فەلسەفەی زمان

کتێبێک سەبارەت بە گرنگیی زمان

ڕانانی: سەردەم

وەک زانراوە زمان کۆمەڵێک نیشانەی بڕیاردراوی ڕێسامەندە لە دەنگەکان، یان نیشانەکانی گوتن و نووسیندا، کە لەلایەن کۆمەڵێک مرۆڤی سەر بە تاقمێکی کۆمەڵایەتی، یان فەرھەنگییەوە بە مەبەستی دامەزراندنی پەیوەندی (تێگەیاندن و تێگەیشتن) بە کار دێت. ئەرکی زمان پەیوەندیگرتنە و دەربڕینی ڕا و ھەستی دەروون، دەکرێت بگوترێت زمان سیستەمێکی ئاڵۆزە، بەو زمانەی کە مرۆڤ قسەی پێ دەکات، دەگوترێت زمانی سروشتی.

لێرەوە دەتوانین بچینە نێو دونیای یەکێکی تر لە کتێبە باش و دانسقەکانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم لە بواری فەلسەفەدا، کە بریتییە لە کتێبی (فەلسەفەی زمان). ئەم کتێبە لەلایەن یەکێک لە نووسەر و توێژەرە ناودارەکانی کورد لە بواری فەلسەفەدا (محەمەد کەمال) نووسراوە، ئەم فەلسەفەناسە دیارەی کورد خاوەنی چەندین کتێبی قەبارە و ناوەرۆک گەورەیە لە بواری فەلسەفەدا، بەم کتێبەشی خەرمانی خزمەتەکانی فراوانتر و زیاتر کردووە.

کتێبەکە بە سروشتی خۆی دابەش کراوە بەسەر هەشت بەشدا و بابەتەکانی نێوی بریتین لە: سەرەتای تێڕوانینی فەلسەفییانە بۆ زمان، وشەی سروشتی و وشەی ئەندێشەیی، فەلسەفەی تازەگەری و گرفتی زمان، زمانەوانیی دیکارتی و ڕێزمانی جیهانی، ئەرکی زمان و وێناکردنی جیهانی، سروشتی پیرۆزی زمان، فەلسەفەی شیکاری و زمان، بونیادگەری و خوێندنەوەیەکی دیکە بۆ زمان و…  چەندین بابەت و ناونیشانی دیکە.

ئەم کتێبە هەر لە بەشی یەکەمەوە پێمان دەڵێت کە بیرکردنەوە بەبێ زمان ڕوو نادات و تەنانەت ئەم لێکۆڵینەوەیە لە فەلسەفەی زمان لەنێو زماندایە، بۆ تێگەیشتن لە واتای ئەو بابەتانەی بیریان لێ دەکەینەوە، پێویستمان بە زمانە: ئەمە ئەرکی ڕوونکردنەوەی سروشت و شێوازی بەکارهێنانی زمان دەخاتە پێش و لێکۆڵینەوەکەشمان، کە بە پرسیارکردن سەبارەت بە چییەتیی زمان دەیخەینە گەڕ، دەکات بە هەوڵێکی فەلسەفییانە، نەک زمانەوانی بۆ تێگەیشتن لە زمان.

لە بابەتێکی نێو دووتوێی کتێبەکەدا بە ناوی (سەرەتای تێڕوانینی فەلسەفییانە بۆ زمان)ـەوە، ئەوە خراوتە ڕوو کە بۆ تێگەیشتن لە فەلسەفەی زمان، پێویستە بۆ ئەفلاتوون بگەڕێینەوە، ئەم گەڕانەوەیە توێژینەوەکە ناکات بە گەشتێکی مێژوویی، بەڵکوو لەپێناوی دۆزینەوەی سەرەتایەکە بۆ تێگەیشتن لە زمان لەنێو نەریتی فەلسەفیدا: یەکەم هەوڵدان بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەی کە سەبارەت بە چییەتی و سەرچاوەی زمانە، لە ئەفلاتوونەوە کەوتووەتە گەڕ.

دکتۆر محەمەد کەمال لە بەشێکی دیکەی کتێبەکەدا ئەوەمان پێ دەڵێت کە مرۆڤ، بە پێچەوانەی ئاژەڵەکانی دیکەوە، توانای گوتن و بەکارهێنانی زمانی هەیە، زمانیش بەگوێرەی بیرکردنەوەی مرۆڤ دەگۆڕێت، زمانی گوندنشینێک بەپێی بیرکردنەوە و ئەو جیهانەی تێیدا دەژی، لە زمانی شارنشینێک جیاوازە: ئەو چەمکانەی گوندنشینەکە لە ژیانی ڕۆژانەیدا بە کاریان دەهێنێت، هەمان چەمکەکانی شارنشینەکە نین، کە وا بوو، مرۆڤەکان خاوەنی زمانی جۆراوجۆرن و  دروستکردنی زمانێکی فەلسەفی، کە سەر بە بیرکردنەوەی فەلسەفییانەیە و هێمای تایبەتی خۆی هەیە، دەبێت بە داواکارییەکی ڕەوا.

بەپێی ئەو زانیارییانەی خراونەتە ڕوو، ئەوانەی کە دەستەواژەی “فەلسەفەی زمان” بە کار دەهێنن، بە شێوەیەکی گشتی بۆ ئاماژەدان بە کاری ناو بواری فەلسەفەی شیکاریی (ئەنگلۆ-ئەمەریکی) و ڕەگوڕیشەکانی لە فەلسەفەی ئەڵمانی و نەمسایی سەرەتای سەدەی بیستەمدا بە کاری دەهێنن. زۆرێک لە فەیلەسووفانی دەرەوەی ئەم نەریتە، دید و بۆچوونیان لەسەر سروشت و بەکارهێنانی زمان هەیە و سنووری نێوان فەلسەفەی “شیکاری” و “کیشوەری” بە تێپەڕبوونی کات زیاتر لێڵ دەبێت، بەڵام زۆربەی ئەوانەی باسی ئەم بوارە دەکەن، ئاماژە بە کۆمەڵێک نەریتی دیاریکراو و نووسەری پێشەنگ و میتۆدی دیاریکراو دەکەن. ئەم وتارە ئەم تەرکیزە تەسکترە وەردەگرێت بۆ ئەوەی مێژووی نەریتێک وەسف بکات، بەڵام خوێنەران دەبێت ئەم سنووردارکردنەی مەودا لەبەر چاو بگرن.

مێژووی فەلسەفەی زمان لە نەریتی شیکاریدا بە پێشکەوتن لە لۆژیک و بە گرژییەکانی ناو گێڕانەوە نەریتییەکان دەربارەی مێشک و ناوەرۆکەکانی لە کۆتایی سەدەی نۆزدەیەمدا دەست پێ دەکات. جۆرێک لە شۆڕش لەم پێشهاتانەوە سەری هەڵدا، کە زۆر جار بە “وەرچەرخانی زمانی” لە فەلسەفەدا ناسراوە. بەڵام پڕۆگرامە سەرەتاییەکانی لەناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا ڕووبەڕووی کێشەی جددی بووەوە و لە ئەنجامدا گۆڕانکارییەکی بەرچاو لە ئاڕاستەکاندا ڕووی دا.

زۆربەی ئامادەکارییەکان بۆ ئەوەی کە پێی دەگوترێت “وەرچەرخانی زمانی”، لە فەلسەفەی ئەنگلۆ-ئەمەریکیدا لەناوەڕاستی سەدەی نۆزدەیەمدا ئەنجام درا. سەرنج چووە سەر زمان، چونکە زۆرێک وەک خاڵێکی سەرەکی لە تێگەیشتن لە باوەڕ و نوێنەرایەتیکردنی جیهاندا دەیانبینی. زمان وەک “ناوەندی چەمکسازی” بینرا، وەک ویلفرێد سێلارس دواتر دەیگوت. ئایدیالیستەکان، کە لە شوێنپێی (کانت)دا کاریان دەکرد، گێڕانەوەی “تێپەڕ”ی ئاڵۆزتریان بۆ مەرجەکانی ئەگەری ئەزموون پەرە پێ دا و ئەمەش کاردانەوەی توندی لەلایەن فەیلەسووفە واقیعیترەکان و ئەوانەی لایەنگری زانستە سروشتییەکان بوون لێ کەوتەوە. زانایانیش لە ساڵانی 1860 و 1870دا پێشکەوتنیان لە وەسفکردنی ئەرکە مەعریفییەکاندا بە دەست هێنا، وەک بەرهەمهێنانی قسە و تێگەیشتن، وەک دیاردەیەکی سروشتی، لەوانەش، دۆزینەوەی ناوچەی برۆکا و ناوچەی وێرنیکە، کە دوو ناوەندی دەماریی چالاکیی زمانین.

کاری جۆن ستیوارت میڵ لەم دەوروبەرەدا ئەزموونگەرایی بەریتانی زیندوو کردەوە و ڕێبازێکی بۆ زمان لە خۆ گرتبوو، کە مانای وشە تاکەکانی دەگەڕاندەوە بۆ ئەو شتانەی ئاماژەیان پێ دەکردن.

 ئەزموونگەرایی میڵ وای لێ کرد، کە پێی وا بێت بۆ ئەوەی مانا هیچ گرنگییەکی بۆ بیرکردنەوە و تێگەیشتنی ئێمە هەبێت، دەبێت لە ڕوانگەی ئەزموونی خۆمانەوە ڕوونی بکەینەوە. بەم شێوەیە، مانا لە کۆتاییدا دەبێت لە ڕوانگەی وشەکانەوە تێبگەین، کە نوێنەرایەتیی کۆمەڵێک هەستی هەستپێکراو دەکەن. هەموو ئەوانەی گرنگییان بە زمان دەدا، هاوڕای مەیلی ئەزموونگەرایی میڵ نەبوون، هەرچەندە زۆربەیان هاوڕای بوون لەوەی کە ئاماژەدان، نەک واتای لاوەکی، دەبێت لە چەقی گێڕانەوەی مانادا بێت. وشەیەک بە نوێنەرایەتیکردنی شتێک ئاماژەی پێ دەدات، وەک چۆن ناوی من نوێنەرایەتیی من دەکات، یان “بالتیمۆر” نوێنەرایەتیی شارێکی دیاریکراو لە کەناری ڕۆژهەڵاتی ئەمەریکا دەکات؛ وشەیەک شتێک دەگەیەنێت، کاتێک “سیفەتێک دەگەیەنێت” بە دەستەواژەکانی میڵ، وەک “مامۆستا” بەگشتی ئاماژە بە شارەزایەک لە بوارێکی ئەکادیمیدا و کەسێک کە دەسەڵاتی دامەزراوەیی دیاریکراوی هەیە دەکات. بۆ زۆربەی دەربڕینەکان، فەیلەسووفان پێیان وا بوو بۆ تێگەیشتن لە ماناکانیان، ئەوەیە بزانن نوێنەرایەتیی چی دەکەن، وەک چۆن زۆر جار پێمان وایە ناوە تایبەتەکان تەنها وەک ناونیشانێک بۆ ئەو شتانەی ئاماژەیان پێ دەدەن خزمەت دەکەن (میڵ هەروەها مەیلی بەکارهێنانی “مانا”ی هەبوو لە قسەکردن لەسەر واتای لاوەکی و ڕەنگە تێبینیی هەبێت لەسەر گوتنی ئەوەی ناوە تایبەتەکان “مانا”یان هەیە، هەرچەندە ئەمە ڕەتکردنەوەی ئەوە نییە کە ئاماژە بە شتەکان دەکەن).

بێگومان ئەم بیرمەند و فەلسەفەناس و ڕووناکبیرە گەورەیەی کورد (دکتۆر محەمەد کەمال) لە ساڵی ١٩٥٥دا لە شاری کەرکووک لە دایک بووە. دوای تەواوکردنی خوێندنی سەرەتایی و ئامادەیی لە شاری سلێمانی، لە ساڵی ١٩٧٧دا ئامۆژگای مامۆستایانی لە ھەولێر تەواو کردووە، لە ساڵانی ١٩٧٧ تا ١٩٧٩ وەک مامۆستا لە گوندی ئاوەکەڵە کاری کردووە، دواتر لە ساڵی ١٩٧٩دا بە مەبەستی خوێندن ڕۆیشتووە بۆ شاری کەراچی لە پاکستان، دوای تەواوکردنی خوێندن و بەدەستھێنانی دکتۆرا لە زانکۆی کەراچی، تا ساڵی ١٩٩٤ وەک وانەبێژ و مامۆستای یاریدەدەر لە زانکۆکەدا کاری کردووە. لە ساڵی ١٩٩٢دا بۆ توێژینەوەی پۆست دکتۆرا لە فەلسەفەی ھایدگەردا دەچێتە وڵاتی ئەڵمانیا، لە ساڵی ١٩٩٤دا ڕووی لە ئوسترالیا کرد و لەوێ ساڵی ١٩٩٥ وەک وانەبێژ لە زانکۆی مۆناشی (Monash) شاری مێڵبۆڕن دەستی بە کار کرد، دواتر لە ساڵی ١٩٩٧دا پۆستێکی وانەبێژیی لە زانکۆی لاترۆب (La Trobe) وەرگرت و لە ساڵی ١٩٩٧ەوە تا ئێستا لە ئینستیتوتی ئاسیا و ڕۆژھەڵات لە زانکۆی مێڵبۆڕن مامۆستای فەلسەفەیە.

ناوبراو خاوەنی دەیان کتێبە لە بواری فەلسەفەدا، چ بە نووسین، چ بە وەرگێڕان.