووە، لە هەردووکیاندا ئێمە پەنەواز (موحتاج)ی ئایینین بۆ سنووردارکردنی خراپییەکانی سروشت.

دواتر باس لەوە دەکات کە مەرج نییە حەدەسە پەرەسەندووەکانمان وەڵامی ڕاست، یاخود گونجاوی تەڵەزگە ئاکارییەکانمان بدەنەوە، ئەوەی بۆ پێشینانمان باش بووە، ڕەنگە ئەمڕۆ باش نەبێت، با لە دیمەنە گۆڕاوەکەی ئاکار ورد بینەوە، کە تێیداکۆمەڵێ پرسی وەک مافەکانی ئاژەڵ و لەباربردن و یوسەنەیژا و دەستگیرۆییە نێودەوڵەتییەکان هاتوونەتە پێش، ئەمانە لە ئایینەوە نەهاتوون، بەڵکو لە تێڕامانێکی وردی مرۆڤایەتی و ئەوەوە هاتوون کە ئێمە بە ژیانێکی باشی دادەنێین.

لە وتارێکی دیکەدا بە ناونیشانی (خودای ئازارچەشتن)دا هاتووە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی دیبەیتم لەگەڵ کەسێکی بەئەزموون و زیرەکدا دەکرد، ویستم پێیەکانی هەڵوێستم لە زەمینەیەکی پتەودا داکوتم، بۆیە بانگەشەی ئەوەم کرد کە هەرچەندە ناتوانم نکوڵی لە بوونی هەموو جۆرە خودایەک بکەم، بەڵام دەتوانین دڵنیا بین لەوەی لە دونیایەکدا ناژین خودایەکی توانامەندی ڕەها و زانای ڕەها و چاکەخوازی ڕەها ئافراندبێتی: بێگومان کریستیانەکان لەو بڕوایەدان لە جیهانێکی لەم چەشنەدا دەژین، بەڵام هۆیەکی بەهێز بۆ گومانکردن لەم بابەتە ڕۆژانە ڕووبەڕوومان دەبێتەوە.

بە بڕوای ئەم فەیلەسووفە، کریستیانەکان زۆر جاران بەوە بەرسڤ دەدەنەوە کە خودا ویستی ئازادی پێ بەخشیوین، بۆیە خودا لە خراپەکارییەکانی ئێمە بەرپرس نییە: ئەم وەڵامە لە پەیوەندیدا بەو بەڵایەی کە تووشی ئەوانە دەبن کە لە لافاوەکاندا دەخنکێن، یان بە زیندوێتی لە نێو ئەو ئاگرانەدا دەسووتێن کە بە هۆی هەورەبرووسکەوە لە دارستانەکاندا دەکەونەوە، یانژی بە هۆی وشکەساڵییەوە لە برساندا یان لە تینواندا دەمرن، شکست دەهێنن.

 لە بابەتێکی دیکەی نێو دووتوێی کتێبەکەدا بە ناونیشانی (بەکارهێنان و خراپبەکارهێنانی ئازادیی ئایینی) ئەوە خراوەتە روو کە ئایینی یەهوودی ئایینێکی ئاشتیخواز نییە، بۆیە جارێکی دیکە هیچ مەترسییەکی ڕاستەقینە لەسەر ئازادیی ئایینی لە گۆڕێدا نییە، ئەرسۆدۆکسە توندئاژۆکان دەیانەوێ ئەو کەسانەی کاتەکانیان بە خوێندنەوەی تەورات بەسەر دەبەن، لە خزمەتی سەربازی ببەخشرێن، بەو پاساوەی خوێندنی تەورات هێندەی خزمەتی سەربازی بۆ خۆشگوزەرانیی ئیسرائیل گرنگە: بەم شێویە، فەراهەمکردنی بژاردەی خزمەتی نیشتمانیی ناسەربازی، ئەگەر خوێندنی تەورات نەبێت، ئەم کێشەیە چارەسەر ناکات، بەڵام هۆیەک نییە وا لە زۆرینەی سیکۆلاری ئیسرائیلی بکات باوەڕ بهێنن بەوەی هەبوونی دەیان هەزار ئۆرسۆدۆکسی توندئاژۆی تەوراتخوێن، سوودێکی بۆ نەتەوە هەیە، بە دڵنیاییەوە بەقەد خزمەتی سەربازییش سەخت نییە.

لە وتارێکی دیکەدا بە ناوی (ئازادیی ڕادەبڕین موحەمەد و هۆڵۆکۆست) ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە دوای جەنگی دووەمی جیهان، وەختێك کۆماری نەمسا دەکۆشا خۆی وەک دەوڵەتێکی دیموکراسی جێگیر بکات. سەرکوتکردنی بیرۆکە و پڕوپاگەندەی نازی لە لایەن دیموکراتەکانی نەمساوە، وەک ڕێکارێکی ئاوارتەی کاتی، ئاوەزپەسەند بوو. بەڵام ئەو مەترسییە لە مێژە نەماوە. نها نەمسا وڵاتێکی دیموکراسییە و ئەندامی یەکێتیی ئەورووپایە. سەرەڕای گەڕانەوەی ناوبەناوی ئەو بۆچوونانەی دژەکۆچبەر و ڕەگەزپەرستانەن –کە بە داخەوە سنووردار نییە بەو وڵاتانەی خاوەن ڕابوردوویەکی فاشیستین– چیتر گەڕانەوه‌ی نازیزم بۆ نەمسا، مەترسییەکی جددی نییە: بە پێچەوانەوە، ئازادیی ڕادەربڕین بۆ ڕژێمە دیموکراسییەکان، خاڵێکی گەوهەرییە، دەشبێت ئازادیی وتنی ئەوەی خەڵکی پییان وایە هەڵەیە و تەنانەت ڕەنگە بە بریندارکەریشی دابنێن، لەخۆ بگرێت. ئێمە دەبێت ئازاد بین لەوەی نکوڵی لە بوونی خودا بکەین، ڕەخنە لە فێرکارییەکانی مەسیح و مووسا و موحەممەد و بوودا بگرین لەو دەقانەدا کە ملیۆنان کەس بە پیرۆز لە قەڵەمیان دەدەن. بەبێ ئەم ئازادییە، پێشکەوتنی مرۆڤ هەمیشە بەر بەربەستێکی گەوهەری دەکەوێت.

ئەوەشی خستووەتە ڕوو کە ماددەی “١٠”ی پەیماننامەی ئەورووپی بۆ ماف و ئازادییە بنەڕەتییەکانی مرۆڤ دەقی داوە لەسەر ئەوەی: هەموو کەسێک مافی ئازادیی ڕادەربڕینی هەیە، ئەم مافە ئازادیی هەبوونی بیروڕا و وەرگرتن و گەیاندنی زانیاری و بیرۆکەکان بەبێ دەستوەردانی دەسەڵاتی گشتی لە خۆ دەگرێت، بەبێ گوێدان بە سنوورەکان.

لە ڕاستیدا ئەم فەیلەسووفە سەبارەت بە گەلێ چەمک و ڕوودا و بابەت، بۆچوون و دونیابینی خۆی خستوەتە ڕوو، یەکێک لەوانە بابەتی کۆمونیزم و مارکسیزمە، ئەو پێی وایە  کە مارکس لە ڕێی خوێندنەوەوە نەگەشتۆتە ئەم باوەڕە سەبارەت بە سروشتی مرۆڤ لە سیستمە ئابوورییە جیاوازەکاندا. بەڵکو کارکردی تیۆری هیگڵ بوو سەبارەت بە مێژوو. لە ڕوانگەی ” هیگڵ”ەوە ئامانجی مێژوو، ئازادکردنی ڕۆحی مرۆڤە، ئەمە کاتێک ڕوودەدات کە هەموان هەست بکەین ئێمە بەشێکین لە هۆشمەندییەکی گەردونی. مارکس ئەم لێکدانەوە ”ئایدیالیستانەی” گۆڕی بۆ لێکدانەوەیەکی ”ماتریالیستیانە” چونکە بزوێنەری هێزی مێژوو پێویستییە مادییەکانمانە، ئازادیش لە ڕێگای خەباتی چینایەتییەوە ڕوودەدات.

چینی کرێکار هۆکاری ڕزگاری گشتییە لە جیهاندا، چونکە موڵکداری تایبەتی ڕەفز دەکاتەوە و لە جێگایدا موڵکداری گشتی دادەمەزرێنێت.

ئەو دەمەی کرێکار بە کۆ ببێتە خاوەنی ئامرازەکانی بەرهەمهێنان، مارکس بڕوای وابوو ئەو کاتە ”بەرهەمهێنانی هەرەوەزی” بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەرانە زیاتر دەبێت لە بەرهەمهێنانی موڵکدارێتی تایبەتی: کەواتە کاری دابەشکردن بە شێوەیەکی زۆر، هیچ کێشەیەکی لەسەر نابێت. هەر بۆیە بە پێویستی نەزانیوە بچێتە وردەکاریەکانی چۆنێتی دابەشکردنی داهات و کاڵاکانەوە.

ڕاستییەک، کاتێک مارکس پلاتفۆرمێکی پێشنیار کراوی خوێندەوە بۆ یەکگرتنی هەردوو پارتی سۆشیالیستی ئەڵمانی ئەم شێوە دەربڕینانەی ”دابەشکردنی دادپەروەرانە” و ” مافی یەکسان” ی بە ”ئاخافتنێکی بەسەر چووی قۆڕ” پێناسە کرد، چونکە ئەو داواکارییانە هی سەردەمی نەبوونییە، بەلام شۆڕش کۆتایی بەمە دێنێت.

یەکێتی سۆڤیەت وەکو ئەزمونێک سەلماندی کە وەلانانی موڵکدارێتی تایبەتی ئامرازەکانی وەبەرهێنان و جێگرتنەوەیان بە موڵکدارێتی گشتی نابێتە مایەیی گۆڕینی خو و ڕەوشتی مرۆڤەکان. زۆربەی مرۆڤەکان لە جیاتی گرنگیدان بە بەرژەوەندی گشتی، لە هەوڵی وەدەستهێنانی بەرژەوەندییە تایبەتیەکانی خۆیان بوون، یان لە هەوڵی وەدەستهێنانی پلەوپایەدا بوون بۆ خۆیان و کەسە نزیکەکانیان. ئەمە ئەوە دەردەخات کەوا بەرهەمهێنان لە سیستەمی تایبەتدا بەرهەم زۆرتر وەدەردێنێت لە سیستەمی گشتی. دەکرێت ئەم دیاردەیەش ببینین لە مێژووی ئەو وڵاتە گەورەیەی کە تا ئێستاش دەستی بە مارکسیزمەوە گرتووە.

لەسەردەمی دەسەڵاتی ماوتسی تۆنگدا، زۆربەی چاینێکان لە ژێر پلەی هەژاریدا گوزەرانیان دەکرد. ئابووری چاینە تەنها پاش ساڵی 1978 گەشەی بەخۆیەوە بینی، ئەو کاتەی “دینگ شیاوپینگ” شوێنی ماوی گرتەوە.