جولیا كریستیڤادا
وتووێژێك لەگەڵ، جولیا كریستیڤادا
ئامادەكردنی: سوزان سیللەر
لە ئینگلیزییەوە: عەتا قەرەداغی
سوزان سیللەر: وەكو پرۆفیسۆری زانستی زمانو دوای بڵاوكردنەوەكانت لەسەر ئەو بابەتانە لەفەلسەفەوە بۆ رەخنەی ئەدەبی، دیسان چی وایلێكردیت كە وەكو دەرونشیكارێك كاربكەیت؟
جۆلیا كریستیڤا: بەبڕوای من ناكرێت كەسێك بخرێتە سنووری دەرونشیكارییەوە ئەگەر هەندێ پاڵنەری تایبەتیو شاراوە بوونیان نەبێت.. بۆ نموونە ژیانی پڕ لە تەنگو چەڵەمەو ئازار چەشتنێك كە توانای خۆگوزارشت كردنی نەبێت، لەو هۆكارانەن. من لەبارەی ئەم جۆرە شتانەوە قسەم بۆ دەرونشیكارەكان كردو هەروەها ئەمڕۆش دەتوانین لەبارەی پاڵنەرەكانی كارەكەمەوە ئاخاوتن بكەین.
من ویستم لەمیانەی سنووردارێتییەكانی زماندا حاڵەتەكان تاقی بكەمەوە، واتە لەو چركە ساتانەدا كە بۆنموونە زمان لە دەرونشیكاریدا دەوەستێ یان ئەو كاتەی كە زمان چیتر بوونی نامێنێت بۆ نموونە لەكاتی راهێنانی منداڵدا لەسەر زمان. بەلای منەوە وادیار بوو كە ستەمە كەسێك لەسەر وەسف كردنی شتێك بگەیەنێتە ئاستی قەناعەت هێنان كە ئەو وەسفكردنە واخۆی بخاتەڕوو كە بابەتیو (Objective) بێ‌لایەنیش بێت لەم دوو حاڵەتەدا چونكە هەڵبژاردنی نموونەكان ئاسایی دەكەوێتە پێش دانانی جۆرێكی تایبەتی لەپەیوەندی كردن لەگەڵا ئەو كەسانەی كە قسەت بۆ دەكەن.
هەروەها لێكدانەوەی قسەی خەڵكی لەپێشتر دادەنرێتو تۆ خۆت دەخەیتە سنووری مانای ئەوەی كە ئەوان دەیڵێن. من بینیم كە بابەتی بوونی بێ‌لایەنانەی شیاو لە وەسفكردنەكانی زماندا بوونی نییە لەسەر بنەمای سنووردارییەكانی زمان خۆیو ئەوەی كە ئێمە بەردەوام دەیبینین كە دەرونشیكاری ناوی دەنێت “گواستنەوە”. من پێم وابوو كە ئەوە شتێكی ناڕەوایە كە ئەم گواستنەوەیە باس بكەم ئەگەر بێتو خۆم نەخەمە بواری ئەزموونی تاقیكردنەوەی دەرونشیكارییەوە.
سوزان: بەشێكی گرنگی تۆژینەوە دەرونشیكارییەكەت پرۆسەیەك بووە تیایدا تاك (فەرد) زمان بەدەست دێنێ. ئەم پرۆسەیە بەشێوەیەكی هەمە لایەنە چییە؟
جولیا: من زاراوەی “پرۆسێس”م كاتێ بەكارهێنا كە خەریكی ئیشكردن بووم لەسەر دەقەكانی ئەنتوان ئارتۆ: ئارتۆ نووسەرێكی لەرادەبەدەر پەشێو و ناسەقامگیرە لەمێژووی نوێی ئەدەبی فەڕەنسیدا. ئەوەش بەشێكی لەبەر ئەوەیە كە ئارتۆ تاقیكردنەوەی ئەزموونی شانۆی “شێتی” كردووە، بەشێكی تریشی لەبەر ئەوەیە ئەو بەوریایی بیری لە مۆسیقای زمان كردۆتەوە. هەركەس دەقەكانی ئارتۆ بخوێنێتەوە تێ‌دەگات كە هەموو ناسنامەكان ناجێگیرن، ناسنامەی ئاماژە زمانییەكان، ناسنانەی ماناو لەئەنجامی ئەوەشدا ناسنامەی قسەكەریش (ناجێگیرە). بەمەبەستی رەچاوكردنو بەهێزگرتنی ئەم ناجێگیرییە لەماناو بابەتدا من بیرم لەوە كردەوە كە دانانی زاراوەی “بابەت لەجوڵەدا” بۆ ئەوە گونجاوبێت. پرۆسێس یان (جوڵە) لێرەدا مەبەست لە پرۆسێسە لەروانگەی پرۆسێسەوە، هەروەك مەبەست لەپرۆسێسیش لەروانگەی كاری یاساییەوە لەكاتێكدا كە بابەتەكە بخرێتە حاڵەتی هەڵسەنگاندنەوە، چونكە ناسنامەكانی ئێمە لەژیاندا بەشێوەیەكی بەردەوام دەخرێنە بەردەم پرسیارەوەو دادگایی دەكرێنو حوكمیان بەسەردا دەدرێت.
من ویستم ئەو زمانە تاقی بكەمەوە كە ئەم حاڵەتانەی ناجێگیری ئاشكرا دەكات چونكە لە پەیوەندی كردنی ئاسایدا زمان رێك دەخرێتو شارستانیانە دەكرێت- ئێمە ئەو حاڵەتانەی پەیوەندیكردن سەركوت دەكەین. ئەفراندن هەمان شێوەی ئازارچەشتن ئەو چركە ساتانەی ناجێگیری دروست دەكات كە تیایدا زمان یان ئاماژەكانی زمان یان بابەتێكی خۆیان دەخرێنە سنووری پرۆسێسەوە. خەڵكی دەتوانێت ئەم فیكرەیە هەڵسەنگێنێ، چونكە بەكارهێنانی تەنیا تایبەت نییە بە دەقەكانی ئارتۆ بەڵكو بۆ هەموو دەقێك دەبێت كە تیایدا ئێمە بەرەو دەربازبوون لەحاڵەتە ئاساییەكان بچین.
سوزان: نووسین لەبارەی ئەم پرۆسێسەوە یەكێكە لەو جیاكردنەوانەی كە تۆ نەخشەت كێشاوە ئەویش بەمەبەستی هێڵكاری بەرەوپێشەوە چوون (نەشونوماكردن) لەساوایەكی جیانەكراوەدا بۆ قسەكردن لەسەر بابەتێك كە ئەویش بریتییە لە جیاكردنەوەی نێوان ئاماژەكاریو هێماكاری. دەتوانیت ئەم جیاكردنەوەیەمان بۆ روون بكەیتەوە؟
جولیا: بۆ ئەوەی تۆژینەوەی ئەم حاڵەتەی ناجێگیری بكرێت، راستییەكەی ئەوەیە كە مانا ئاسایی بنیادێك یان پرۆسێسێك نییە یان بابەتەكە ئاسایی بریتی نییە لەیەكەیەك، بەڵكو (پێكهاتەیەكە) كە بەردەوام دەخرێتە بەردەم پرسیارەوە. من پێشنیاری ئەوەم كرد كە دوو حاڵەتی مانا یان دوو شێوە كە ناوم بردن بە ئاماژەكاریو هێماكاری بەهێند بگیرێن، ئەوەی بە ئاماژەكاری ناوی دەبەم دەمانگێڕێتەوە بۆ حاڵەتەكانی پێش زمانی سەردەمی منداڵی كە لەو كاتەدا منداڵا ئەو دەنگانە دەردەپەڕێنێ كە دەیان بیستێ، یان كاتێ ئیقاع یان دووبارە كردنەوەی پیتەكان یان كرداری قورسی خستنە سەر پیتەكان ئەنجام دەدات هەوڵدەدات لاسایی كەسانی دەوروپشتی خۆی بكاتەوە. لەم حاڵەتەدا هێشتا منداڵەكە نەبۆتە خاوەنی ئاماژە پێویستیەكانی زمان، لەبەر ئەوە ئەگەر بەوردی بڕوانین ئەوا قسەكانی مانایان نییە. تەنیا لەدوای قۆناغی ئاوێنەیی یان ئەزموونی سڕینەوەی گرێ‌ی ئۆدێبدا تاك (فرد) لەرووی بابەتیەوە توانای وەرگرتنی ئاماژەكانی زمانو دەربڕینی لەلا پەیدا دەبێت كاتێ ئەو دەربڕینە رێكخراو بێت -ئەوەش ناودەبەم بەهێماكاری.
سوزان: لەراستیدا لەقۆناغی ئاوێنەیی یان لەگرێی ئۆدێبدا چی روودەدات؟
جۆلیا: ناسینەوە (دەست نیشان كردن) روودەدات، ئەوەی من بە ئاماژەكاری ناوی دەبەم بریتییە لە حاڵەتێكی پەرتبوون كە تیایدا نموونەكان یان (شێوازەكان) دەردەكەون بەڵام هیچ ناسنامەیەكی چەسپاویان نییە: بەڵكو نائاشكراو ناجێگیرن، كە لێرەدا لەبواری ئیشكردندا هەر ئەو پرۆسێسانەن كە فرۆید پێ‌یان دەڵێت ” سەرەتایی پرۆسێسەكانی گواستنەوە”. ئێمە نموونەیەكمان لەسەر ئەم حاڵەتە هەیە ئەگەر جارێكی تر بگەڕێینەوە بۆ ئیقاعە خۆشەكانو دەربڕینی منداڵان كە ئەو دەربڕینە وێنەیەكی ئاشكرای ناجێگیرێتی جەستەییانە، جەستەی ساوایانو منداڵان پێك دێت لە ناوچەكانی (وروژاندن) كە ئەم بەشانەش لەرادەبەدەر دەوروژێن، یان بەپێچەوانەوە لەحاڵەتی كەمتەرخەمیدان، لە هەلومەرجی گۆڕینی بەردەوام‌و وروژاندندا یان لەحاڵەتی نەمانی چالاكیدان بەبێ ئەوەی هیچ ناسنامەیەكی جێگیریان هەبێت.
لەوانەیە “ناسنامەی جێگیر” رۆمانێك یان وەهمێك بێت ئایا ئەو كەسەی لەنێو ئێمەدا یەكێتیەكە ناسنامەیەكی جێگیری هەیە؟ ئەوە فانتازیایەكە لەجۆرێكی تایبەتی كە هەرگیز پێ‌ی ناگەین. چەند هەنگاوێك هەن كە دەبنە هۆی ئەم جێگیرێتییە، هەروەك هەنگاوێكی تریش هەیە كە لەلایەن دەروونشیكاری فەرەنسی جاك لاكانەوە گرنگی زۆری پێدراوە كە ئەویش تێڕامانە لە ناساندن یان (دەستنیشانكردنێكە) كە ناوی دەبات بە (قۆناغی ئاوێنە). لەم قۆناغەدا كەسێك وێنەی كەسێك لەئاوێنەیەكدا دەناسێتەوە وەكو وێنەی ئەو كەسە خۆی. ئەوەش یەكەم دەستنیشانكردنی جەستە پارچە پارچەبوو پەشێوەكەیە كە لەیەك كاتدا گرژو ئاسوودەشە. ناساندن (دەستنیشانكردن) لەژێر دەسەڵاتی وێنەی دایكدا دەبێت كە نزیكترین كەسە لەمنداڵەكەیەوە ئەوەش بوار بە منداڵەكە دەدات كە نزیك لەدایكی بمێنێتەوە یان خۆی دووربخاتەوە.
من روخسارێك دەبینم. لەو بینینەدا یەكەم جیاكردنەوە روودەدات، بەم شێوەیە یەكەم ناسنامەی خود دەردەكەوێت، بەڵام ئەم ناسنامەیە هێشتا ناجێگیرە چونكە هەندێ جار وا سەیری خۆم دەكەم كە ئەو رووخسارە من بم هەندێ جاریش لەگەڵا دایكمدا خۆمم لێ تێك دەچێت. ئەمەش ناجێگیر نەرسیسیە Narcissistic، ئەم گومانكردنە وام لێدەكات بپرسم: من كێم؟ ئەمە منم یان كەسێكی ترە؟ تێكەڵاوكردن لەگەڵا وێنەی دایكدا وەكو یەكەم (ئەویتر) دەمێنێتەوە.
بۆ ئەوەی ئێمە بتوانین لەم تێكەڵاوكردنە دەربازبین، شێوازی كلاسیكانەی بەرەو پێشەوە چوون بەرەو رووبەڕوو بوونەوەیەك لەسنووری سێ گۆشەی ئۆدیبیدا دەمانبات ئەویش لەنێوان ئارەزوومان بۆ دایكو پرۆسێسی ونبووندا كە دەرئەنجامی دەسەڵاتی باوكایەتییە. لە بارە نموونەیەكەیدا، ئەمە بە جێگیربوونی بابەتەكەو گواستنەوەی توانای (دایك/ باوك) تەواو دەبێت كە هەردوو رستە وتراوەكان لەگەڵا دەستورو یاساكانو لەگەڵا گێڕانەوەی بەسەرهاتەكە بۆ (دایك/ باوك) یان بەهێندگرتنی شوێنی (دایك/ باوك)دا دەگونجێت.
ئەمانەش بەدەستهێنانە هێماكارییەكانە كە بەتاقیكردنەوەی دەروونیانەی تایبەتی پێشتر مەرجدار ئەنجام دەدرێن كە ئەویش بریتییە لە جێگیركردنی خود لەپەیوەندی كردندا لەگەڵا ئەوانی تردا.
سوزان: یەكێك لەو وێنانەی كە بەكارت هێناون بۆ روونكردنەوەی ئەم پەیوەندیكردنە ئاماژەكارییە بۆ دایكایەتی ئەوەی (كۆرا- Chora)یە، دەتوانیت ئەم وێنەیە روون بكەیتەوە؟
جۆلیا: من بڕوام وایە ئەم نموونە ئاماژەكارییە كۆنە كە من بۆی گەڕاومەتەوە وەكو دەربڕینەكانی (ساواكان) بەو مەبەستەیە كە پێناسەیەكی روونتری پێ ببەخشم كە ئەویش نموونەیەكە تەحەمولی زۆربەی یادەوەرییە كۆنەكانی پێكەوەبەستنی ئێمە لەگەڵا جەستەی دایكدا دەكات. ئەویش لەسەر ئەو بنەمایەی كە ئێمە هەموومان جەستەی پێچەوانەی (بەرامبەری) جەستەی دایكمان هەیەو، كاتێ جۆرێك ئیرۆتیكای خود لە ئەزموونەكەی (دایك)دا بەش نەكرێت، ئەوا ئێمە دەنگ یان ئاماژە نووسراوەكانی ئەم تاقیكردنەوەیە لەسایەی بەدەست هاتەكانی دواترماندا كۆنترۆڵا دەكەین، كە ئەمەش مەرجێكی گرنگە بۆ سەربەخۆبوون.
سەرەڕای ئەوە دەشێ رێگای جیاوازی سەركوتكردنی ئەم تاقیكردنەوەیە لەئارادا بێتو دەشێ سەركوتاندنەوەیەكی سەیریش بێت، كە دوای ئەوە ئێمە لەسەر لم (وێرانە) بینا دەكەینەوە چونكە بنچینەكە رووخێنراوەو لەنێوبراوە. یان لەوانەیە هەوڵوكۆشش هەبێت بۆ گواستنەوەی ئەم كیشوەرەو ئەم ناوەرۆكە لە پشتی هێماكارییەكەوە. بەوتەیەكی تر لەدوای قۆناغی ئاوێنەو سڕینەوەی گرێ‌ی ئۆدیبی ئەوە دەبێت. (وشەی Chora) لەزمانی گریكیدا مانای ناوەرۆك دەگەیەنێت كە دەمانباتەوە بۆ لای چەمكی وینكۆت لەسەر رامكردن- گرتن: دایكو منداڵا لەپێكەوە بەستنێكی بەردەوامدان كە لەو پێكەوە بەستنەدا هەریەكەیان. رامی ئەویتر دەكات (یان ئەویتر دەگرێت) لێرەدا دوو چوونە ناوەوە هەیە، ئەویش ئەوەیە كە منداڵەكە رام دەكرێتو هەمان شێوەی منداڵەكە دایكەكەش رام دەكرێت.
لەو خاڵەوە، ئێمە گەواهی لەسەر ئیمكانیەتی خوڵقاندنو بڵندبوون دەدەین. من بڕوام وایە كە هەر جۆرێكی خوڵقاندن (ئەفراندن) تەنانەت ئەگەر لەبواری زانستیشدا بێت ئەوە پەیوەستی ئەم ئیمكان بوونەی كردنەوەی دەرگای بەردەم رەفتارە ئاساییەكانە بەرەو ئاسوودەیی، كە ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ ئەزموونێكی كۆن لەگەڵا شتێكی پێشتری دایكسالاریدا.
سوزان: پیادەكردنەكانی ئەمە (كۆرا) بۆ ئەفراندنی ئەدەبی چییە؟ ئایا ئافرەتان بەحەقیقەتی خۆیانەوە یان بە ئەزموونی شاراوەی دایكایەتیەوە پەیوەندییەكی باڵایان بەم ئاماژەكارییەوە هەیە؟
جۆلیا: ئەوەی ئاشكرایە ئەوەیە كە ئەم ئەزموونە ئاماژەكارییەی (كۆرا-Chora) لەزماندا شیعر بەرهەم دێنێ. دەتوانرێت (كۆرا) وەكو سەرچاوەی هەموو هەوڵێكی شێوازو گۆڕانكاری ئاساییو رێكخستنی لۆژیكانە بێت لەڕێگای شێواندنی (تێكشكاندنی) زمانەوە ئەویش بە دروستكردنی میتافۆڕو میتۆنۆمیو مۆسیقا.
ئەوەندەی كە پەیوەندی بە ئافرەتەوە هەبێت مەسەلەكە هێجگار ئاڵۆزە. لەلایەكەوە زۆر لە ئافرەتان –ئیتر گرنگ نییە بنیادی حاڵەتی تایبەتییان چییە: (كەئابەیە) یان هیستریایە یان تێكچوون.. ناڕەزایی ئەوە دەردەبڕن كە ئەوان زمان وەكو شتێكی دووەمی بەكار دەهێنن، شتێكی ساردو بێگانە بەژیانیان، بە هەستو سۆزیان، بەئێشو ئازارەكانیان، بەحەزو ئارەزووەكانیان، وەكو ئەوەی زمان شتێكی بێگانە بێت پێ‌یان. هەروەها كاتێ ئەمە دەڵێن ئێمە ئاسایی ئەو تێڕوانینەمان لا دروست دەبێت ئەوەی ئەوان دەیپرسن بریتییە لە زمان وەكو راهێنانێكی لۆژیكانە. ئەم ناڕەزاییە دەشێ بەدوو رێگا ببیسترێت. كە دەشێ رەفزكردنێك بێت بەمەبەستی ملدان بۆ پەیوەندیكردن كە ئەوەش داوای قوربانی دانێك لە هەركەسێك دەكات- چی لەپیاو چی لەئافرەت. ئەم رەفزكردنە ئاسایی بەجۆرێكی تایبەتی لەلایەن فیمینزمی رۆمانسیانەوە وەكو حاڵەتێكی شۆڕشگێڕانە لێك دراوەتەوە، بەڵام هەمیشە ئەمە حاڵەتەكە نییە. لەوانەیە زۆر بەئاسانی ئەوە ببێتە هەوڵێك بۆ راكردن لەدەستی كۆمەڵگاو ئاڵوگۆڕكردنی پەیوەندیو ببێت بە پەناهەندە لەجۆرە حاڵەتێكی رۆحی نادیاردا كە ئەوەش دەشێ لەرادەبەدەر گەڕانەوە بێت بۆ دواوەو بۆ حاڵەتی نەرسیسیەت. من پەیوەندی ئاڵوگۆڕكردنی لۆژیكانە رەت دەكەمەوە، پەیوەندی ئاڵوگۆڕكردنی لۆژیكانە بۆمن وەكو غەریبێك وایە، لەبەر ئەوە دەگەڕێمەوە بۆ ئەزموونی كۆنی خۆم كە تیایدا لەدوای چێژو خۆشی جەستەی دایك دەگەڕێم. من ئەم گەڕانەوەیەش وەكو تەحەدایەكی شۆڕشگێڕانە ئەنجام دەدەم.
لەلایەكی ترەوە وابیر دەكەمەوە كە دەبێ گوێ بگرین لە راستی ئازارچەشتنێكی تایبەت كە ئەو ناڕەزاییانە ئاشكرای دەكەن. ئەمەش كە پێك دێت هیچ شتێكی نیشانە (code) كۆمەڵایەتیەكان، پەیوەندیكردنە كۆمەڵایەتیەكانو بنەمای ناسنامەكانی ئێمەی تێدا نییە كە (شێوە) ئاماژەكارییەكان لەسنووری زماندا سەركوت دەكرێنو فڕێ دەدرێنە سنووری شێواندنەوەی لەگەڵا راستی نەبیستنیاندا، لەگەڵا پێ‌نەدانی هیچ جێگایەك پێیاندا. (بەم جۆرە لەرێگایەكدا بۆ كوشتنی دایكایەتیو وابەستەیی هەر بابەتێك كە پەیوەندی بەدایكایەتیەوە هەبێت) بەجێمان دێڵێت بۆ كەئابەو بۆ هەستكردن بەغەریبێتی. زۆر ژنو پیاو ئەمە تاقی دەكەنەوە وەكو دەروونشیكارێك كە دژی ئەوكەئابەیە بێت، من ئاسایی لەدوای دوو شت دەگەڕێم. لەلایەك من لەدوای دەربازكردنی ئەو رقو كینەیە دەگەڕێم كە توانای خۆدەربڕینی نەبووە هەتا خۆی ئاشكرا بكات (كەئابە ئاسایی بریتییە لە ئەنجامی ئەو رقو كینەیەی كە لەناونەچووە -كۆتایی پێ نەهاتووە).
لەهەمان كاتدا من لەدوای ئەو نووسراوانە دەگەڕێم لەزماندا كە پەیوەندی كۆنیان لەگەڵا جەستەی دایكایەتی هەبووەو لەبیریان چۆتەوە. ئەم نووسراوانە لەكوێدا دەدۆزرێنەوە؟ دیارە لەمانای ئەو شتەدا نادۆزرێنەوە كە نەخۆشەكان دەیڵێن چونكە مانای قسەكەیان بەشێوەیەكی چەندبارە بووەوە بێ‌بەهاو بێ نەخشەیە. دوور لەبەدواچوونەو پێكەوە پەیوەست نین. ئەوەش دەشێ لەئیقاعی دەنگدا، لەخێرایی گوتندا یان لەبێ‌مانایدا یان لەمۆسیقای تایبەتیدا بدۆزرێتەوە. یان لەدووبارەكردنەوەی پیتە یەكەمەكاندا كە ئەوەش ماناكانیان وەكو ئەوە وایە: ئەلیس ویندەرلاند كەسێكە دەبێ دەستەواژەكان تێك بشكێنێ بۆ ئەوەی بگەڕێت لەدوای “وشەكانی نێو جانتاكەی”، كە مانای راستەقینەی ئارەزووە بریندارەكەی هەڵدەگرنو تیایاندا ئەم پەیوەندییە دێرینە بەدایكەوە حاڵەتی پەناهەندەیی وەردەگرێت. ئەمەش پێویستە بۆ ئەوەی بتوانرێت جێگیریان بكاتەوەو بۆهەر تاكە كەسێكو بەتایبەتیش بۆ هەر ئافرەتێك خاڵێكی نوێی جیابوونەوە دروست بكات.
سوزان: ئایا دەشێ زمانێك یان نووسینێك جیابكرێتەوە كە تایبەت بێت بە ئافرەتان؟
جولیا: من لەبارەی ئەم خاڵەوە هێجگار بەگومانم چونكە ئەوەی ئەمڕۆ بەدڵنیاییەوە بەنووسینی ژنان دادەنرێتو خۆی لەنووسینی پیاوان جیادەكاتەوە بەشێوەیەكی سەرەكی لەسنووری هەڵبژاردنی فیكرەی نووسینەكاندایە. بۆ نموونە ئێمە دەربارەی بەئاگایی منداڵا یان دایكایەتی دواین بەڕێگایەك كە ئافرەت توانایان نەبووە لەو بوارەدا چونكە ئێمە (واتە ئافرەتو پیاو-ع) هەمان ئەزموونی مێژووییو كۆمەڵایەتی یان خێزانیمان نییە.
تا ئەو ئاستەی كە پەیوەندی بە شێوازەوە هەبێت، دینامیكییەتی راستەقینەی زمانو، ئەم گەڕانەوەیە بۆ ئاماژەكاریو، نەخشەی پەیوەندی دێرینە بەدایكەوە لەزماندا- بریتی نین لە داگیركاری ئافرەتان.
نووسەرانی پیاوی وەكو جۆیسو مالارمێ‌و ئارتۆ سەلمێنەری ئەم قسەیەن. ئەمەش پرسیارێكە سەبارەت بە حاڵەتی (خود) ێتی- شتێكی شیاوە كە لە ئەفراندنی ئێستاتیكیدا ئێمە هەندێ ئیحتمال بەكاردەهێنن. هەر ئەفرێندەرێك بەشێوەیەكی پێویست لەمیانەی ناساندنو (دەستنیشانكردن)دا لەگەڵا دایكایەتیدا دەجووڵێت كە لەبەر ئەوەیە ژیانەوەی ئەم دینامیكییەتەی ئاماژەكاری لەهەر كردەیەكی ئەفراندندا گرنگە.
پرسیارەكە ئەمەیە: ئایا پیاوانو ئافرەتان بەهەمان رێگا لەگەڵا دایكی هەمیشەییدا پەیوەستنو لەو پەیوەستبوونەشدا یەكسانن؟ لەراستیدا من جیاوازییەك نابینم. لەڕوانگەی دەروونیەوە دەڵێم بۆ ئافرەتان ئەوە كارێكی زۆر گرانە چونكە ئافرەت رووبەڕووی شتێك دەكرێتەوە كە جیاواز نییە، ئەو هەمان شت رووبەڕووی دەكرێتەوە. چونكە ئێمە دوو ئافرەتین. لەگەڵا ئەوەشدا بۆ پیاوێك ئەوی (ئافرەت) ئەوێكی ترە. بۆ پیاوان ئەم لێكچواندنە (هاوشێوەكردنە) لەگەڵا دایكایەتیدا چێژوخۆشییەكی تێدایە، لەكاتێكدا بۆ ئافرەتان سەركێشییەكی دەروونی وابەستەیە. من خۆمم ون كرد، ناسنامەكەمم ون كرد.
لەوانەیە ئەمە ئەوە روون بكاتەوە كە بۆچی بۆ ئافرەتان زۆر گرانە لەدۆزەخ دەربازبن. ئەم هاتنەخوارەوەیە: ئۆرفیۆس دەرباز دەبێت بەڵام یۆربیدس دەبەزێت.
سوزان: ئایا ئەمە روونی دەكاتەوە كە بۆچی بەشێكی زۆری بەرهەمە ئەدەبیەكانت گرنگی بە نووسەرانی نێرینە (پیاو) دەدات؟
جولیا: من ئێستا بەردەوام لەسەر حاڵەتی میلانكۆلی (حاڵەتی دڵتەنگی درێژخایەن) كاردەكەمو دەقەكانی مارگیرات دۆراس وەكو نموونەی نووسینی نوێ سەبارەت بە ئازارچەشتن بەكاردەهێنم. لەدەقەكانی دۆراسدا بیرۆكەی ئازارچەشتن هەیە لەگەڵا وەسفكردنی سیمینتیكانەی ئازارچەشتندا كە ئەوەش لەهەر توژینەوەیەكی شێوازی یان زمانەوانیانە زیاترە، كاتێ داهێنان یان نوێكردنەوەی شێواز روودەدات بەشێوەیەكی سەرەكی لەشێوازی ناتەواو تێكەڵاو پێكەڵدا دەبێت. هەر لە رێگای ئەو ناتەواوییەوەیە كە رستەكانی دۆراس ئازارچەشتنێك دەنوێنن لەبری ئەو یارییە ئاگرییەی جۆیس كە خۆشیو ئاسوودەییو مۆسیقای تێدا گوزارشت دەكرێت. لەلای دۆراس گوزارشتكردنی ئازار ئازاربەخشە.
سوزان: نوێترین بەرهەمت پەیوەندی نێوان میلانكۆلی یان كەئابەو ئەفراندنی ئاشكراكردووە. چۆن ئەم بەشە تایبەتیەی توژینەوەكەت گەیشتە ئەنجام؟
جۆلیا: ئەوە لەو تێبینییە دەروونشیكارییەوە دەست پێدەكات كە كەئابە بە ئاشكرا نەخۆشییەكی ئەم سەردەمەیە. خەڵكێكی هێجگار زۆر بەدەستی كەئابەوە دەناڵێنن، ئێمە لەبواری دەروونشیكاریدا تێبینی ئەوە دەكەین كە زۆرێك لەوانەی دووچاری كەئابە بوون واخۆیان نیشان دەدەن كە دووچاری هیستریا یان دڵەڕاوكێ بوون، بەڵام لەراستیدا كەئابەیانە. ئەوەش گرنگییەكی هەمە لایەنەی هەیە، چونكە گیروگرفتێكە دەكەوێتە سەرخاڵی یەكتر بڕینی نێوان توژینەوەی بایۆلۆژیانەو سایكۆلۆژیانە.
چەند ساڵێك پێش ئێستا دەرونشیكاری كەوتە بەردەم رووبەڕوو بوونەوەوە لەلایەن زانستی زمانەوە. ئێستاش لەروودا وەستانێكی نوێ هەیە كە ئەویش لەرووداوەستانی نیۆرۆ- بایۆلۆژییە neuro- biology هەروەك زۆر (دژ) بۆ كەئابە هەنو ئەم دژە كەئابانەش كاریگەری تایبەتی خۆیان هەیە. بەڵام من وەكو دەرونشیكارێك بڕوام وایە حەوانەوە دابین كردن بۆ حاڵەتی ئازارچەشتنو سوك كردنی باری كەئابە بەم حەبانە (ئەو حەبانەی كە بۆ چارەسەری كەئابە بەكار دەهێنرێن-ع) ئەنجامێكی ئەوتۆی نییە، چونكە سەرچاوەی گرفتەكە هەر وەكو خۆیەتیو ماوە.
ئەوەندەی كە پەیوەندی بەئەفراندنی ئێستاتیكای ئەدەبەوە هەیە (ئەوەی لای من بایەخی هەیە) وەك گوتم كردەی ئەفراندن لەئەزموونو تاقیكردنەوەی كەئابەوە دەست پێدەكاتو بێ ئەو ناتوانین داوای پرسیاری (جێگیری) مانا یان دەربڕین بكەین. پێویستە نووسەر لەیەك كاتدا یان لەكاتێكی تردا لەحاڵەتی ونكردنو لەحاڵەتی رێكخستنی مانادا بێت بۆ ئەوەی بنووسێت.
سەرباری ئەوە هەندێ شتی مەجازی لەبارەی نووسەرەوە لەئارادایە، ئەو نووسەرە كە تاقی كردنەوەی كەئابە دەكات لەدیارترینو سەیرترین شێوەیدا، ئیحتمالی ئەوەش هەیە كە ئەو نووسەرە خۆی لەكەئابە دووربخاتەوە بۆ نموونە نووسەرەكە دەتوانێت وەسفی كەئابەكەی خۆی بۆ ئێمە بكات، دیارە ئەمەش سەركەوتنێكی گەورەیە بەسەر كەئابەكەیدا.
دەقەكانی مارگرێت دۆراس دەربارەی ئازارچەشتنو ئەزموونی خەفەتخواردنو مردنو خۆكوشتنن، هەمان شێوەی دەقەكانی دستۆفسكین. دەقەكانی (نێرڤاڵا) بەهەموو سەرچاوەكانیانەوە لەمیراتی رۆشنبیری، ئەوەمان نیشان دەدەن كە تاچ مەودایەك خەفەتو ئازارچەشتن دەتوانن ببن بە فیكرەی دەقەكان.
تەنانەت كاتێ پرسیارێك لەبارەی نووسینی خۆشی بەخشەوە بكرێت، ئەوا ئاسایی ئەو پرسیارە دەگوازرێتەوە، كاتێ كەسێ بیبلۆگرافیای نووسەرەكە بزانێت لێرەشدا دژە بەكارهێنانێك هەیە، كە ئەویش لایەنی گەشی رۆژی رەشی میلانكۆلییە. ئیحتمالی رزگاربوون لە كەئابە هەیە ئەویش بەپێچەوانە كردنەوەی ناوەڕۆكە سلبییەكان لەڕێگای گۆڕینیانەوە بەرێگایەكی ئیجابی. هەمان شێوەی ئەو گاڵتـەجاڕەی كە پێكەنینەكەی گوزارشت لەخەمێكی قووڵا دەكات. لەم حاڵەتەی بینیندایە كە من خەیاڵا تاقی دەكەمەوە وەكو ئەوەی لەگەوهەردا خودی ئەو خەیاڵە میلانكۆلی بێتو وەكو شەڕێكیش بەدژی میلانكۆلی بەكاردێت. ئەفراندەكانی خەیاڵا بەهێزنو دژی (كەئابە) پێشكەش دەكرێنو ئێمە دەتوانین ئەو ئەفراندنانە بەرهەم بهێنین.
سەرچاوە:
Philiph Rice- Modern Literary Theory- London, 1989- pp- 128-134.
