یەکەمین وتووێژی ئەدۆنیس، دوای پاشەکشێی لە گۆڤاری (شیعر)

وەرگێڕانی: پرۆفیسۆری یاریدەدەر، دكتۆر دانا ئەحمەد مستەفا

سەرەتا ئەوەی بیرمان لێكردەوە بۆ قسەكردن لەگەڵ ئەدۆنیس (عەلی ئەحمەد سەعید) دوو مەسەلە لە هزرماندا هەبوو كە دەمانویست بۆمان روونبێتەوە، ئەوانیش، یەكەم: مەسەلەی جیابوونەوەی لە دەستەی گۆڤاری (شعر) و پاشەكشەی لە سەرۆكایەتی دەستەی گۆڤارەكە، یەكەمجار ئەم هەواڵە (الحوادپ) ئاماژەی پێدا، كە شاعر خۆی لای هاوكارێكی رۆژانەی باسی كردبوو. هەرچی مەسەلەی دووەمە بریتیی بوو لە روونكردنەوەی ئەو كارە گەورەیەی كە شاعر دەستی دابوویە بە كۆكردنەوەی بەرهەمە شعرییە كۆنە عەرەبییەكان، بە رێگەیەكی زانستی، كە ئەوە پرۆژەیەكی گەورەیە، هەموو لایەنەكانی نادیاربوون: ئەو لایەنەیكە لایەنی دارایی دابین دەكات، مەبەستەكانی چین، ناوی هەموو ئەوانەیكە هەڵدەستن بە جێبەجێكردنی.

دوو رۆژ پێش ئەوەیكە بچینە لای ئەدۆنیس، گۆشەیەكی رۆژنامەوانی ئەدەبی سەرنجی راكێشاین لە رۆژامەی (النهار)، كە (انسی الحاج) سەرپەرشتی دەكات (یەكێكە لە ئەندامانی دەستەی “شعر”) كە نیچمە راگەیاندنێك بوو وەك ناوی نابوو (دیوانی عەرەب)، كە هەمان ئەو كارەیە كە دەبوو ئەدۆنیس پێی هەڵسێت، وێڕای ئەوەی كە ئەم نیمچە راگەیاندنە ئاماژەی دابوو بە ناوی هەموو ئەوانەیكە كار دەكەن لە (دیوانی عەرەب)، بەلیستێك ناوی هەموو ئەندامانی دەستەی (شعر)ی تیابوو جگە لە ناوی ئەدۆنیس، ئەندامی پێشووی دەستەكە، و هەر ئەویش بوو یەكەمجار باسی (دیوان)ەكەی كرد پێش ساڵ و نیوێك، كە درابووە پاڵ ناوەكەی، تەنها ناوی ئەو.

بۆمان دەركەوت كە نیمچە پەیوەندییەك هەیە لە نێوان چیرۆكی (دیوان)ەكە، و چیرۆكی پاشەكشەی ئەدۆنیس لە دەستەی (شعر).

لێرەدا دەبێت دان بەوەدا بنێم هەر ئەوەندەی وتوێژ لە نێوان من و ئەدۆنیس دەستی پێكرد ئیتر مەزنی ئەو كارە گەورەیە كە بە تەنها دەستی كرد بە ئەنجامدانی، باڵی كێشا بەسەر هەموو ئەو پرسیارانەیكە پێشتر داماننابوو، و ویستمان بگەینە وەلآمێك بۆیان، یەكێك لەوانە چیرۆكی دەست لەكاركێشانەوەی لە سەرنووسەرێتی (شعر).

بە ئەدۆنیسمان وت:

*چۆن بیرۆكەی سەرلەنوێ كۆكردنەوەی كەلەپووری شعری عەرەبی لات چەكەرەی كرد؟

**دوو شت بیرۆكەی هەڵسان بەم پرۆژەیەیان تیا بنیات نام:

یەكەم: ئەو پڕوپاگەندە و ئەحكامە بێ سەروبەرانە بوو كە ئەدەیبەكانی ئەم نەوەیەیكە سەریان هەڵداوە دەیڵێن بە هەموو سوكایەتی و گاڵتەجاڕییەكەوە، كە گوایا شعری عەرەبی سانا و لاوەكییە، ئەگەر بەراوورد بكرێ بە بەرهەمی شعری مرۆڤایەتی، ئەدیبە تەقلیدییەكانیش بەشێوەیەكی دەمارگیرانە بەرەو رووی ئەم بۆچوونە دەبوونەوە ئەوانیش هیچیان كەمتر نەبوو لە ئەدیبە گەنجەكان لە رووی بێئاگاییانەوە، لە بەهای راستەقینەی هونەری كەلەپووری شعریمان، كە وایكردوە ئەم بەها راستەقینەیە هەتا ئیستا بمێنێتەوە، بە شێوەیەك كە فەوتاوە لە نێوان نەزانی گەنجەكان و دەمارگیریی پیرەكاندا.

دووەم: ئەو رێگە هەڵەیەیكە رۆژهەلآتناسەكان خستوویانەتە نێو شێوازەكانی هەڵسەنگاندنی شعری عەرەبی كۆنەوە، بە شێوەیەك تەماشای شعر دەكات وەك ئەوەیكە بەشێك بێت لە كەلەپووری سیاسیی و كۆمەلآیەتیمان، لە جیاتی ئەوەیكە لە گۆشەنیگای راستەقینەی خۆیەوە تەماشای بكەن، وەك ئەوەی بەشێكە لە كەلەپووری هونەریمان، ئیتر بیرۆكەی پێویستی هەڵسان بە پرۆژەی بنكۆڵكارییەكی نوێ لە گەوهەری شعری عەرەبی لەلام چەكەرەی دەكرد، بەدوایدا پرۆسەی رێكخستنی هونەری دێت كە ملكەچی وردترین پێوەر و پێودانگە هونەرییە پوختەكان دەبێت، بەتایبەت كە من هەردەم لەو متمانەیەدام كە شعری عەرەبی- هەمووی لیریكە- بەرامبەر بەرزترین ئاستەكانی شعری لیریك دەوەستێتەوە لەلای دێرینترین نەتەوەكان لەرووی ژیاریی و هونەری و ئەدەبییەوە.

ئەم پرۆسەی بنكۆڵكارییە پێویستی بە مرۆڤێكە كە پشتی بگرێت لە رووی داراییەوە، كە بتوانێت لە رووی مادییەوە قەرەبووی ئەو كاتە زۆرەی بۆ بكاتەوە كە توێژەر بەسەری دەبات لەم پرۆسە گەورەیەدا.. بیرۆكەكە لە هزرمدا مایەوە، هەتا مامۆستا شریف الانصاری كە خاوەنی خانەی بلآوكردنەوەیە بونیادی نا، كە خاوەنی كتێبخانەی (العصریە)یە، ئیتر یەكسەر دەستمكرد بە جێبەجێكردنی بیرۆكەكە.

*پێش ئەوەیكە دەستبكەین بە لێكۆڵینەوە لەمەڕ وردەكاری ئەم كارە مەزنە، پێم خۆشە ئەوەم بۆ شیبكەیتەوە كە بۆچی پشتت بە هیچ توێژەرێكی تر نەبەست، و سوور بوویت لەسەر ئەوەیكە خۆت بە تەنها بە كارەكە هەڵسیت؟

**هۆكاری ئەمە ئاسانە، ئەویش ئەوەیە كە پرۆسەكە ملكەچی هەستی تاكە كەس دەبێت لە هەڵسەنگاندا، ئەگەرچی هەندێ پێوەری زانستی جێگیر هەن، هەروەك پرۆسەیەكی ئاوەها وادەخوازێ لەو كەسەی پێی هەڵدەستێ كە لێوانلێو بێت بە رۆحی شعری عەرەبی، و باوەڕی تەواوی هەبێت بە بلیمەتی زمانی عەرەبی و لە هەمان كاتیشدا ئاگاداری تەوژمە ئەدەبییە جیهانییەكان بێت بەشێوەیەكی تێروتەسەل، بۆئەوەی بە تەواوەتی لە راستی پێگەی شعری عەرەبی تێگەیشتبێت لە نێو كەلەپووری جیهاندا.

هەموو ئەم شتانە، و سووربوونی خۆشم لەسەر ئەوەی كە ئەم كارە مەزنە ماندووكەرە بەشێوەیەكی هونەری بێتە بەرهەم كە هەموو بەشەكانی پێگەوە گونجاوبن، ئەمانە هەموو پاڵیان پێوەنام كە بەرپرسیارێتی ئەم كارە بە تەنها هەڵگرم..

رەنگە بڕوام پێنەكەیت ئەگەر پێت بڵێم: وێڕای باوەڕی پێشوەختم بەو بەها گەورە شاراوەیەی كەلەپووری شعریمان هەیەتی، كەچی لە میانەی توێژینەوەكانما پەیم بردوە بەوەیكە من خۆم هەتا ئێستا راستی رەهەندە هونەرییەكانی كەلەپووری شعریمانم نەزانیوە، چونكە هەندێ قەسیدەم دەست كەوتوون، كە لەمەوپێش دیارنەبوون و لە ئارادا نەبوون، بگرە ناوی هەندێ شاعری نەناسراوم دەستكەوتووە، كە شاعرێتیان لە ژمارەیەكی بەرچاوی ئەو شاعرانە لەپێشترە، كە ناویان كەوتۆتە ریزی پێشەوەی مێژووی ئەدەبیمان كە لە قوتابخانە و زانكۆكان دەخوێنرێن.

بەڵكو دەتوانم بەوپەڕی باوەڕبەخۆبوونەوە بە هێوری و متمانەوە بڵێم: هەرچی جوانییەكانی شعری عەرەبییە بە بەها هونەرییەكانیشەوە، هێشتا شاراوەن لەلای خەڵكی گشتی و تایبەتەوە.

*پرسیارمان لە ئەدۆنیسی شاعر كرد لەمەڕ ئەو رێگەیەیكە بەشەكانی دیوانە گەورەكەی پێ دابەشكردوە، وتی:

**جەڵدی یەكەم: رووماڵی سەردەمی (جاهلی)ی و سەردەمی ئیسلام دەكات، كە بە نزیكی ساڵی 750ی زاینی كۆتایی دێت.

جەلدی دووەم: قۆناغی دووەم هەتا ساڵی هەزاری زاینی رووماڵدەكات. واتا ئەم جەلدە لەسەر موتەنەبی دەوەستێت.

جەلدی سێیەم: ماوەی دواتر رووماڵ دەكات هەتا ساڵی 1914، بە سەردەمی ئەندەلوسیدا گوزەر دەكات، كە گرنگترین بەشی ئەم جەلدەیە، بەو پێیەی كە رۆژهەلآتی عەرەبی لەم ماوەیەدا لە قۆناغی داڕماندا دەژیا.

*ئەو پێوەرە هونەرییانە چین كە پراكتیزەت كردون لە پرۆسەی هەڵبژاردن و دابەشبەندی پارچە شعرییەكانی هەر جەلدێك بەجیا؟

**راستییەكەی ئەوەیە كە وێڕای پابەندبوونم بە هەموو پێوەرە هونەرییە كە لە قوتابخانەكاندا ناسراون، بەلآم كارەكەی من، وێڕای ئەوەش، وەك كاری شاعرێكە زیاتر لەوەی كاری توێژێكی وشك و برنگ بێت، چونكە لە پاڵ پێوەرە هونەریە ناسراوەكانەوە، هەستی تایبەتی و دیدی ستاتیكی خۆشم ئاخنیوەتە كارەكەوە، كە بەرای من كە لە توانستی من، و هیچ توێژەێكی دیكەشدا نییە، كە خۆی قوتار بكات لەو هەستە تایبەتە.

لە سۆنگەی ئەم واقعەوە، ئەو پرۆسەی (لە بێژنگ)دانە كە ئەنجاممدا ملكەچی پێوەری بەها هونەرییە رووتەواڵەكانم كرد بۆ هەر پارچە شعرێك كە لەبەردەستمدا بوو، ئەو شوێن و كات و هەلومەرجی كۆمەلآیەتییەم تێپەڕاند كە قەسیدەكەی تیاوترابوو، چونكە كە وەسفێكی شعری (امرۆ القیس)م دەخوێنمەوە بۆ رووداوێكی سەرپێیی، ئیدی لەو مەودایە دەگەڕام كە (امرۆ القیس) توانیوێتی بەرزبێتەوە بەهۆی ئەو رووداوە سەرپێیەوە، بۆ ئاستی بەها هونەرییە مرۆییە نەمرەكان كە هەموو سنوورەكانی شوێن و كات تێدەپەڕێنێ.

بە دەربڕینێكی دیكە، من بەو چاوە دیقەتی پارچە شعرییەكەم دەدا كە دەربڕی ئەزموونێكی مرۆییە، نەك بەو پێیەیكە بەڵگەیەكی كۆمەلآیەتیی یان مێژووییە.

لێرەوە بە چڕوپڕی گرنگیمدا بە كەسایەتی شاعر و خەمە مرۆییەكانی نەك دەماگیریی هۆزگەرایی كە بەو ناوەوە قسەی دەكرد، چونكە ئەو دەمارگیرییە هۆزایەتییە شتێكی سەرپێیە و تێدەبەڕێ لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا، بەلآم ئەوەی بە نەمری دەمێنێتەوە بریتییە لە بەها هونەرییە مرۆییە رووتەواڵەكانی ئەو كۆپلەیەی ئمڕۆ دەیخوێنینەوە، ئێمە كە نەوەی نیوەی دووەمی سەدەی بیستین.

*ئێمە لە كاتێكدا كە بە مەزنی كارە گەورەكەیمان وەرگرت، بە ئەدۆنیسمان وت: ئێمە لەو باوەڕەداین كە كارێكی ئاوەها دەبێتە رووداوێكی ئەدەبی مەزن لە مێژووی ئەدەبی عەرەبی و مێژووی ئەدەبیاتی جیهانی؟؟؟

**ئەوەی دەتوانم لەمەڕ ئەم كارەی خۆمەوە بیڵێم ئەوەیە كە یەكەم كەشكۆڵی شعرییە لەم جۆرە ئەنجامدرابێت لە چاخی نوێدا، كە پێشتر تەنها كەشكۆڵە مەزنەكەی ئەبو تەمام هەبووە كە بە دیوانی(الحماسە) ناسراوە.

*شاعرمان گواستەوە بەرەو دابڕانی لە كۆمەڵەی (شعر) و دەستلەكاركێشانەوەی لە سەرنووسەرێتی گۆڤارەكەی، و هەروەها كۆمەڵەی شعر دەستیاندایە كۆكردنەوەی شعری عەرەبی كۆن، لە هەمان ئەو كاتەی كە ئەدۆنیس هەمان كاری دەكرد، ئەو وتی:

**من پێشوازی لە هەر هەوڵێك دەكەم كە بدرێ بۆ كۆكردنەوەی شعری كۆنی عەرەبی، پاش گوزەركردنی بە میچەری پێوەرە زانستییە وردەكاندا، ناشتوانم ئەم ئەزموونەی خۆم بە كۆتا كار دابنێم، سەبارەت بە دەستلەكاركێشانەوەم لە سەرنووسەرێتی گۆڤاری (شعر) ئەوا تكات لێدەكەم كە بمبەخشیت لە قسەكردن لەو بارەیەوە، چونكە نامەوێ كە خراپە بەكەس بكەم، ئەوەی لە دەستم دێ بیڵێم ئەوەیە: كە گۆڤاری (شعر) بۆ من قۆناغێك بوو گوزەری كرد.

*لە لایەنی هونەرییەوە؟

**لە هەموو لایەنەكانەوە…

وامان بەچاكزانی كە ئەدۆنیس تەنگەبەر نەكەین بە باسكردنی كێشە تایبەتییەكانییەوە، بۆیە چووینە سەر بابەتی ئەدۆنیسی شاعر و لێمان پرسی:

*رات چییە لەمەڕ ئەو قەیرانەیكە هەنووكە شعری عەرەبی پیایدا تێپەڕ دەبێت، كە وای كردوە ئەو كەسەی تامەزرۆی شعری عەرەبییە خەریكە بگاتە بنبەست پێش ئەوەیكە بگاتە قەسیدەیەك كە چێژ لە خوێندنەوەكەی ببینێ؟

**لەم سەردەمەی ئێمەدا شعر لە هەموو جیهاندا لە قەیراندایە، تكایە بڕوام پێبكە ئەگەر پێت بڵێم: كە میللەتانی دیكە لە ئێمە چاكتر نین، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پرۆسەی گۆڕانكارییە ریشەییەی كە هەنووكە مرۆڤایەتی پێدا تێپەڕ دەبێت، و بەها گیانییە تەقلیدییەكانیش بەتایبەت پێیدا تێپەڕ دەبن.

بەلآم لای ئێمە قەیرانەكە هەندێ جوداكەرەوەی تایبەتی هەیە:

گرنگترینیان: زۆربەی ئەوانەی شعر دەنووسن سووكایەتی بە پرۆسەی ژانی داڕشتنی هونەری وێنە شعرییەكانەوە دەكەن، سوپاس بۆ خوا، خاوەن توانستەكان لای ئێمە زۆرن، بەلآم وێڕای ئەوە شعری چاك كەمە.

پاشان هاوڕێم، پێویستیمان بە شتێك لە خاكڕایی هونەرییە، جاری وایە تازە شاعرێك خۆی ماندوو دەكات لە دانانی دوو قەسیدەی سەركەوتوودا، ئیتر وادەزانێ گەیشتۆتە ئەوپەڕی، و دەبێت پشوو بدات.

بۆئەوەی مەبەستی خۆمت لە وشەی (خاكڕا) بۆ روون بكەمەوە، بفەرموو بۆ ئەم رووداوە:

لەكاتی گوزەركرنم بە پاریسدا سەردانی شاعری گەورەی فەرەنسی بیار جانم جوفم كرد، كە خاوەن بەهایەكی مەزنە و لە تەمەنیشا (70)ە، پاش گفتوگۆیەتی درێژ لەمەڕ شعرەوە، ئەم شاعرە مەزنە یەكێك لە قەسیدە نوێیەكانی بۆ خوێندەوە، یەكسەر لەگەڵ تەواوبوونیدا سەراسیمەیی خۆم بۆ دەبڕیی هەتا ئەوەیكە رووخساری ئەو شاعرە مەزنە گەشایەوە و تووشی خۆشیەكی نامۆ بوو و لێی پرسیم-وەك هەر شاعرێك كە تازە پیاكەتوو بێت- بەڕاست بە دڵت بوو؟ وەك ئەوەی بڕوا نەكات بەوەی وتوومە كە مجاملە نییە.

ئیتر من هیچ كۆمێنتێكم لەسەر رووداوەكە نەبوو چونكە رووداوەكە گەورەتر بوو لەوەیكە كۆمێنتی لیبدەیت، بۆیە چوومە سەر پرسیارێكی دیكە:

*هەندێ پەخشانە شعری تۆمان خوێندۆتەوە، رات چییە لەسەر ئەم ئەزموونە لە ئەدەبی عەرەبیدا.

**سەرەتا دەمەوێ ئەوە روون بكەمەوە كە وشەی (پەخشانە شعر) تەنها زاراوەیەكە مەبەست لێی گوزارشت كردنە لە ژانرێكی ئەدەبی كە نە پەخشانی ئاسایی و نە شعریشە، بەڵكو لە قاڵبێكی پەخشان و گیانی شعردا تیایە، لێرەوە ناونرا (پەخشانە شعر)… بەلآم ئەمە ئەوە ناگەیەنێ كە پەخشانە شعر بریتییە لە شعر، و دواتر چۆتە شوێنی قەسیدەی شعرییەوە، چونكە شعر شعرە و پەخشانیش پەخشان.

لەلای ئەدۆنیس دەرچووین، وەلآمی زۆربەی پرسیارەنمان لە مێشكدا بوو، و پۆزشی بۆ هەندێ لە پرسیارەكانیش هێنایەوە، تامەزرۆیی بۆ بیستنی تازەی شعری چاك، كە لەم دواییانەدا ئەوانەی تامەزرۆی شعرن بە دوایدا وێڵبوون… ئەو دەستەواژەیەی ئەدۆنیس لە گۆێمدا دەزنگایەوە كە دەیوت:

“راستە ئێمە لە قەیرانی شعریدا دەژین، بەلآم ئەو شاعرەی شتێكی پێیە و دەیەوێ بیڵێت، ئەوە بێ دوودڵی دەیڵێت بەبێ ئەوەی چاوەڕێی دەچوون لە قەیرانەكە بكات”.

ئیلیاس سەحاب

گۆڤاری (الحوادپ)- 1960