دەربارەی کتێبی مێژووی شانۆ

ڕانانی: سەردەم

دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، لە زۆر بواردا دەستی بۆ چاپکردنی کتێب بردووە، لە فەلسەفەوە تا مێژوویی، لە زانستەوە تا ئەدەب و هونەر و کولتوور، بێگومان لەم دۆخە قەیراناوییەدا ئازایەتی دەوێت بێ ئەوەی گوێ بە فرۆش بدەیت، کتێبێک چاپ بکەیت کە تەنها هۆکارێک گرنگیی خودی بابەتەکە بێت، نەوەک ئەو بابەتە وروژێنەرانەی کە لە بازاڕۆچکەی کتێبفرۆشیدا کەمێک ڕەواجیان زیاترە و چاوی خوێنەریان لەسەر.

کتێبی (مێژووی شانۆ) یەکێکە لەو کتێبانەی کە تازەکی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چاپ و بڵاوی کردووەتەوە، ئەم کتێبە گێڕانەوەی (ویڵ دیورانت)ە و لە لایەن نووسەر و هونەرمەندی بە ئەزموون (پێشڕەو حسێن) بە شێوەیەکی جوان و سەرنجڕاکێش وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی کوردی و ئێستا لە کتێبفرۆشییەکان بەردەستە. بابەتەکانی نێو دووتوێی ئەم کتێبە بریتییە لە: شیکردنەوەی جووڵانەوەی مێژوویی شانۆ، شانۆی دیۆنیسوسی، شانۆ لە یۆنانی کەونارا، ئەریستوفان و ڕادیکاڵەکان، موزیکی ڕۆمی، سەرهەڵدانی مەسیحییەت و شانۆ لە سەدەکانی ناوەڕاست، ڕێنیسانس و سەرەتای شانۆنامەنووسیی نوێ، شانۆی بەریتانیا سەدەی هەژدەهەم، خوێندنەوەیەک بۆ جیاوازی دیدگای نمایشە ڕۆژهەڵاتییەکان و شانۆی ئەوروپا و چەندین بابەت و ناونیشانی دیکە.

بە بۆچوونی وەرگێڕی ئەم کتێبە (پێشڕەو حسێن) زۆر نووسەر و توێژەری جیاواز سەبارەت بە مێژووی شانۆ کاریان کردووە، ئەوەی گێڕانەوەی ویل دورانت بۆ هونەری شانۆ دەکاتە خاوەن جیاوازیی دیار و ئاشکرا، ئەو شیکردنەوە هونەرییانەیە کە لە میانەی ناساندنی نووسەرەکانی شانۆ و کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسییەکانی سەر ئەو نووسەرانەوە، بە هۆی پەخشانە ڕەوانەکەیەوە هەست بە خوێندەوەی داستان و چیرۆکی ئەم نووسەرانە دەکەیت، نەک گێڕانەوەیەکی وشکی بایۆگرافیانە: ڕەنگە گرنگیی ئەم کتێبە بۆ پسپۆڕەکانی بواری شانۆ، پەیوەست بێت بە گێڕانەوەی وردەکارییەکانی ژیانی شانۆنامەنووسەکانەوە، کە زۆر جار تێگەیشتن لە ڕەوتی ژیانی هەمەلایەنەی ئەو نووسەرانە دەبێتە هۆی کردنەوەی دەرگایەک بە ڕووی ئەو هۆکارانەی بوونەتە بناغەی دروستبوونیان.

لە یەکێک لە بابەتەکانی نێو دووتوێی ئەم کتێبەدا بە نێوی (شانۆ لە یۆنانی کۆندا) باس لەوە کراوە کە پێش ئەوەی مێژووی شانۆی یۆنانی کەونارا دەست پێ بکات و ئەو ناوە بپۆشێت و ببێت بە دەستپێکی شانۆی جیهان، یۆنانیەکان خاوەنی ئاهەنگ و فێستیڤاڵی فرەڕەنگ بوون، کەواتە جێگەی خۆیەتی تا مێژووی شانۆی جیهان بە فێستیڤاڵەکان دەست پێ بکات: ئایینی یۆنانی، گەر نەیتوانبێت کۆتایی بە جەنگەکان بێنێت، ئەوا لە ڕێگەی فێستیڤاڵە فراوانەکانیەوە، تا ڕادەیەک باری مەینەتییە ئابووریەکانی سەر شانی خەڵکی سووک کردووە.

لە هەمان بابەتدا ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە کە سەدەی شەشەم بەوپێیەی لە زۆربەی وڵاتان لە بواری نمایشدا سەدەیەکی دیارە، بایەخی تایبەتی هەیە، لەو سەدەیەدا، زەمینەی نمایشی یۆنانی فەراهەم بوو، لە کاتێکدا پێش ئەو سەدەیە مرۆڤایەتی جگە لە نمایشی بێدەنگ، هیچ هەنگاوێکی تری هەڵنەهێنابوو، بە گوتەی ئەرستۆ نمایشی کۆمیدی دەرهاویشتەی مەراسیمێکی تایبەت بوو بە پەرستن و ستایشکردنی ئەندامی نێرینە: لەو مەراسیەمەدا پەیکەرێکی گەورەی ئەندامی زاوزێی نێرینە، وەک ئاماژەیەکی پیرۆز بۆ هێزی خولقاندنی سروشت، بەرز دەکرایەوە و سروودی هەمەجۆر بۆ خواوەندەکانی دەگوترا.

بێومان لە ئاستی ناوەندە هونەرییەکاندا، شانۆ خاوەنی خەسڵەتی دروستکردنی کاریگەرییە لە ڕێگەی نمایشی ڕاستەوخۆ و زیندووەوە، شانۆییەکان ئەو شوێنە ئەفسووناوییانەن، کە تیایاندا چیرۆکەکان زیندوو دەبنەوە و سەکۆی نمایش دەبێت بە دەروازەیەک بۆ ڕۆچوونە نێو جیهانێکی دیکە، شانۆ مێژوویەکی چەند هەزار ساڵەی هەیە، یەکێکە لە ڕەگەزە گرنگەکانی کولتووری گەلان و توانای پەرەسەندنی هەیە لەگەڵ بەرەوپێشچوونی کاتدا، شانۆ کە ڕەگێکی یۆنانی هەیە، مەبەستی سەرەکی لێی پێکهاتنی سەکۆیەکە بۆ نیشاندان؛ نیشاندانی کولتوور و لێکەوتە کۆمەڵایەتییەکان لە ڕێگەی گێڕانەوەی چیرۆکە جیاوازەکانەوە.

شانۆییە سەرەتاییەکانی شارستانییەتی یۆنانی دەست پێ دەکەن، بە مەبەستی پەروەردەکردن و پێدانی چێژ بە کۆمەڵگە، شانۆییەکانی ئەم قۆناغە سوودێکی گەورەیان لە ئەفسانە ئاینییەکان وەرگرتووە، ئەسخیلۆس بە باوک و دامەزرێنەری ئەم شانۆییە دادەنرێت، سەدەی شەشەمی پێش زاین، هونەری تراجیدیای بەرەو لوتکە بردووە و توانای بەهێزی شیعر و شانۆی بۆ کۆمەڵگە خستووەتە ڕوو، پاشان ئەرستۆ، بەشدارییەکی گەورەی کردووە لە بەهێزکردنی بناغەکانی دامەزراندنی شانۆی درامی و چەند ڕەگەزێکی گەورە و گرنگی ئاماژە پێ داوە، لەوانە: پڵۆت، کارەکتەر، بیرکردنەوە، شێواز، دیمەن و گۆرانی، پاشان ئەم کاریگەرییانە لەگەڵ هاتنی ڕۆمانییەکان بەردەوام بووە و هەنگاویان ناوەتە قۆناغی نوێی مێژوو.

هەر لەم قۆناغەدا، هەزارەی دووەمی پێش زاین، میسرییە کۆنەکان گرنگییان بە نمایشی تایبەت بە خوداوەندەکانیان داوە، لەوپەڕی ڕۆژهەڵاتیشدا، نمایشە ئاسیاییەکان، لە سەدەی پازدەیەمی پێش زاین بۆ یەکەمی زاینی، سەرەتاییترین جۆری نمایشی شانۆیی بوون لە وڵاتی هیندستان، بە جۆری شانۆیی سانسکریتی سەریان هەڵداوە، لە هەمان قۆناغدا، چینییەکان، لە چوارچێوەی حوکمڕانیی دەوڵەتی شانگدا، گرنگییەکی گەورەیان بە نمایشی موزیک و بەهلەوانی و ماسکەکان داوە.

پاش ڕوخانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی، بە درێژایی سەدەکانی چوارەم و پێنجەم، بنکەی هێز و دەسەڵات بەرەو قوستەنتینییە دەچێت، هەرچەندە لەم قۆناغە سەرەتاییەدا تۆمارە شانۆییەکان کەم و دەگمەنن، بەڵام بەڵگەنامەکان نیشانی دەدەن، تراجیدیاکان لەم قۆناغەدا دیارترین شێوازەکانی شانۆ بوون، هاوتای کۆمیدیا و نمایشی سەماکردن.

لە سەدەی پێنجەمەوە، ئەوروپا بەرەو قۆناغی چاخە تاریکەکان هەنگاو دەنێت، تاوەکو سەدەی دەیەم، هیچ تۆمارێکی ڕاستەقینەی شانۆ بوونی نەماوە، پاشان لە سەرەتای چاخەکانی ناوەڕاست، قازانجێکی گەورە لە پرسە ئاینییەکان وەرگیراوە و نمایشە شانۆییەکان بە نواندنی ڕووداو و چیرۆکەکانی ناو ئینجیل، زیندوو کراونەتەوە.

لەگەڵ فراوانبوونی هەڵمەتە داگیرکارییەکانی ڤایکینگ لە سەدەی یازدەیەمی ئەوروپا، دراما ئاینییەکان بەهێزتر بە درێژایی ئەوروپا بڵاودەبنەوە، بەڵام لە ئاستی ساڵانەدا، کڵێسا پەیڕەوکارێکی گەورەی شانۆییەکان نەبووە و ساڵانە یەک یان دوو نمایشیان ئەنجام داوە، لە قۆناغی بەرزی ئەم چاخانەدا، پرسە سیاسی و ئابوورییەکانیش بەهایەکی گەورەیان هەبووە بۆ شانۆ، توانیویانە کاریگەرییەکی گەورە لەسەر سەرهەڵدانی یەکێتییەکان دروست بکەن، پاشان ساڵانی 1400 بۆ 1550، شانۆییە ڕەوشتییەکان برەوێکی گەورەیان پێ دەدرێت، کە لە ناوەڕۆکدا، گوزارشتن لە پەند و وانەی ڕەوشت.

لە قۆناغی کۆتایی چاخەکانی ناوەڕاستدا، ئەکتەرە بەرەوپێشچوو و شارەزاکانی بواری شانۆ لە بەریتانیا دەردەکەون، خانەدان و پادشاکانی ئەوروپا، گرنگییەکی گەورەیان بە شانۆیی داوە و هۆڵی گەورە و ناوازەیان بۆ دروست کردوون.

بێگومان یەکێک لە کتێبە گرنگ و کاریگەرەکانی ویڵ دورانت بریتییە لە کتێبی (مێژووی شارستانییەت) کە  بە گەورەوترین سەرچاوەی مێژوویی دەژمێردرێت لەسەر ئاستی جیهان و یەکێکە لەو کتێبە گرنگانەی، کەلە سەددەی (۲٠)دا نوسراوە.

لە بەرگی یەکەمی مێژووی شارستانییەت دا (ویل دورانت) باس لە هۆکارە گشتیەکانی شارستانییەت و شارستانییەتەکانی خۆرهەڵاتی نزیک دەکات، کە مەبەست لە (سۆمەر و میسر و بابل و ئاشور و جوو و فارس) هەر یەکێک لەم شارستانییەتانەمان لە ڕووی ژیانی (ئابووری و سیاسی و ئەدەبی و هونەری و زانستی و ئایینی)ەوە بۆ دەگێڕیتەوە،

كاتێك هەواڵی شۆڕشی مەزنی فەرەنسا گەیشتە پورتگاڵ كە ئەم وڵاتە، دوای هەوڵی زۆر و ئابڕووبەرانەی ماركس دێپومبال بۆ گەیاندنی وڵاتەكەی بە ئاستی فەرەنسای سەردەمی لویی پانزەیەم و ئێسپانیای سەردەمی كارلوسی سێیەم لە بواری كولتوور و یاساوە، هەوڵی دەدا رێكاری ئارامی سەدەكانی ناوەڕاست بگەڕێنێتەوە. كێوەكانی پیرنە لەمپەری گواستنەوەی بیروباوەڕ لە نێوان فەرەنسا و نیمچە دوورگەی ئێبری بوو، كاریگەری و دزەكردنی بیروباوەڕ و فكر لە ئێسپانیا، لە ئەنجامی حەزی بەردەوامی ئەو حكوومەتە بۆ قوتدانی وڵاتی دەراوسێی، قەدەغە بوو.