ئەدەب لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا

یەکێکی تر لە کتێبە باشەکانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، بریتییە لە لە کتێبی (ئەدەب لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا)ی (میریام کوک) و لە لایەن د. دانا ئەحمەد بە شێوەیەکی جوان و سەرنجڕاکێش کاری وەرگێڕانی بۆ کراوە، بابەتەکانی نێو دووتوێی ئەم کتێبە ئەدەبین و پشتئەستوورن بە کۆمەڵێک سەرچاوەی دەوڵەمەند و گرنگ و فرەڕەهەند کە بە وردی لێکۆڵینە لە ڕەهەندی مێژوویی و بوون و کاریگەری و پێگە و سەرهەڵدانی ئەدەب، بە تایبەت شیعر و کورتەچیرۆک دەکات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بێگومان هیچ کەسێک لاریی لەوە نییە کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاسی لانکەی چەندین شارستانییەت و شانۆی کۆمەڵێک ڕووداوی جۆراوجۆر بووە لە مێژوو و ئێستادا، هەر بۆیە دەکرێت ئەم کتێبە لێرەوە تخووبەکانی گرنگی و بەهای تایبەتی خۆی دیاری بکات.
بابەتەکانی نێو کتێبی ئەدەب لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەبریتین لە: کێشەی داگیرکاریی ئەورووپی و ئەو مەترسییانەی دەیوروژێنیت، شۆڕشی کولتووری لە سەرەتای سەدەی بیستدا، کورتەچیرۆک وەک ڕابەری ئەدەبی، کۆڵەکەی نووسەرانی کورتەچیرۆک لە تورکیا، ڕۆمانە فرانکفۆرتییەکان لە باکوری ئەفریقا، شیعر و کاریفەربوونی بە ژیانی بیابان، سەربەخۆیی و بزاوتەکانی خەبات لە دەمی پاش داگیرکاری، وەرگێڕان و دداننانی نێودەوڵەتی بە ئەدەبی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
هاوڕای د. دانا ئەحمەدی وەرگێڕ، بەو پێیەی ئەدەب بریتییە لە ڕەنگدانەوەی بوارە وابەستەییەکانی مرۆڤ، شێوازی دەربڕینی هەست وسۆز و ئەوین و ڕەنگدانەوەی پاشخانی هەست و نەستە: بۆیە بیرکردنەوە لە ڕەخنە و بە باڵابڕین قۆناغی پاش لەدایکبوونی دەق دەنوێنێت، وێنای بیر و ئایدیای مرۆڤی خوێنەر دەنەخشێنێت لەمەڕ هاڕمۆنیی ڕیتمی ناوەوە و ڕیتمی دەرەوە.
وەرگێڕ ئاماژەی بەوەش داوە ک ئەم کتێبە کانگایەکی بەسوودە بۆ ئەو توێژەرانەی گرنگیی بەو لێکۆڵینەوانە دەدەن کە سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستن، بێگومان ئەو ناوچە جوگرافییە گرنگیی ستراتیجی خۆی هەیە لە جیهاندا: چونکە بە پلەی یەکەم سەرچاوەیەکی زانستیی وردە، نەک هەر کەسانی پسپۆڕی مێژووی ئەدەب لە بواری دەسگوتار و توێژینەوەی ئەکادیمی، بگرە خوێنەری سانایش سوودی زۆری لێ وەردەگرێت و تەواو سارەزای دەکات لە ڕووداو، هەلومەرجی سیاسیی، کولتووری، جیۆسیاسی،دیموگرافیی ئایدۆلۆجی، بیری ئەدەبی و ژانرە ئەدەبییە باوەکان و هتد… ئەمە وێرای ئەوەی تابوپۆی جوگرافیای جیهانی عەرەبی و ئێران و تورکیا و ئیسرائیل بە تەواوەتی دەکات.
بێگومان یەکێکی تر لە گرنگییەکانی ئەم کتێبە، بریتییە لە تیشکخستنە سەر سەرجەم ئەو گۆڕانکارییانەی بەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هاتووە لە دوای دووەمین جەنگی جیهانی، بە تایبەتیش نەوەدەکان، هەر وەک بابەتەکانی گشتگیرن: بۆ ئەوەی کە گەورەترین فەزا پڕ بکاتەوە لە لێکۆڵینەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەوانەش: ئەو کێسانەی ڕووبەڕووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووەتەوە، مێژووی ناوچەکە، پەیوەندییە نێودەوڵەتی و لۆکاڵییەکان، ململانێی عەرەبی- ئیسرائیلی، هەلومەرجی ژنان، پێکهاتەی ڕەگەزی و چینایەتی، بزووتنەوە ئەدەبی و کولتوورییەکان.
ئەم کتێبە ئەوەمان پێ دەڵێت کە هەرگیز ناتوانین لە ڕۆڵی ئەدەب لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تێبگەین، بەنێ ئەوەی لە سەرەتاوە بە خێرایی چاو نەخشێنینەوە بە مێژووی ئەم ئەدەبەدا، پێش هەر شتێک پەرەسەندنی لە ماوەی نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا، وێرای ئەوەی کە بزووتنەوە ئەدەبییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوونە پێگەگەلێکی دیار بۆ تۆمار وبەشداریکردن و کارلێکردن لەگەڵ باڵانسڕاگرتن و ململانێ کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان، بەڵام هاوشێوەی ئەم شتانە حاڵەتێکی بەردەوام نەبوو، لە ماوەی سەدەکانی ناوەڕاست و سەرەتای سەردەمی نوێدا: تێبینی ئەوە دەکرا کە بزووتنەوە ئەدەبیەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، تەنها لەو کەسانەداقۆرخ کرابوو، کە دەستەبژێر بوون لە کۆمەڵگەدا، چونکە چوارچێوەگەلێکی ئەدەبییان بۆ دەستەبەر کردبوو، کە لە میانەی ئەوەوە دەیانتوانی پیادەکردنی نەریتە باوەکان فراوان بکەن و لێهاتوویی و توانا و کۆزانیارییە فراوانەکانی خۆیان بخەنە ڕوو.
لە یەکێک لە بابەتەکای نێو دووتوێی کتێبەکەدا بە نێوی (کێشەی داگیرکاریی ئەورووپی و ئەو مەترسییانەی دەیوروژێنیت، نووسەر باس لەوە دەکات کە لە سایەی ئەو ماوەیەی کە عوسمانییەکان حوکمیان بەدەست بوو، وەک (محەمەد عەلی پاشا و ئیبراهیم پاشا)ی کوڕی، چەند دەستەیەک لە خوێندکاران بۆ خوێندن چوونە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا، بە تایبەتیش فەڕەنسا، بە مەبەستی توێژینەوە لە دەقەکان و داتا زانستییەکان و وەرگێڕایان بۆ زمانی عەرەبی، لەبەر مەزنیی ئەم ئەرکە، ئەوانەی چووبوون بۆ خوێندن ناچار بوون چەندین مانگی دوورودرێژ لە ئەوروپا بمێننەوە: کاتێکیش ڕێگەیان نەدا بە توێژەرەکان بۆ ئەوەی چاوبخشێنن بە سەرچاوە پڕ بەهاکان لە کتێبخانە و ئەرشیفەکانی فەڕەنسادا، ئیتر ناچار بوون کە ڕوو بکەنە شانۆکان، بۆ بینینی ئەو شانۆیانەی کە نووسەرە فەڕەنسییە ناسراوەکان نووسیبوویانن.
لە بابەتێکی دیکەدا بە نێوی (شۆڕشی کولتووری لە سەرەتای سەدەی بیستدا) نووسەر ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە پێداگرتنی ڕەخنەگرە نوێیەکان لەسەر ناوەندێتی و بنەواشەیی خەیاڵ لە بەرهەمە ئدەبییەکاندا، هەروەها لەسەر ئەوەی پێویستە ئەم بەرهەمانە کارلێک لەگەڵ کۆمەڵگادا بکات بۆ ئەوەی ببێتە فاکتەری گۆڕانکاری، ئەمە جێکەوتەکانی بەجێ هێشت لەسەر نەوەی نوێ لە نووسەران و ڕەخنەگران: لە واقیعدا ئەم بەرەوپێشچوونە سەرنجڕاکێشانە کە ناوچەکە بەخۆیەوە بینی، هۆکار بوو بۆ دەرکەوتنی بزووتنەوە چاکسازییەکان کە ڕێنمایی و پڕەنسیپە ئیسلامییەکانیان وەرگرتبوو، دەستی بە بڵاوبوونەوە کرد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەندامانی ئەو بزووتنەوەیە ئاگادارییان لەمەڕ لاساییکردنەوەی ڕۆژئاواوە بەبێ بیرکردنەوە دا، هەر وەک هانیان دەدا بۆ پاپەند بوون بە چاکە و بەها باڵاکان وئادابە ئیسلامییەکان، لە کاتێکدا کە دەوڵەتان هەوڵیان دا ببنە بەشێک لە جیهانی نوێ.
(کورتەچیرۆک وەک ڕابەری ئەدەبی) یەکێکی دیکەیە لە بابەتەکانی ئەم کتێبە و نووسەر لە دەستپێکی ئەم وتارەیدا جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە کورتەچیرۆک لە سەرەتاوە و لە قۆناغێکی پاشتردا، ئەو چوارچێوەی فەراهەم کرد کە دەکرا بیریارەکان لە میانەیەوە چارەسەری کێشەکانی سەردەمی خۆیان بکەن، دەگوترێت کورتەچیرۆک پێشینەیەکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هەیە لە ئەدەبی فۆلکلۆر یان ئەدەبی میللیدا، نموونەی چیرۆکی هەزار و یەک شەوە دەهێنێتەوە و دەڵێت: کە بە خێرایی پێشکەوت وەک لقێکی ئەدەبیی لۆکاڵی، کورتەچیرۆک پێداویستییەکانی ئەو نووسەرانەی تێر دەکرد کە پەیامگەلێکی کۆمەڵایەتی و سیاسیی سەپێنراو و بە پەلەیان هەبوو، دەیانویست بە ڕێگەیەکی ڕوون و قایلکاری بیگوێزنەوە، بەو شێوەیە کورتەچیرۆک کە بەوە جودا دەکرایەوە خێرا دەنووسرێت و خێراش دەخوێنرێتەوە، وەک ئامێرێکی گرنگی لێهات بۆ ئەو بیریارانەی کە بەشدار بوون لە پرۆسەی پەیوەندی کردن بەو کەسانەی لە دەرەوەی بازنەکەی ئەواندا بوون لە هاوەڵان و هاوکاران.
لە هەمان وتاردا نووسەر دێتە سەر باسی چیرۆکی ئێرانی و باس لەوە دەکات کە لە کۆتایی سەدەی نۆزدەدا (عەلی ئەکبەر دێهخودا) کە نووسەرێکی هەمەلایەنە بووە، دەستی بە چالاکییەکانی لە بواری نووسینی کورتەچیرۆکدا کرد، بەگوێرەی زانییارییەکانی نووسەر، کۆمەڵێک وتاری ڕەخنەیی بڵاوکردووەتەوە و دەشڵێت: جەمالزادە، ئەم وتارانەی بۆ بەرهەمی ئەدەبیی لۆکاڵی گۆڕی، ڕەخنەگر حیشمەت موئەیەد، گەڕایەوە بۆ دیباجەی “هەبوو نەبوو” کە لە ساڵی ١٩٢١ دەرچووە، بەو پێیەی کە ڕاگەیەنراوێکی پڕاکتیکییە بۆ نووسینی پەخشانی فارسیی نوێ.
نووسەر دێتە سەر باسی ئەوەی کە شۆڕشی ئیسلامی نەوەیەکی نوێی نووسەران هێنایە بوون، لە ناویاندا ژمارەیەک ژنیان تێدا بوو، کۆمەڵێک ڕەخنەگر پەسنی ئەو نووسەرانەیان دەکرد وەک (موئەیەد- پشتیوان) جا بانگەشەیان بۆ ڕووخاندنی سیستمی پاشایەتی بکردایە یان نا، بەرزنرخاندنیان بە هۆی هەڵوێستی ئازایانەیانەوە دژی ئەو گەندەڵییەی وەک پەتایەکی درێژخایەن دەرکەوتووە و بە درێژایی سەدەیەک لە برودا بووە.
ئێمە ناتوانین لێرەدا بپەرژێینە سەر کۆی بابەتەکانی نێو کتێبەکە و شرۆڤەیان بکەین، بەڵکو تەنها بەم ناساندن و ڕانانانە کورتە دەوەستین و ئەوەی دیکەی هەڵدەگرین بۆ قەزاوەتی خوێنەران و بە تایبەتیش ئەو توێژەرانەی کە گرنگی بە ئەدەبیاتی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەراست دەدەن، هێندە دەڵێین خوێندنەوەی ئەم کتێبە سوود دەگەیەنێت بە ئاستی هۆشیاری و خەزنەی زانیاریی خوێنەر زیاتر دەکات.

ڕانانی: سەدردەم