ڕۆشنگەری و فەیلەسووفانی ڕۆشنگەری

ڕانانی: سەردەم

دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، بەردەوامە لە چاپکردن و بڵاوکردنەوەی زنجیرە دۆسیەکانی سەردەم کە هەر جارە و تایبەتە بە پرس، چەمک و بابەتێکی فیکری و ئەدەبی و فەلسەفی، یاخود ئایینی و مێژووی و هونەریی، لەم دۆسیانەدا خوێنەر ئاشنا دەبێت بە بۆچوون و دیدی کۆمەڵێک فەیلەسووف، هزرمەند، ئەدیب و نووسەر  و ڕووناکبیری جیهانی، لەمەڕ پرس و چەمک، یان بابەتێکی دیاریکراو، کۆی ئەو بابەتانەش لە زنجیرەی دۆسیەکانی سەردەمدا دەخرێنە ڕوو، بابەتی گرنگ و جێی مشتومڕن، بەشێک دەبن لە دەوڵەمەندکردنی ڕووناکبیریمان و ئەو پانتاییانەمان بۆ ڕووناک دەکەنەوە کە بۆ ئەمڕۆی ئێمە گرنگ و پێویستن.

کتێبی ئەمجارەی زنجیرە دۆسیەکانی سەردەم بریتییە لە (ڕۆشنگەری و فەیلەسووفانی ڕۆشنگەری، ئەم کتێبەش وەک زۆربەی دۆسیەکانی زنجیرەی سەردەم، کۆمەڵێک نووسەری جیا جیا نووسیویانە و لە لایەن کۆمەڵێک وەرگێڕی ناوداری کوردەوە، بە شێوەیەکی جوان و سەرنجڕاکێش وەرگێڕدراونەتە سەر زمانی کوردی و ئێستا لە کتێبفرۆشییەکان بەردەستن، بابەتەکانی نێو دووتوێی ئەم کتێبە بریتین لە: ڕۆشنگەری چییە؟ سەرەتایەک لە بارەی ڕۆشنگەرییەوە، ئاخۆ ڕۆشنگەری مۆدێلی زاڵی بیرکردنەوە بوو لای فەیلەسووفانی سەدەی هەژدەیەم؟ ئاخۆ دەشێت هەمان ئەزموونی سەردەمی ڕێنسانسی ئەورووپی پێڕەو بکەین؟ سێ سەدە ڕۆشنگەری لە خۆرئاوا، فەیلەسووفانی سەردەمی مۆدێرنە و ڕۆشنگەری لە ئەورووپا، ئەوانەوی زەمینەیان بۆ ڕۆشنگەری خۆش کرد، چ کەسێک ڕۆشنگەرە.

لە یەکێک لە بابەتەکانی نێو ئەم کتێبەدا بە ناوی (ڕۆشنگەری چییە) کە لە لایەن فەیلەسووفی ڕۆشنگەر (ئیمانوێل کانت) نووسراوە، ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە کە ڕۆشنگەری ڕزگاربوونی مرۆیە لەو بارە مەزهەبییەی کە گوناهی ئەوەتا لە ئەستۆی خودی خۆیدایە، هەرزەبوون واتە بێتوانایی مرۆڤ لە ئاست بەکارهێنانی ئاوەزی خۆی، بەبێ ڕێنماییکردنی کەسانی دی، جا ئەگەر هۆکاری ئەم هەرزەییە بێئاوەزی نەبێت، بەڵکو بێغیرەتی و ترسنۆکی بێت لە بەکارهێنانی هۆشدا، بەبێ ڕێنمایکردنی خەڵکانی دی، ئەوە گوناهەکەی لە ئەستۆی خودی مرۆڤدایە، دروشمی ڕۆشنگەری ئەمەیە “ئازایەتی ئەوەت هەبێت خۆت هۆشی خۆت بەکار بێنیت”

لە هەمان بابەتدا باس لەوەش کراوە ئەوەی خەڵک خۆی هۆشی خۆی ڕووناک بکاتەوە، کارێکی کردەیە و لەو شوێنەشدا کە خەڵکی لە ئازادی بەرخودار بێ، ڕۆشنگەری ئامادەیە: جا لەبەر ئەوەی لەنێو دەمڕاستانی باوەڕپێکراوی خەڵکدا، هەردەم کەسانێک هەن ئازادبیرن و خودێتی خۆیان لە بەندی هەرزەیی ڕزگار کردووە، ئەوا بە دەوروبەری خۆدا دەکەونە پەخشکردنەوەی مەعنەوەی و ڕۆحی، ئەو ڕۆحەش هەڵسەنگاندنی هۆشمەندانەی بەهای هەر مرۆڤێک و ئاواتی خودی ئەو مرۆڤە بۆ بیکردنەوەی ئازاد دابین دەکات، لەگەڵ ئەوەشدا نابێ ئەو خاڵەمان لە یاد بچێت کە ڕێی تێ دەچێت هاندانی بەشێک لە سەرپەرشت و دەمڕاستانی بێتوانا لە ئاست گەیشتن بە ڕۆشنگەریی ببێتە هۆی ئەوەی هەر ئەو کۆمەڵانی خەڵکەی ئەوان (واتە سەرپەرشت و دەمڕاستانی ئازادبیر) زنجیریان لە مل کردوون، لە دوای ئازادبوون خۆیان ناچار بکەن لە بەندی هەرزەییدا بمێننەوە.

لە بابەتێکی دیکەی نێو دووتوێی هەمان کتێبدا بە ناوی (سەرەتایەک لە بارەی ڕۆشنگەرییەوە) ئەوە خراوەتە ڕوو کە زاراوەی ڕۆشنگەری، بە شێوەیەکی گشتی، ئاماژە بۆ چەشنێک لە بیرکردنەوە دەکات کە پشت بە عەقڵ و عەقڵانییەت دەبەستێت، یاخود ڕۆشنایی خۆی لە عەقڵەوە وەردەگرێت، لەسەر چەند بەهایەک ڕادەوەستێت، وەک ئازادی و دادپەروەری، لەبری خورافیات و زوڵم و ستەمگەری، ئەم تێگەیشتنە باکگراوندی سەرەکیی خۆی لە ڕۆشنگەریی فیکر و ڕۆشنبیریی خۆرئاواییەوە وەردەگرێت، بەو پێیەی یەکەم جار ئەم بیرۆکەیە لە فیکری خۆرئاواییدا پەرەی سەندووە، ئەگەرچی فیکری ئەقڵانی و بانگەشەکردن بۆ ئازادی و دادپەروەری لە کولتوورێکی دیاریکراودا قەتیس ناکرێت:

سەرهەڵدانی ڕۆشنگەری، وەک دیاردەیەک، یان وەک بزاوتێکی ڕۆشنبیری و فیکری، لە کولتووری خۆرئاواییدا، دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی هەژدەیەم، ئەمەش لە ئاکامی پەرەسەندنی چەند بارودۆخێکی فیکری و کۆمەڵایەتی و ئابووری بوو لە مێژووی خۆرئاوادا (ئەورووپی و ئەمریکی) کە لە چەند گۆڕانکارییەکی بنچینەیی پێشوەختەدا گەڵاڵە بوو، بۆیە پێویستە وەک ئەڵقەیەک لە زنجیرەی پێشکەوتنە مەعریفی و فیکرییە کاریگەرەکانی مێژووی شارستانییەتی خۆرئاوادا تەماشای ڕۆشنگەری بکەین، ئەگەرچی ڕۆشنگەری، یان هەندێ لە سیما و تایبەتمەندییەکانی ڕۆشنگەری گوازرایەوە بۆ کولتوورەکانی تری دنیا، بەڵام نابێ پابەندبوونی ئەم بزاوتە بەو ڕۆشنبیرییە و بەو قۆناغە مێژووییە لە یاد بکرێت کە تێیدا لە دایک بووە، بۆیە لێرەدا پێویست دەکات چوارچێوەیەکی مێژوویی بۆ ڕۆشنگەری بخەینە ڕوو.

بەپێی پێناسەکان ئەوە خراوەتە روو کە ڕۆشنگەری بزاڤێکی فیکری، سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی فراوان بوو، لە چەرخی ١٨ لە ئەورووپا سەری هەڵدا، بووەتە میراتگری ئەم سەدەیە و تاکو ئێستاش مێژوو سەدەی ١٨ی بەسەدەی “ڕۆشنگەری” ناوزەند کردووە.

مەبەستیش لەم لڤینە بۆ ئەوە بووە تاکو فکر و فەلسەفە لە بورجە عاجێکەی بێنێتە خوارەوە و تێکەڵ بە ژیانی کۆمەڵاتی تاکەکان ببێت و تاکو لە نزیکەوە ئاگاداری کێشە و گرفت و پرسە ڕۆژانەییەکانی کۆمەڵگاکەی بێت.

مەبەستی سەرەکی پشت ئەم بزاڤەش بۆ ئەوە بوو کە عەرشی دەسەڵاتی ئایینی و کۆنەپارێزی بهێنێتە لەرزین، چونکە ئایین کە لە چاخەکانی ناوڕاستدا باڵادەست بوو، کۆنتڕۆڵی هەموو جۆرە بیرێکی کردبوو، تەنها پێشوازییان لەو جۆرە بۆچوونانە دەکرد کە ناکۆک، یان  ناتەبا نەبێت لەگەڵ بیرکردنەوەی ئایین و دەسەڵاتەکەی، بەدەر لەوە هەر دەنگێکی تر خاوەنەکەی خۆی لە بەردەم سووتاندن و دانپێدانان و ملپەڕاندن دەبینیەوە، ئەمە بووە هۆی ئەوەی کە تاکەکان دژی ئەو دۆزەخە شۆڕشێکی ناوەکی ئەنجام بدەن، پاشان ئەو ڕاپەڕینە بۆ کۆمەڵگاش پەخش بکەن، ڕۆشنگەری ئەو هەیبەتەی بۆ تاک گەڕاندەوە، تاکەکان خۆیان بەها و نرخ بۆ خۆیان دابنێن و لە هزری داتەپیوی پیاوانی ئایینی ڕزگاریان بێت، پەنا بردن بۆ زانست و مەعریفە لە بری ئەفسانە و جەهل، واتا بنەمای سەرەکی ڕۆشنگەری بڕواهێنان و بەکارهێنانی عەقڵە وەک یەکەمین ژێدەری بە دەستهێنانی مەعریفە.

لە سەدەی هەژدەهەمدا کۆمەڵێک بیرمەندو فەیلەسوف بوون بە داینەمۆو  ڕێبەر و سەر مەشقی بزاڤی ڕۆشنگەری، لەوانەش (دیکارت و ڤۆڵتێر و تۆماس هۆبس و جان جاک ڕۆسۆ و ئیمانوێل کانت) کە لە هەرە دیارترینەکانی ئەو مەیدانە بوون. شایانی وتنە “ڕینیە دیکارت”ی فەرەنسی یەکێک لەو بیرمەندە بە ناوبانگانە بوو کە بۆ یەکەم جار چەمک و مانای ڕۆشنگەری لە سیاقێکی دینیەوە گۆڕی بۆ سیاقێکی عەقڵانی بەڵام بە بێ ئەوەی ئاین بخاتە دەرەوەی پرۆژەکە، لەو قۆناغەدا هەوڵی دەدا ئاین دۆستان پراکتیزەی پیرۆزیەکانی خۆیان بکەن بە بێ دەستێوەردان لە کاروبارە دنیایەکان و کێشە ڕۆژانییەکانی تاکەکان، بۆ ئەم مەبەستە دیکارت تێگەیشتنی خۆی سەبارەت بە ڕۆشنگەری  ئاماژە بە چەمکی “ڕووناکی گشتی” دەکات و بەم شێوەیە ڕوونی دەکاتەوە:(مەبەست لە ڕووناکی سرووشتی کۆمەڵێک لەو ڕاستیانەن کە مرۆڤ تەنها لە میانەی بەکارهێنانی عەقڵی خۆیدا بە دەستیان دەهێنن) ٢ ئەمەش ئەوە ڕوون دەکاتەوە تاکە بنەما کە پێوەر بێت بۆ ئەوەی مرۆڤ بە دووی ڕاستی و درووستیەکانەوە بێت تەنها عەقڵی مرۆڤ خۆیەتی، بۆیە تەواوی هزرڤانانیش گەیشتوونەتە ئەو دەرئەنجامەی کە مرۆڤ کائینێکی جیاوازە، لە بونەوەرەکانی تری سەرگۆی زەوی بەهۆی ئەوەی تاکە بونەوەرە کە خاوەنی عەقڵ و تێهزرینە و توانای بیرکردنەوەی هەیە هەر لەم ڕێگەیەوە دەتوانێت ڕووبەڕووی جەهل و ئەفسانه بێتەوە، دەبێتە هۆی ئەوەی ئەگەر هەر ئاکتێک یان بۆچوون و ڕایەک ئەگەر بە فلتەری عەقڵدا تێپەڕ نەکات  ئەوا شایەنی وەرگرتن نییە و دەبێت هەڵبوەشێنرێتەوە یان ڕەتدەکرێتەوە.  ئەو بیرەکۆنانەش خۆراک و ئۆکسجینیان لە نەریت و ڕێبەرانی ئاین و کەلتور و ژینگە کۆمەڵایەتیەکان و ڕێسا سونەتیەکان وەرگرتووە، چونکی لە ئەگەر ناکامی و ناکامڵی و جەهل دەبێتە هۆی سود گەیاندن بەوان و زاڵبوونی ڕێساکان و نەریت.