ئەوەی كەلەپووری نەبێت، رەگ و ریشەی نییە

وەرگێڕانی: پرۆفیسۆری یاریدەدەر، دكتۆر دانا ئەحمەد مستەفا

*دەزانین تۆ سەرقاڵی ئامادەكردنی (دیوانی شعری عەرەبیت)، كەی كتێبی دووەم دەردەچێت، و چ ماوەیەكیش لەخۆ دەگرێ؟

**ئەم هەفتەیە كتێبی دووەمیش دەردەچێت كە باس لە ماوەی نێوان سالآنی 750و 1050ی زاینی دەكات، هەڵبژاردەی 103 شاعری تیایە، لە دوو توێی 540 لاپەڕەی قەبارە گەورەدا، وەك بەرگی یەكەم پێشەكییەكی درێژم بۆ نووسیوە.

*ئەم كارە زایەڵەیەكی گەورەی هەیە لە ناوەندە رۆشنبیرییە عەرەبییەكان، هەستی تۆ چۆنە؟

**راستە شاعر و نووسەرە عەرەبەكان زۆر بەم كارەیاندا هەڵداوە، بەلآم وابزانم بە تەواوی گرنگییەكەی نازانن، بەتایبەت لەو رووەوە كە سەرلەنوێ لە رەگوریشەوە چاو دەخشێنێتەوە بە تێگەیشتن و هەڵسەنگاندنی شعری عەرەبی، دواتریش لەو رووەوە، كە سەرەتای ئاراستەیەكی نوێیە بۆ تەماشاكردنی شعری عەرەبی كە هەموو پێوەر و بنەما رەخنەییە كۆنەكان هەڵدەگێڕێتەوە، كە هێشتا زیندوون و هەتا ئەمرۆ بالآدەستن لە كتێبەكانی خوێندنگە و زانكۆكانماندا. من پێم وایە كە ئەمەیە چێژی شعری عەرەبی خراپ كردوە و پانتایی خستۆتە نێوان نەوەی ئێستا و كەلەپووری شعریمانەوە.

*كەواتە تۆ بانگەشە دەكەیت بۆ وابەستەبوون كەلەپوورەوە؟

**ئەیچۆن، ئەوەی كەلەپووری نەبێت رەگوریشەی نییە. ئەوەی رەگوریشەی نەبێت ئەوە لقێكی وشك و بێ ئومێدە. بەلآم ئەو وابەستەییە بە كەلەپوورەوە لای هەندێ ئەدیبە عەرەبەكان هەتا لەلای ئەوانەیكە خۆیان بە نەریت پارێز نازانن، واتای ملكەچی دەگەیەنێت بۆ رابووردوو، و هەروەها گێڕانەوەی رابووردوو و پابەندبوون بە تانوپۆیەوە. ئەمەش بەرای من، لەلایەك كەلەپوورمان دەشێوێنێ، لەلایەكی دیكەوە، پێچەوانەی گیانی عەرەبییە كە بە سروشتی خۆی، هەروەك منیش لێی تێگەیشتووم، لەسەر داهێنان و تێپەڕاندن و هەنگاونان و بونیادنراوە، چونكە لە كرۆكدا تاكگەرایی و ئازادییە.

كەواتە نموونەی ئەم ملكەچییە، ناتوانێ شتێكی ئەوتۆ بخاتە سەر كەلەپوورمان كە دەوڵەمەندی بكات، جا لە رووی ناوەڕۆكەوە بێت یان رووخسار. مێژووی ئەدەبی تازەمان بەڵگەیەكی درەوشاوەیە، چونكە تەنها راكێشان و جۆرایەتییەكی دیكەی رابووردووە بە دەستەواژەی نوێ، چونكە شاعرە كۆنەكانمان چاكترن لە شاعرانی ئەوەی ناومان ناون سەردەمی راچەنین، هەروەك رەخنەگرە كۆنەكانمان چاكترن لە رەخنەگرەكانی سەردەمی راچەنینەوە، هۆكارەكەش دەگەڕێتەوە بۆ هەژموونی گیانی ملكەچی بۆ رابووردوو و پابەندبوون بە تانوپۆیەوە. واتای ئەم گیانە، لە ئاستی نووسیندا، ئەمەی خوارەوە دەگەیەنێ: “نموونەی ئەدەبی بالآ لە رابووردوودا هەیە”، و ئەستەمە بتوانرێ لەو چاكتر بەرهەمبهێنرێ، كەواتە “ئەوەیكە دەگاتە لوتكەی لاساییكردنەوەی كۆن ئەوە گەیشتۆتە لوتكەی داهێنان”.

ئەی ئەنجامەكەی چی دەبێت؟ داهێنان و ئەدەبیش دەمرن، و كلتووریش دەبێتە زەلكاوێك لە شێوازەكانی قسە كە توانستی داپۆشینی هیچیان نییە تەنها فەزایەكی بەتاڵ نەبێت، هەروەها لە ئەنجامیشدا كەلەپووری خۆمان دەكوژین جا بزانین یان نەزانین.

كەواتە هەموو وابەستەبوونێك بە كەلەپوورەوە پێویستە زیادكردن و تێپەڕاندن (پێشكەوتن) لەخۆ بگرێ، ئەمەش واتا ئەو شاعرەیكە بە سروشتی بوونی خۆی كەلەپوورەكەی وەك هەوا هەڵدەمژێت، و بە خوێنیدا گوزەر دەكات، هەر ئەویشە كە بە سروشتی خۆی رەتگەرا و تۆڵەسێنە، واتا ئەگەر بەڕاستی شاعر بێت ئەوا ئەستەمە لاسایی ئەوانەی پێش خۆی بكاتەوە. بڕوانە: ئەگەر هەموو شاعرانی عەرەب لاساییكەرەوە یان خوێندكاری (امرئ القیس) بوونایە بۆ نموونە، یان (المتنبی)، هەروەها هەموو فەیلەسوفەكانی عەرەب لاساییكەرەوە یان خوێندكاری غەزالی و (ابن سینا) بوونایە، ئەوا چی بەسەر ئایدیۆلۆجیای عەرەبدا دەهات؟ بێ گومان سەرشۆڕی و مردن.

بەم شێوەیە روون دەبێتەوە كە ئەو شاعرانەی زۆرترین وابەستەییان هەیە بە كەلەپووریانەوە ئەوانە زیاترین یاخیبوونیان هەیە لێی، ئەو شاعرەی زۆرترین رێزی هەیە بۆ كەلەپووری خۆی، ئەوەیكە كەمترین ملكەچیی هەیە بۆی. كەلەپووری هەر گەلێك بریتییە وزەگەلێكی زۆر كە بە دەوڵەمەندییەكی هەمەجۆر دەتەقێتەوە لە ئاراستە جیاوازەكاندا، نەك تەنها تونێلێك بێت بە تاكە رووناكییەك.

*كەواتە ناكری شاعر كەلەپووری خۆی رەت بكاتەوە؟

**ناتوانێ رەتی بكاتەوە، با حەزیش بكات، شاعر لێوانلێوە بە كەلەپووری خۆی هەروەك لێوانلێوە لە خوێنەكەی، ئەوەی دەتوانێ بیكات تەنها ئەوەندەیە كە هەندێ جۆر و بەهای دیاریكراو رەت بكاتەوە لەو كەلەپوورە، ئەو رەتكردنەوەیەش یەكێكە لە مەرجەكانی پێشكەوتن نەك تەنها لە كلتووردا، بەڵكو لە سیاسەت و كۆمەلآیەتی و ئاكاریشدا.

*لەبەر رۆشنایی ئەوەی باسكرد، چۆن دەڕوانیتە شعری عەرەبی هەنووكە و رۆشنبیری عەرەبی بەگشتی؟

**ئەزموونی شعری عەرەبی هاوچەرخ دەوڵەمەندترین ئەزموونی رۆشنبیریی عەرەبیی و گرنگترین و زۆرترین زیندوێتی و داهێنانی تیایە، كە بەدوایدا ئەزموونی رۆمان و چیرۆك دێت پاشان رەخنە، ئەی فەلسەفە؟ بزوتنەوەیەكی فەلسەفی عەرەبی هاوچەرخمان نییە.

*ئایا ئەزموونی كلتووری عەرەبی بەتێكڕایی لە ئاستی ئەو ئەزموونە سیاسی-ئابوورییەدایە كە، بەتایبەت، دەتوانین بە “دیاردەی ناصری” ناوزەندی بكەین؟

**هەرگیز، بگرە زۆر لەخوار ئاستی ئەو ئەزموونەوەیە، بە پێچەوانەی بۆچوونی هەندێكەوە، ئەوەی ئێمە بە “دیاردەی ناصری” ناوزەندی دەكەین، لەسەر ئاستی سیاسی-ئابووری، مەزنترین دیاردەیە لە مێژووی عەرەبدا لە پێش پتر لە هەزار ساڵەوە. شتێكی سروشتییە ئەگەر ئەو دیاردەیە كاریگەری هەبێت لەسەر مەسەلە فكری و كلتووریەكان.

قەیرانی كلتووری عەرەبی كە لە خۆیدا لە ئاستی ئەو دیاردەیەدا نییە، چونكە ئەو دیاردەیەكی شۆڕشگێڕییە، لە كاتێكدا كلتووری عەرەبی ئێستا بەشێوەیەكی گشتی تەقلیدییە، كە ئەویش ئازادییە، ئەم كلتوورە لە خولگەگەلێكی قەتیسدا دەخولێتەوە ئەگەر كۆتنەكرابێت، لەكاتێكدا كە دیاردەی ناصریی بریتییە لە بەشداریكردنێكی عەرەبی رەسەنیی چالاك لە چارەنووسی جیهاندا، بەلآم كلتووری ئێستامان ترستنۆكە، لغاوكراوە، وەستاوە لە پەراوێزی جیهاندا.

*ئەمە حوكمێكی مەترسیدارە بەسەر كلتووری عەرەبیدا، چۆن بەڵگەی بۆ دەدۆزیتەوە لە واقعدا؟

**حوكمێكی مەترسیدارە، بەلآم راستەقینەیە، راستیش زۆرجار مەترسیدارە، سەبارەت بەوەیكە پشتڕاستیشی دەكاتەوە لە واقعدا، ئەوا لەمانەی خوارەوەدا كورتی دەكەمەوە:

یەكەم: هەموو گۆڤارە عەرەبییەكان كە كاریگەریان هەیە لەسەر ژیانی كلتووری، جۆرایەتی راویۆچوون و هەڵوێستەكان لەخۆ ناگرێ، بەڵكو هەموویان بە دەبڕینی جۆراوجۆر گوزارشت لە یەك ئاراستە دەكەن، لەسەرو ئەمەشەوە، ئەم ئاراستەیە سروشتێكی سیاسی هەیە لە شیكردنەوەی كۆتایدا، زیادلەوەیكە سروشتێكی كلتووری هەبێت، ئەویش لەبەر ئەوەیكە سیاسیی، چییەتی، گۆڕاوی سەرپێییە، بۆیە وەك پاشكۆیەكی تەوژمە سیاسییەكان دەردەكەوێت، ئالەمەدا كلتوور و سیایەت پێكەوە دەكوژێ، هەرچی كوشتنی كلتوورە، لەبەر ئەوەیە كە هەڵوێستێكی لەم جۆرە هەژاری دەكات دەیگوشێت و لە كۆتایشدا دەیبات بەرەو دووبارەبوونەوە و جوینەوە و نەزۆكی، و نەهێشتنی داهێنان. كوشتنی سیاسەتیشە چونكە سیاسەتی عەرەبی لە دیدە ناصرییەكەیدا لانی كەم، بریتییە لە هەوڵوتەقەلایەكی داهێنەرانەی ئازادانە، لەم گۆشەنیگایەوە پێویستی بە كلتوورێكی داهێنەرانەی ئازادانەیە- كە پشتیوانی بكات، و رەخنەی لێبگرێ، و سوودی لێوەربگرێ وپلانی بۆ دابنێ، بیكاتە مەشخەڵ و لە هەمان كاتدا رووناكیشی بكاتەوە، پێكەوە رێبكەن شانبەشانی یەك. لە واقعدا سیاسەتی عەرەبی ئێستا بە تەنها گەشە دەكات بە دوور لە كلتووری عەرەبی، ناتوانێ سوودی لێوەربگرێ، چونكە پاشكۆیەكە لە زەلكاودا، لە كاتێكدا كلتوور لە گەلانی زیندوودا بریتییە لە بنەمای سیاسەت.

بەم شێوەیە ناتوانین ئمرۆ لە ولآتانی عەرەبیدا كە دانیشتوانی بە سەد ملیۆن كەس دادەنرێ و خاوەنی كەلەپوورێكن لە دەوڵەمەندترین كەلەپوورەكانی جیهان، ناتوانین كتێبێكی عەرەبی ببینین كە خاوەنی بەهایەكی مرۆیی نوێ بێت، كە بتوانێ وەك سیاسەت، بەشداربێت لە چارەنووسی كلتووری گەلانی جیهان.

دووەم: بزاوتی كلتووری عەرەبی لە نێوان دوو تاقمدا فەوتاوە و قەتیس بووە: تاقمێكی مورتەزەقە كە دروشمەكان بونیاد دەنێن و دوژمنی كلتووری دروست دەكەن بۆئەوەیكە دەرگای ئیرتزاق كراوە بێت، تاقمی دووەمیش كۆنەپەرست و مورتەزەقەن لە هەر شوێنێك رۆشنایی ببینن دژایەتی دەكەن بە بیانووی ئەوەیكە بەها كۆنەكان دەپارێزن.

بەم شێوەیە لە گۆڤار و رۆژنامە عەرەبییەكاندا تۆمەت و داشۆرین باڵی كێشاوە، و نیمچە ئەدیب و ئەوانەی بانگەشەی كلتوور دەكەن كۆنترۆڵیان كردووە.

ئەمانە هەموو لە ئەنجامدا كلتووری عەرەبیی تووشی چەقبەستووی و نەزۆكی دەكەن.

بێگومان، تاقمی سێیەمیش هەیە، كە تاقمێكی كراوەن، خۆشەویستن، دەوڵەمەندن بە گیان و فكریان، كە ئێمە و عەرەبە دڵسۆزەكانیش هەموومان، بەهیواین زیاتر گەشە بكات و سەروەربێت و كۆنترڵبكات، چونكە هەنووكە، لانی كەم، ئەوە هیوای كلتووری عەرەبییە.

*پێشنیاری چی دەكەین بۆ دەرچوون لەم بارە؟

**ئازادی، ئازادی، ئازادی، هەنووكە عەرەب لە قۆناغی گواستنەوەدان, لە قۆناغی گواستنەوەشدا ململانێ تووند دەبێت لە نێوان بەها كۆن و نوێیەكاندا، بۆیە دەبێت كەشێكی ئازادی تەواو دەستەبەر بێت بۆ ئەو لایەنانەی كە ئەم ململانێیە پیادە دەكەن و تیایدا دەژین، ئەگەرنا بەها كۆنەكانیش دەگوازرێنەوە لەگەڵ قۆنافی گواستنەوەكەدا و بە زیندووی و چالاكی دەمێنێتەوە.

بەهاگەلێكی كلتووری رزیومان هەیە كە پێویستە لەناوبچێت هەروەك چۆن بەها سیاسییە رزیوەكانمان لەناوچوون. ئاسۆگەلێكی نوێش هەیە كە دەبێت بەروویدا بكرێینەوە لە كلتووردا هەروەك چۆن لە سیاسەتدا بەروویدا كراینەوە.

دیدێكی كلتووری چەقبەستوو هەیە كە پێویستە كۆتایی پێبێت بۆئەوەیكە دیدێكی كلتووری زیندوو شوێنی بگرێتەوە، بەتەواوی وەك ئەوەیكە دیدە سیاسییە عەرەبییە چەقبەستووەكە لەناوچوو، و دیدێكی زیندووی نوێ شوێنی گرتەوە.

ئەگەر لەم قۆناغەدا پرسیارم لێكرا لەمەڕ ئەوەیكە پێناسەیەك بۆ عروبە بكەم ئەوا دەڵێم: عروبەت پێغەمبەرایەتییە، پێویستە هەنووكە هەموو عەرەبێك لەسەر ئاستی پێغەمبەرایەتی بژی، پێغەمبەرایەتیش ناتوانێ هەبێت بەبێ بوونی ئازادی، ئەگەرنا واتاكەی خۆی ون دەكات.

پێغەمبەرایەتی بریتییە لە ئازایەتی و راستگۆیی، و باوەڕ بوون بە راستی زیاترە لە مردن.

ترس نییە لە ئازادیدا.

رۆشنبیری عەرەبی راستەقینە ئەوەیە كە لەم قۆناغەدا ئەوە بڕوخێنێ، لە كۆمەڵگەی عەرەبیدا لەسەر ئاستی كلووریی، كە عبدالناصر رووخاندی لەم كۆمەڵگەیەدا، لەسەر ئاستی سیاسی.

*باسی زۆر شتمان كرد شعر نەبێت، دەتەوێ چی بە خوێنەری عەرەب بڵێی لەمەڕ شعرەكانتەوە؟

**نازانم، نازانم باسی شعری خۆم بكەم، رەنگە هەوڵبدەم كە بە خوێنەری عەرەبی بڵێم كە جیهانی مردو بڕوخێنن لە ژیان و كەلەپوورماندا، و پێشوازی لە جیهانێكی نوێ بكەن. شیكردنەوەی ئەم شتە زۆری دەوێ، چاكتر وایە نەچینە ناویەوە، بۆئەوەیكە دوور بكەوینەوە لەو ئاسانكارییەی هەموو شتێ دەخنكێنێ.

بەلآم دەمەوێ لە پەراوێزی پرسیارەكەدا وشەیەك بڵێم ئەوەیە كە پێویستە لەسەر خوێنەری عەرەبی كە تەماشای شعر بكات وەك ئەوەیكە گوزارشتێكی هونەری سەربەخۆیە، و وەك پێغەمبەرایەتی و ئاسۆ تەماشای بكەن، ئەگەرنا لەگەڵ شێوازەكانی دیكەی دەبڕیندا تێكەڵی دەكات، هەروەك دەبێت بە گیانی خەون و پێغەمبەرایەتی و گیانی شعرییەوە حوكمی بەسەردا بدات.

*لە كۆتایدا هەڵوێستی سیاسیت چییە؟

**لە راستیدا من چەپم بەو ئەندازەیەی كە لە چەپدا باوەڕ هەیە بە مرۆڤ و ئازادیی مرۆڤ و كەرامەتی مرۆڤ، مرۆڤ خۆی خاوەنی خۆی و چارەنووسی خۆیەتی. پێشم خۆشە بڵێم كە داگیركەر بە هەموو شێوەكانییەوە، سیاسی و كۆمەلآیەتی و فكری، دژی كەرامەت و سەروەریی مرۆڤە، بە پلەی یەكەمیش، دژی كرۆكەكەیەتی وەكو مرۆڤ.

لەم ئاستەدا، دەكرێ جەخت بكرێتەوە لەسەر ئەوەیكە كە هەموو شاعرێكی رەسەن بە سروشتی خۆی و پێویستیش، چەپە.

گۆڤاری “الحریە”-بیروت 1964.