دەربارەی دۆسیەی ڕێبازەکانی رەخنەی ئەدەبی

ڕێبازەکانی رەخنەی ئەدەبی

خوێندنەوە و ڕاڤەکردن

ڕانانی: سەردەم

 

دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، بەردەوامە لە چاپکردنی زنجیرەی دۆسیەکانی سەردەم، ئەم دۆسیانە بە شێوەی زنجیرەی کتێب چاپ دەکرێن، هەر جارەو بابەتێکی فیکری، فەلسەفی، مێژوویی، ئەدەبی و هونەری و ئاینی و سیاسی دەکاتە تەوەر و لە ڕێگەی دید و سەرنجی نووسەر و هزرمەندانەوە، بە شێوەیەکی قووڵ و فرەڕەهەند، تیشک دەخاتە سەر ئەو چەمک، یاخود بابەتە دیاریکراوەی کە دۆسیەکە هەڵوەستەی لەسەر کردووە، هاوکات لە ڕێگەی باشترین وەرگێڕکارانی کوردەوە، کاری وەرگێڕانیان بۆ دەکرێت  و پێشکەش بە کتێبخانە و خوێنەری کورد دەکرێن.

ڕێبازەکانی ڕەخنەی ئەدەبی، یەکێکی دیکەیە لە زنجیرەی دۆسیەکانی سەردەم، کۆمەڵێک نووسەر و ڕۆشنبیری جیهانی نووسیویانە و لە لایەن نووسەر و ڕووناکبیر (عەتا قەرەداخی) بە شێوەیەکی جوان و سەرنجڕاکێش، کاری وەرگێڕانی بۆ کراوە، بابەتەکانی نێو دووتوێی ئەم کتێبە بریتین لە: ناساندنی زاراوەی ڕەخنە، ڕەخنەی ئەدەبی و کۆمەڵناسی، ڕەخنەی ئەدەبی و دەروونزانی، ڕەخنە و زانستی زمان، ڕەخنەی بودنیادگەری، خاسیەتەکانی ڕەخنەی هەڵوەشاندنەوە، دیمەنەکانی ڕەخنەی فێمینیستی و چەندین بابەت و ناونیشانی دیکە، کە لە شێوەی وتاردا نووسراون.

بێگومان هەر وەک لە خودی ناونیشانی کتێبەکەوە بۆمان دەردەکەوێت کە کتێبەکە و بابەتەکانی نێو دووتوێی کتێبەکە بە دەوری بازنەیەکدا دەخولێنەوە، یاخود دەکرێت بڵێین خاڵی هەرە گەورەی هاوبەشی نێوان وتار و نووسەرەکانیان، بریتییە لە ڕەخنە، ڕەخنەی ئەدەبی و خوێندنەوە و هەڵسەنگاندن، بێگومان بوونی ئەم جۆرە بابەت و کتێبانە، بۆ خۆیان گرنگی و سەنگ و بەهای تایبەتیان هەیە بۆ نێوەندی ئەدەبی و ڕۆشنبیری ئێمە و دەتوانن ڕۆڵیان هەبێت لە فراوانبوونی سنوورەکانی هزر و تێگەیشتن و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانەی نووسەرانی ئێمەدا، سەبارەت بە تێکست و خوێندنەوە و ڕەخنەی ئەدەبی، لە ڕاستیدا ڕەخنەی ئەدەبی وەک چەمکێک دەمێک ساڵە لەنێو پانتایی ئەدەبیات و ڕۆشنبیریی ئێمەدا قسە و مشتومڕی لەسەرە، بەڵام ئایا دەتوانین بڵێین لە ڕابردوو و ئێستادا خاوەنی وەرەقەیەک، یاخود نموزجێکی بەرهەمهێنراوی ئەدەبیی ڕەخنەیین کە توانای ئەوەی هەبێت هەمەلایەنانە بە قووڵایی و پانتایی دەقدا شۆڕ بێتەوە و بەرمەبنای تیۆر و ڕێبازە نوێیە ئەدەبی و ڕەخنەییەکان، ڕاڤەی تێکست، یاخود خوێندنەوەیەکی نوێی بۆ کردبێت؟ بێگومان ئەم پرسیارە گەلێ وروژێنەرە و هەڵگری ئیشکالیەتیشە، بۆیە دەشێت وەڵامەکەی لێگەڕێین بۆ کەسانێک کە خاوەنی دید و دونیابینی و تیۆرییەکی ڕەخنەیی قووڵ و فرەڕەهەند بن، لێرەدا قسە لەسەر خودی چەمکی ڕەخنە نییە، بەڵکو قسە لەسەر گرنگی و بەهای دەوڵەمەندی مەعریفیی ئەم کتێبەیە کە بە خوێندنەوەی، خۆبەخۆ ئاشنا دەبین بە فۆڕمێکی دیکە لە بیرکردنەوە و تێگەیشتن لە چەمک و بابەتی ڕەخنەی ئەدەبی.

پشتئەستوور بەو پێشەکییە کورت و چڕەی نووسەر و وەرگێڕ (عەتا قەرەداخی) بۆ کتێبەکەی نووسیوە، دەگەین بەو دەرئەنجامەی کە مێژووی سەرهەڵدان و دەرکەوتنی ڕەخنەی ئەدەبی، مێژوویەکی کۆنە و بۆ ئاخاوتن لەسەر ئەو مێژووە، بە لایەنی کەمەوە دەبێ بگەڕێینەوە بۆ لای ئەفلاتوون، بۆچوونەکانی ئەو لەسەر شیعر و جۆری پەسەندی شیعر ئەویە کە شیعری پەسەند بریتییە لە دانانی تێڕوانینێکی تیۆری سەبارەت بە یەکێک لە ڕەگەزە دیارەکانی ئەدەب، کە شیعرە: ئێمە لە وەرگێڕانی ئەم بابەتەدا بەدوای ئەو باسانەدا نەگەڕاوین کە پەیوەندییان بە مێژووی ڕەخنەی ئەدەبییەوە هەیە، بەڵکو ئەو باسانەمان هەڵبژاردووە کە ڕێبازە دیارەکانی ڕەخنەی ئەدەبی و خاسیەت و شێوازی ئەو ڕێبازانە و چۆنیەتی کارپێکردنیان دەناسێنێت، هەوڵمان داوە زیاتر ئەو باسانە هەڵبژێرین کە لە مێژووی دەرکەوتنی ڕێبازە دیارەکانی ڕەخنەی ئەدەبیدا دیار و خاوەن دید و تێڕوانینی ئاشکرا و جێگیرن و میتۆدی کارکردن پێشکەش دەکەن.

لە یەکێک لە بابەتەکانی نێو دووتوێی کتێبەکەدا کە (ئەبرامز) نووسیویەتی بە ناوی (ناساندی زاراوەی ڕەخنە) تیشک دەخاتە سەر ئەوەی کە ڕەخنە ئەو لقەی لێکۆڵینەوەیە کە پەیوەندیی بە پێناسەکردن، پۆلێنکردن، لێکدانەوە، هەڵسەنگاندنی بەرهەمەکانی ئەدبەوە هەیە: بۆ بودنیادنانی زنجیرەیەک زاراوەی پێکەوە پەیوەست، دەبێت جیاکردنەوەکان و گرووپکردنەکان لە هەڵسەنگاندن و لێکدانەوەی بەرهەمەکانی ئەدەبدا دابنرێن و بەکاربهێنرێن.

لە بابەتێکی دیکەی نێو دووتوێی کتێبەکەدا بە ناوی (ڕەخنەی ئەدەبی و کۆمەڵناسی) کە لە لایەن (دایڤد دەچز)ەوە نووسراوە، دەگەین بەو دەرئەنجامەی کە لە ڕەخنەی نوێدا توێژینەوەی بنەما و پاشخانە کۆمەڵایەتییەکانی نووسەر و ئەو کاریگەرییەی فاکتەرە کۆمەڵاتەییەکان لەسەر بەرهەمەکەی هەیانبووە، پێویستە بە لایەنی کەمەوە و بە شێوەیەکی گشتی وەک توێژینەوەی دەروونزانیانەی باری عەقڵیی نووسەر بخرێنە ڕوو، چونکە ئەم دوو بوارە پێکەوە دەڕۆن: دیارترین جۆری ڕەخنەگری مارکسی کە ئاسایی بە شێوەیەکی بەربڵاو ڕووناکی دەخاتە سەر شتەکان، کاتێ ئاماژە بۆ هۆکارەکان دەکات، هیچ شتێکی نییە وەک ڕەخنەگر بیڵێت، وەک چۆن هەندێک کەس بەرهەمە ئەدەبییەکان لەسەر بنچینەی بنەما ئەدەبیەکان دەنرخێنن، بە هەمان شێوە ئەویش بە ئاسانی سەرنجی خۆی لەسەر هۆکاری کۆمەڵایەتی کۆ دەکاتەوە بۆ هەڵسەنگاندنی کاریگەرییەکەی، بەم جۆرە بڕوابوون بەوەی کە هەلومەرجە کۆمەڵایەتییەکان یارمەتیی بەرهەمهێنانی هەڵوێستی ئیستاتیکایان داوە.

سەبارەت بە (ڕەخنەری فۆرمالیست)یش، کە وتارێکی نایابی (ڕۆبێرت دیابنی)ییە، خوێنەر بە جۆرێکی دیکە لە ڕەخنە ئاشنا دەبێت، هەر وەک نووسەری ئەم وتارە باسی کردووە، ڕەخنەگرانی فۆرمالیست وەک هونەرێکی جیاواز سەیری ئەدەب دەکەن و ئەدەب بەو ژانرە دادەنێن کە سەرچاوەکانی زمان بەکار دەهێنێت بۆ پێکهێنانی ئەزموون و گواستنەوەی مانا و دەربڕینی هەڵچوون: فۆرمالیستەکان بۆ دیاریکردنی مانای ئەدەب، جەخت دەکەنە سەر شێوەی بەرهەمی ئەدەبی و بایەخیش بە ڕەگەزە ئەدەبییەکانی وەک گرێچن و کاراکتەر، یان کەسێتی و شێوەی  دەربڕین و وێنە و بونیاد و جیهانبینی دەدەن، فۆرمالیستەکان لە مامەڵەکردنی بەرهەمە ئەدەبییەکاندا وەک سیستەمی سەربەخۆ لەگەڵ بەشە لە ناوەوە  پەیوەست و پێکەوە بەستراوەکاندا ڕەفتار دەکەن و بە شێوەیەکی نموونەیی زانیاریی بایۆگرافی یان زانیاریی مێژوویی لە ڕاڤەکردنەکانیاندا بە شتێکی دەرەکی و ناپەیوەست دادەنێن.

لە ڕاستیدا ئەم نووسینە تەنها هەوڵێکی سادە و خاکەرایانەیە بۆ ناساندنی لایەنێکی کەم یاخود گچکەی ئەم کتێبە، بێگومان کتێبەکە بە قەبارە گچکەیە، بەڵام لە ناوەڕۆک و ناواخندا مانای مەزنیان هەیە، بە تایبەت کاتێک وتارەکان دەخوێنیتەوە، وەک ئەوە وایە چەندین کتێب و سەرچاوەی قەبە و گەورەت بە کۆمەڵێک زمانی زیندووی دونیا خوێندبێتەوە، بۆیە داوا لە نووسەران بە گشتی و بە تایبەتیش ئەوانەی لە بواری ڕاڤەکرن و خوێندنەوە و ڕەخنەی ئەدەبیدا کار دەکەن و دەنووسن، ئەم کتێبە لەدەست خۆیان نەدەن و بیخوێننەوە، بێگومان بە خوێندنەوەی ئەم کتێبە، ئاسۆکانی هزر و ڕۆشنبیریت فراوان دەکەیت و تێگەیشتنت بۆ زۆر چەمک و بابەت گۆڕانیان بەسەردا دێت.