Archive for category: ڕانانی کتێب

خوێندنەوەی: سەردەم

خوێندنەوەی بابەتە هەمەجۆرەکان وا دەکات دیدمان هەمەجۆر و فرەڕوانین بێت، بە واتایەکی تر کاتێک ئێمە ڕووبەری خوێندنەوەکانمان زیاد و هەمەلایەن دەکەین، واتە چەند کایەی مەعریفیی دەپشکنین، ئەوا فراوانتر و بەرینتر دەبینین، تێدەگەین و هاوکات کەشفی نەزانراوەکانی دەوروبەرمان دەکەین. خوێنەری ئێمە ـ بێگومان قسەکە گشتی نییە ـ خوێنەری ئەدەبیاتە بە ڕادەی یەکەم، لەو ژانرەدا چێژ و جوانیناسی و ڕۆشنبیرییەکانی خۆی دەبینێتەوە، بێگومان قسە لەسەر گرنگی ئەدەبیات نییە کە چەند یارمەتیدەرە بۆ پێکهێنانی شوناسێکی ڕۆشنبیر و کەسێتییەکی پوختە و مرۆڤدۆست، بەڵام لەپاڵ ئەدەبیاتدا زۆر بواری دیکە هەن کە ئینسان دەتوانێت لێیانەوە زۆر بایەخی گرنگ بە دەست بهێنێت، کە ڕەنگە خودی ئەدەبیات نەتوانێت ئەو بایەخانە ببەخشێت. یەکێک لەوانە بواری زانستە، کە بوارێکی هێجگار گرنگە و بە جۆرێک لە جۆرەکان بۆ ئێستا و ئێرەی ئێمە بووە بە زەروورەتێکی حەتمی، یەکێکی تریش لە بوارەکان، بواری هونەرە، بە تایبەت هونەری شێوەکاری، ئەم کتێبەی ئەمڕۆ دەیناسێنین کۆکەرەوەی ئەو دوو بوارەیە، واتە هەم زانست و هەم هونەر، کتێبەکە ناوی “شیزۆفرینیا و وێنەکێشان”ە، ئەم کتێبە لە نووسینی هونەرمەند عومەر ڕەسووڵە و دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، لە چاپێکی جواندا بڵاوی کردووەتەوە.

ئەم کتێبە توێژینەوەیەکی گرنگە لە کایەی نەخۆشییەکی سەردەمیانەدا، کتێبەکە هەوڵ دەدات لە ڕێی نموونەوە، کێشەکەی بەرچاو بخات، بە زمانێکی بێگرێ و گۆڵ، دوور لە هەر ئاڵۆزی و بڵۆزییەک، ئایدیاکانی دەخاتە ڕوو. ئەم کتێبە سەرەتا پەرژاوەتە سەر پرسی نەخۆشی شیزۆفرینیا و هەوڵی داوە بە چڕی و پوختی ئەم نەخۆشییە لە ڕووی زانستییەوە پێناسە بکات و بیناسێنێت. دواتریش دەچێتە سەر پرسی وێنەکێشان و بە وەرگرتنی دەیان نموونە لە ژیانی هونەرمەندانی شێوەکار کە تووشی ئەو نەخۆشینە هاتوون، دەری بخات کە پەیوەندیی نێوان زانست و هونەر لە کوێدایە و چۆنە و چی لێ دەکەوێتەوە.

لە سەرەتای کتێبەکەدا و لەژێر ناونیشانێکی لاوەکیدا هاتووە: “نەخۆشی شیزۆفرینیا چییە؟”، نووسەر بەم جۆرە ئەم نەخۆشییە دەناسێنێت: «نەخۆشی شیزۆفرینیا یەکێک لە نەخۆشییە ژیرییەکانە، ئەوەی ئاشکرایە تاوەکو ئێستا هۆکارەکانی بە باشی نەزانراوە، لە لایەکی تریشەوە بە زۆری تووشی ئەو کەسانە دەبێت کە لەوپەڕی لاوی و قۆناغی بەرهەمهێنان و چالاکیدان. شیرۆفرینیا زاراوەیەکی پزیشکی ـ دەروونییە و لە هەردوو وشەی (شیزۆ) بە مانای دابەشبوون و (فرینیا) بە مانای ژیری (عقل) پێک هاتووە، واتە مانای دابەشبوونی ژیریی مرۆڤە، لەو ڕووەوە کە پڕۆسێسەکانی ژیریی ئەو نەخۆشانە ناتوانن بە کار و فەرمانی ئاسایی خۆیان هەڵبستن و تووشی لێکترازان و تێکچوون دەبن.» دوا بە دوای ئەم پێناسە وردە، توێژەر چوار نیشانەی سەرەکی دەستنیشان دەکات، کە دەتوانین بڵێین ئەو چوار نیشانەیە لە ناسینەوە و دیاریکردنی نەخۆشی شیزۆفرینیادا کۆمەکمان دەکەن، ئەوانیش:

١ـ تێکچوون و لێکترازانی پڕۆسێسی بیرکردنەوە و پچڕانی پەیوەندی نێوان بەشەکانی، یان قۆناغەکانی بیرکردنەوە، (ئەم خاڵە زۆر جێی مەبەستە، چونکە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی بە وێنەکێشانەوە هەیە.)

٢ـ خودیەتی، واتە گۆشەگیری و خۆخواردنەوە و سووڕانەوە بە چواردەوری خوددا و دوورەپەرێزی و دوورکەوتنەوە لە کەسانی چواردەور و کۆڕ و کۆبوونەوەکانیان و نوقمبوون لە جیهانی خەو و خەیاڵ و زێدەخەو و هەڵوەسە و ئەوهام (ئەم خاڵەشیان بە زەقی لە تابلۆ و وێنەکانیاندا بەدی دەکرێت.)

٣ـ تێکچوونی باری سۆز و هەڵچونی و گۆڕینی مەزاج و تووڕەبوون بە حاڵەتی (هەردەمەی لەسەر میزاجێک، یان ئارەزوویەکی جیاواز.)

٤ـ جووتهەستیی، واتە نەخۆش دوو هەست و بۆچوونی جیاواز و دژبەیەکی بەرانبەر یەک بابەت، یان یەک کەسی دیاریکراو لا دروست دەبێت.

پاش ئەو ناساندنە و هەندێ درێژەدانی تر بە وردبوونەوە لە نەخۆشییەکە، توێژەر دێتە سەر مەبەستی سەرەکی کتێبەکەی و بۆ ئەوەش میتۆدێکی زۆر سادە و ڕەوان بەکار دەهێنێت، ئەویش وەرگرتنی کۆمەڵێک هونەرمەندی ناسراو و گەورەی جیهانییە، لە هەریەک لەو نموونەدا کۆمەڵێک خاڵ هاوبەشن، یەکەمیان ئەوەیە ئەو هونەرمەندانە تیکڕا شێوەکارن، دووەم هەموویان لە بڕگەیەک لە بڕگەکانی تەمەنیاندا تووشی نەخۆشی شیزۆفرینیا هاتوون، سێیەم خودی ئەو نەخۆشییە لە کارە هونەرییەکانیاندا (لە تابلۆکانیاندا) ڕەنگی داوەتەوە. عومەر ڕەسووڵ هەوڵی داوە بایۆگرافیایەکی چڕ و پڕ بۆ هەریەک لە هونەرمەندەکان ئامادە بکات، لەو ژیاننامەیەدا جەخت لەسەر حاڵەت و دۆخە دەرەوونییەکان کراوەتەوە کە ڕاستەوخۆ لێکەوتە و کاریگەریی نەخۆشی شیزۆفرینیا لەسەریان دەناسێتەوە. بە تەنیشت ئەو ژیاننامانەوە، توێژەر کۆمەڵێک تابلۆی ئەو هونەرمەندانەی هەڵبژاردووە، بە تایبەت ئەو تابلۆیانەی لە سەروەختی تووشبوون بە نەخۆشی شیزۆفرینیادا کێشاویانە، هەر لە ڕێی تابلۆکانەوە جۆری نەخۆشییەکە هەڵدەسەنگێنێ و توندی و زەبری ئەو نەخۆشییە لەسەر کەسەکان دەستنیشان دەکات.

بۆ وێنە، دوو خاڵ کە توێژەر دیققەتیان لێ دەدات لە تابلۆی ئەو هونەرمەندانە و تەنانەت فێرخوازانێکیشدا کە لە بەردەستی خۆیدا بوون و تووشبووی هەمان نەخۆشی شیزۆفرینیا بوون، دەتوانین لێرەدا ئاماژەیەکی کورتیان بۆ بکەین. یەکەمیان بوونی ژمارەیەکی زۆر چاوە لە تابلۆ و وێنەکاندا کە کەسانی شیزۆفرینی دەیکێشن، کاتێک توێژەر بە شوێن ئەم خاڵەدا دەڕوات و دەیەوێ هۆکارەکەی بزانێت، دەگاتە ئەو سەرئەنجامەی کە کەسانی تووشبوو بەو نەخۆشییە، لە بوونی حاڵەتەکەدا هێندە دیمەن و ڕووداو دەبینن، کە وا دەهێننە زەینەوە کە چیدی دوو چاو فریای بینینی ئەو هەموو دیمەن و ڕووداوانە ناکەوێت، کەوایە ئەوە هۆکاری خودی نەخۆشییەکەیە کە جۆرێک کابووس و مۆتەکە دەسازێنێت نەخۆش لە ئانی کێشانەوەی وێنەدا بە “کێشانەوەی ژمارەیەکی زۆر چاو” تەعبیری لێ بکات. دووەمیان بوونی نووسراو و پەراوێزنووسییە لە لێوار و تێهەڵکێشی تابلۆ و فیگۆرەکاندا، کە ئەمەش حاڵەتێکی بەرچاو و دووبارەبووەوەی زۆرێک لە هونەرمەندان و کەسانی تووشبووە بە نەخۆشی شیزۆفرینیا، توێژەر بۆ ئەمەش دەگاتە ئەو بڕوایەی کە ئەو کەسانە توانای قسەیان نامێنێ، یان حەوسەڵەیان نییە قسە بکەن و هەمیشە لە مۆنۆلۆگدان لەگەڵ ناخی خۆیان، بۆیە قسەکانیان دەکەن بە نووسراوە و لە ئانی وێنە و تابلۆکێشاندا وەک جۆرێک لە پەراوێزنووسی و هونەری زەخرەفیی، دەینووسن.

ئەم کتێبە زیادتر لەوەی کتێبێکی هونەریی ـ پزیشکی بێت، کتێبیکی پەروەردەییە، هەر لەم ڕووەوە گرنگە کە ئەم کتێبە لە کتێبخانەی ماڵ و قوتابخانە و ناوەندە جیاوازەکانی خوێندندا بەردەست و بەرچاو بێت. لە کۆتایی کتێبەکەدا چەند نامەیەک هەیە، نامەکان دەبێتە سەرئەنجام و کاری کردەیی توێژەر لەم بوارەدا. خوێندنەوەی ئەو نامانە دەریدەخات توێژەر لە چ پێگە و گۆشەنیگایەکەوە ئەم کتێبە گرنگەی نووسیوە. عومەر ڕەسووڵ ساڵانێکە ئەو سێ بوارەی لێک گرێ داوە، هەر ئەمەشە ئێمە لە یەک کاتدا وەک هونەرمەند و دەروونشیکار و پەروەدەکارێک دەیناسین، خۆشبەختانە ئەمە تەنیا لە پۆل یان خول و سیمیناردا بەرجەستە نەبووە، بەڵکو بە شێوەی لێکۆڵینەوەش ئەم توانا و خزمەتەی خستووەتە ڕوو. توێژەر جیا لە بواری دەروونی و هونەری، هاوکات کتێبی دەربارەی ئۆتیزم و توانای منداڵ نووسیوە. هەوڵەکانی عومەر ڕەسووڵ لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردووەوە دەست پێ دەکەن، بێگومان چاوەڕێی زیادترین لەم هونەرمەند و توێژەرە، چونکە کتێبخانەی کوردی لەم ڕووەوە لاواز و بێ سەرچاوەیە، ڕەنگە باشترین کەسانێکیش کە بتوانن قسەیەکی تازە و بەسوودیان هەبێت، خودی ئەو کەسانە بن کە خۆیان لەو کایەدا کار دەکەن، کە بی دوودڵی عومەر ڕەسووڵ یەک لەو کەسانەیە.

بەختیار حەمەسوور

ئەمڕۆ لە کتێبخانەی کوردیدا، لە ڕێی خەبات عارف و هاوکات یەک دوو وەرگێڕی ترەوە، نووسەرێکی وەک پێر لاگەرکڤیست، چیدی بۆ ئێمە نائاشنا نییە، ڕەنگە ئێستا و لەگەڵ چاپبوون و خوێندنەوەی “مەرگی ئەهاسڤێروس”دا، بتوانین ڕوونتر و یەکدەستتر دنیابینی و توانای داهێنەرانەی ئەم نووسەرە سویدییەی کە وەرگری خەڵاتی نۆبڵە لە ساڵی ١٩٥١دا، بناسین و ببینین. بێگومان دنیاکەی پێر لاگەرکڤیست دنیایەکی تەواو تایبەتە، ئەم تایبەتمەندییە پێم وایە بۆ ئێمەی ڕۆژهەڵاتی زیادتر دەتوانێت سەرنجبزوێن بێت، چونکە لە بەشێکی ئەم کارانەیدا گەڕانەوەیەکی قووڵە بۆ ئایین و هاوکات مامەڵەیەکی زۆر ناوازەی ئەو فەزایە دەکات لە ڕووبەری ڕۆمان و تێکستە شیعرییەکانیدا. پێر لاگەرکڤیست لە چەشنی ئەو نووسەرانەیە کە دەتوانێت کاریگەریی قووڵ لەسەر نەست و یادگە دابنێ، خوێندنەوەی هەر کتێبێکی ئەم نووسەرە، لەگەڵ تەوژم و تینی خۆیدا دەمانخاتە نێو شەپۆلێک لە بیرکردنەوە و ڕامان، کە دەتوانێت تەمەنێک لەگەڵتدا درێژە بە پڕۆسەی تاووتوێکردن بدات وا بکات کە لەو دنیایەدا سەراسیمە و سەرگەردان ببین.

“مەرگی ئەهاسڤێروس” نوێترین کاری وەرگێڕانی خەبات عارفە، پێشتر چەند کتێبی هەمان نووسەرمان بە کوردییە جوانەکەی هەمان وەرگێڕ خوێندووەتەوە، بە تایبەت لە درێژەی ئەم پڕۆژەیەدا کە سێینەیەکن، ڕۆمانی “مەرگی ئەهاسڤێروس” دووەم کتێبی ئەم سێینەیە کە خەبات عارف دەیکات بە کوردی و دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم چاپی دەکات. پار، ڕۆمانی “خاکی پیرۆز”مان خوێندەوە، ئەمساڵیش “مەرگی ئەهاسڤێروس”، ئێستا تەنیا “بەرەو خاکی پیرۆز” ماوە، بە هیواین بە زوویی کار لەسەر وەرگێڕانی ئەویشیان بکات و بیخوێنینەوە. یەک بە دوایەکداهاتنی ئەو سێینەیە بەم جۆرەیە: یەکەم: مەرگی ئەهاسڤێروس؛ ١٩٦٠، دووەم: بەرەو خاکی پیرۆز؛ ١٩٦٢، سێیەم: خاکی پیرۆز: ١٩٦٤. ئەم سێینەیە، کە نووسین و بڵاوکردنەوەیان دەکەوێتە پاش وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵ و نیشتنەوەی ئەو هەرایەی ئەو خەڵاتە بە شوێن خۆیدا دەیهێنێ، دەلالەت لە قۆناغێکی جیاواز و تایبەتی پێر لاگەرکڤیست دەکات، ئەو ئەگەرچی لە کارەکانی پێشتریشدا بە چڕی بۆ هەندێ لەو پرسانە گەڕاوەتەوە و کاری لەسەر کردوون کە لەم سێینەیەدا بە چڕی و جەختەوە لەسەریان وەستاوە، بەڵام وەک شتێک لێرەدا تەواو نیگای ڕۆشن بووەتەوە و دەزانێت چۆن بەرەو ئەو دنیایە هەنگاو هەڵبنێت کە لەم سێینەیەدا ناویەتی. ئەویش پرسی ئیمان و خولقاندنی فەزایەکە لە ئیمان و ئیمانداری.

سەرەتا و بەر لەوەی بچینە ئەو پرسە و تاووتوێی بکەین لە ڕۆمانی “مەرگی ئەهاسڤێروس”دا، خاڵێکی تر هەیە کە وەک پێشمەرجییەکە بۆ دۆزینەوە و کەشفی “ئیمان” و کەوتن بەسەر ئەو دنیایەدا، کە بە جۆرێک لە جۆرەکان دەبێت بە پێشمەرجییەکیش بۆ پێر لاگەرکڤیست کە ئەو دنیایە بدۆزێتەوە و لە پێگەی “بێئیمانێکەوە”، “چییەتی و ڕۆڵی “ئیمان” لە ڕووبەری ڕۆمانەکانیدا ئەزموون بکات، ئەویش “گەڕان و بەردەوام هەوڵی بینینی دنیای تر و ئەزموونی تر و شوێنی ترە”، ئەگەر لەم وردتر ببینەوە و ئاوڕ لەو دوان لەو سێینەیە بدەینەوە، ئەوا دەتوانین ئەو ڕۆحی دانەسەکنان و گەڕۆکی و گەڕانە لە کارەکتەرەکاندا ببینینەوە، هەر لەو ڕێشەوەیە کە دەکەون بەسەر دنیایەکی نامۆ و نەناسدا  بە ناوی “ئیمان”. بۆ وێنە، ئەگەر لە ڕۆمانی “خاکی پیرۆز”دا شایەتحاڵی توبیاس بین، کە لەگەڵ جیۆڤانی کوێردا، بە کەشتییەکی شلوشەوێق بۆ دوورگەیەکی دوورەدەست دەبرێن و لەسەر کەنارێک بەجێ دەهێڵرێن و لە بەرەوە و هێواش هێواش، دوای مەرگی جیۆڤانی، لەو خاکەدا کە هەموویان بە خاکی پیرۆز ناوی دەبەن و ئەو نییە، لەگەڵ چەردەیەک لەو پرسانەدا ڕووبەڕوو دەبینەوە کە پەیوەستن بە نهێنیی بوونەوە، نهێنی ئەوەی بوون بۆ هەیە و ئێمەی مرۆڤیش بۆ دێین و لەبەر چی بۆ ماوەیەک زیندوو تێیدا دەمێنینەوە و ئەنجامیش دەمرین؟ ئەوا لە ڕۆمانی “مەرگی ئەهاسڤێروس”دا هەمان پرس لە زاری چەند کارەکتەردا، بە بارێکی جودا، ئاراستە دەکات. ئەسڵەن ناونیشانی ڕۆمانەکە بۆ خۆی جەختە لەو گەڕۆکی و گەڕانە، وەرگێڕ بۆ وشەی “ئەهاسڤێروس” ئاوا پەراوێزێکی گرنگ دەکاتەوە: “ئەهاسڤێروس، ئەهاسوێروس، ئەهاسڤێر، کارتافیلیوس، ئەحشویرش، جووی گەڕۆک، گوایە پینەدۆزێکی ئۆرشەلیمی بووە و کاتێک عیسای مەسیح، دوای بڕیاری لەخاچدانی، بەڕێوە بووە بۆ گولگۆسا، ڕێی نەداوە بحەسێتەوە و پێی گوتووە: «بڕۆ، بڕۆ بە ڕێی خۆتەوە.» عیساش وەڵامی داوەتەوە: «دەڕۆم، بەڵام تۆ دەبێت تا من دەگەڕێمەوە، بمێنیتەوە.» لەوساوە و بەپێی ئەو داستانە، ئەهاسڤێروس مەحکوومە بەوەی تا “ڕۆژی قیامەت”، سەرگەردان و شوێنەون، بە دنیادا بێ هەدادان بگەڕێت.” ئەم سەرگەردانییە دەبێ بە هاوچارەنووسی پیاوی نێو ئەم ڕۆمانەش، کە دەستپێک ئاوا دەیناسین: “پیاوێک، وەک ئەوەی لەدەست برووسکە هەڵهاتبێت، ئێوارەیەک هات بۆ کاروانسەرای حاجییانی بەرەو خاکە پیرۆزەکە، کە دەروازەکەی بەرەو خۆی ڕاتەکاند، سەرلەبەری ئاسمانی پشتەوەی کڵپەی کرد و باران و باڕەش پڕیان پێدا کرد و بە زەحمەتەوە توانیی دەروازەکە لە دوای خۆیەوە دابخاتەوە. ئاخریەکەی کە ئەوەشی بۆ چووە سەر، خۆی بەرەو نێو ژوورە نیوە تاریکوڕوونەکە، کە چەند چرای دووکەڵاوی ڕووناکیان کردبووەوە، وەرگێڕا و لەوە دەچوو لە خۆی بپرسێت لە کوێیە. ژوورێکی گەورە و سارد بوو، لەوسەریەوە هێند تاریک بوو، کە بە هیچ جۆرێک نەیدەتوانی هیچ لە هیچ جیا بکاتەوە. بەڵام هێندەی توانیی ببینێت، پڕ بوو لە خەڵک، کە لەسەر ئەژنۆ و لەسەر ئەرزە کاڕێژکراوە پیس و لینجەکەی، کە بە هەموو لایەکیدا بڵاو بووبووەوە، کەوتبوون و وا دیار بوو لەوێ خەریکی نزا و پاڕانەوە بن. ورتەورتێکی ناڕوونیان لێوە دەبیسترا، بەڵام ئەو نەیتوانی هیچ سەروڕوویەک ببینێت، هەموویان پشتیان لەو و ڕوویان لە جێیەکی تر بوو. هەوا قورس و پەنگخواردوو بوو، بۆ ئەویش کە لە دەرەوە هاتبوو، بخنکێن و هەستی پێ دەکرد و زەحمەتیش بوو بۆی هەناسە بدات و وەربگرێت. ئەرێ ڕاستییەکەی ئەو لە کوێ بوو؟”

ئێمە هەر لەم سەرەتایەوە ڕووبەڕووی پیاوێکی نەناسین، کە بە دەیان چیرۆکەوە و ژنێک، ڕێی لەم کاروانسەرایە کەوتووە، جەخت لەسەر سەرگەردانی ئەم پیاوەیە، کە ڕێی هاتونەهات بە ئێرە و ئێستای گێڕانەوەکەی گەیاندووە. ئەم پیاوە گەڕۆکە لەگەڵ قافڵەی حاجییان کەوتووە، قافڵەیەک کە بڕیارە ڕێیەکی توولانی بگرنە بەر و تا ئۆرشەلیم نەوەستن و فەریزەی حەج بەجێ بهێنن. ئێمە لەگەڵ ڕەوت و ڕێبڕینی گێڕانەوەدا، گەشەی نەختە نەختەی ڕووداوەکان دەبینین، هاوکات کەسانێکی تر دەناسین، لەوانە توبیاس، ژنێک بە ناوی دیانا. توبیاس پێشتر و ڕابردووەکەی لە ڕۆمانی “خاکی پیرۆز”دا بەیان کراوە، لێرەشدا وەک هاوڕێ و هاوشانێک دێتە نێو ڕووداوەکانەوە و بزوێنەرە. هەرچی دیانایە، سەرباری ئەوەی ناوەکەی بیرخەرەوەی ئەفسانەیەکی ڕۆمییە و ئاماژەیە بۆ ژنەخواوەندی دڕەگیانلەبەران و ڕاووشکار، لەم ڕۆمانەدا ڕۆڵی خۆشەویستێک وازی دەکات کە مەعشووقەکەی هەمان پیاوە لە سەرەتاوە ناسیمان.

ئەم پیاوە غەریبە ڕابردوویەکی جەنگزەدەی هەیە، ئەو لەگەڵ پۆلێک سەرباز، وێڵ و سەرگەردان دەبن بە دارستانێکدا، لەوێ ژنێک دەناسێت لە کوخێکدا، ژنێک کە سەرەتا وەک دڕەندەیەک و دوژمنێک دەردەکەوێت، بەڵام دواتر لەگەڵ هەمان پیاو دەخەوێت و دەبنە دۆست و مەعشووق، پاشتر ئەم ژنە دەبێتە چارەنووسی ئەم پیاوە و لەگەڵی دەبێت. بەڵام لە درێژەی ئەو ساڵانەدا، هەڵدەکەوێ چەندان جار لێک هەڵبڕێن، لە یەکێک لەو جارانەدا پیاوەکە ڕێی لە گوندێک دەکەوێت، چۆڵوهۆڵ، تەنیا ماڵێک کە هەست دەکات کەسێک لەوێ بێت، ئاوەدانە، دەچێت، ژنێک دەبینێت، کە مێخکوت کراوە و کوژراوە، هەر ئەم ژنە خەونی ئەوەی دەداتێ ڕۆژێ لە ڕۆژان لەگەڵ کاروانی حاجییان بەرەو ئۆرشەلیم بەڕێ بکەوێت. ئەم ژنە هەمان دیانایە؟ ڕووداوەکان شاعیرانە بەردەوام پێکدا دەچن، کەشێکی ئایینی ساز دەکەن و هەندێ پرسی لابەلا دێننە پێشەوە، بەڵام ئەو کەشە بەردەوام باڵکێش بەسەر کۆی ڕۆمانەکەدا دەکشێ و پرسیارە قورس و ئاڵۆزەکانی بوون و مردن و… یەخەگیرمان دەکەن و لە قووڵایی بێ وەڵامیدا دیسان وەک چارەنووسی ئەهاسڤێروسێک سەرگەردان دەبین.

ئەم ڕۆمانە کارکردنێکی وردە لەناو ئیماندا، پیاوە غەریبەکە نوێنەری بێئیمانییە و لەپڕ دەکەوێتە ئەو شوێنەوە کە تێکڕای کەسەکانی ئیماندارن، لەم بەرکەوتنەدایە کە بەردەوام پرسیارەکان دێن و شوێنگۆڕینی کەسێتییەکان لە کات و سەردەمی جیاجیادا وەها تێکەڵ دەبن، کە هەست بە جۆرێک سەرلێشێواندن دەکەین، بەڵام بێ ئەوەی سەرداوی ڕووداو و کەسە سەرەکییەکانمان لێ بئاڵۆزکێ و ونیان بکەین.

خوێندنەوەی “مەرگی ئەهاسڤێروس” لە هەوا و هەناسەیەکی نزیک بە دەقە پیرۆزەکان چنراوە، بە واتایەکی تر دەتوانین بڵێین شێوەی داڕشتنی ڕۆمانەکە بارگاوییە بە ڕیتم و موزیکێک کە تەنیا لە دەقە ئایینییەکاندا هەیە، قورس و قووڵ ڕستەکان داڕێژراون، لە نێوان هەڵدانەوەی پەڕەیەک و چوونە پەڕەیەکی تر، هەست دەکەی کات زۆر خاو و هێدییە، ڕۆمانەکە لەگەڵ ئەوەی کورتە و تەنیا ١١٢ لاپەڕەیە، بەڵام پاش خوێندنەوەی ئەو باوەڕەت دەداتێ کە کتێبێکی زۆر گەورە و ئەستوورت خوێندنەوەتەوە و کاتێکی هێجگار زۆریشە لەگەڵ ئەو کتێبەدا دەژیت؛ دیارە باس لە دەقە کوردییەکەی هەمان ڕۆمان دەکەین کە سەروەختی خوێندنەوە دەمانداتێ. پێم وایە ئەمە دروست هەر ئەو خاڵە درەوشاوە و سەرکەوتووە بێت وەرگێڕ لە وەرگێڕانی ئەم ڕۆمانەدا کردوویەتی، فەزایەک کە چنراوە بە میتافۆر و پرسیاری سەخت و ئاڵۆزی سەرگێژکەر، هەر بە وەها زمانێکیش لە زمانی ماکیدا نووسرابێت و زمانی بۆوەگێڕاویش، هەڵگری ئەو توخم و خەسڵەتە بنچینیەییانە بێت کە لە بنەڕەتدا ڕۆمانەکەی پێ نووسراوە. پێم وایە ئەوەش ئەلف و بێی هەر وەرگێڕانێکی سەرکەوتوو و سەلیقە و وریایی هەر وەرگێڕێکی وردەکارە.

سوپاس بۆ خەبات عارف و ئەو هەموو بەخششە جوان جوانە.

خستنەڕووی کتێبی “ئەدەبی ڕووسی”

بەختیار حەمەسوور

سەباح ئیسماعیل یەک لەو وەرگێڕانەیە کە کارەکانی بەرچاو و دیارن، لە ڕەوتی پڕۆژەی وەرگێڕانیدا، هەڵبەت لە زمانی عەرەبییەوە بۆ کوردی، چەندان کتێبی وەرگێڕاون کە لەناو ڕەفەی کتێبخانەی کوردیدا جێی شیاو و شایستەی خۆیان گرتووە. لەگەڵ ئەوەدا ئەم وەرگێڕە بە سەلیقە و پڕکارە لە کارەکانیدا زۆرترین ژانرێک کە ئاوڕی لێ داوەتەوە ڕۆمان بووە، بەڵام بە تەنیشت ئەو ژانرەوە، چەند کتێبی تری وەرگێڕاون، کە پێمان وایە لە گرنگترینەکانی وەرگێڕانەکانی ئەون. نوێترین کاری وەرگێڕانی سەباح ئیسماعیل کتێبێکە بە ناوی “ئەدەبی ڕووسی: بلیمەتەکان و تارماییەکان”ی د. جەودەت هۆشیار، هەر لێرەدا دەبێت ئاماژە بۆ ئەوە بکەین کە وەرگێڕانی ئەم کتێبە لە درێژەی زنجیرەیەک کتێبی هەمان نووسەردان کە لە لایەن سەباح ئیسماعیلەوە کراون بە کوردی و ژمارەی کتێبەکانیش تا بە ئێستا گەیشتووەتە چوار کتیب و بۆ یادهێنانەوە، ئەمە ناوەکانیانە: (“تراژیدیای نووسەرانی ڕووس”، “ڕۆمان لە نێوان ئەندێشە و واقعیدا”، “نووسەرانی ڕووس لەژێر چەکوشی بەلشەڤیزمدا” و “ئەدەبی ڕووسی”). ئەم پڕۆژەیە بێ هیچ دوودڵییەک یەک لە پڕۆژە گرنگەکانی نەک هەر وەرگێڕ، بەڵکو کایەی وەرگێڕانە لە ئەدەبیاتی کوردیدا، شیاوی گوتنە کە ئەم پڕۆژەیە بە ئاگاداری نووسەر (د. جەودەت هۆشیار) سەرپێ کەوتووە و پێشەکیی بۆ سێ لە کتێبە وەرگێڕاوەکان نووسیوە.

لێرەدا بەر لەوەی بێینە سەر ناوەڕۆک و تیشکخستنەسەر کتێبی تاین، ئەوا دەتوانین بە هێڵێکی گشتیی ئاماژەیەک بۆ ئەم چوار کتێبە بکەین، چون هەر چواریان بە دەوری بازنە و چەقێکدا دەخولێنەوە، بەڵام بە ناوەرۆک و بابەتی جیا جیا. د. جەودەت هۆشیار لە شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا بۆ خوێندن لە عێراقەوە دەچێتە ڕووسیا، لەوێ فێری زمانی ڕووسی دەبێت و بە چڕی تێکەڵ بە ئەدەبیات و سینەما و هونەری ئەو گەلە دەبێت، ئەوەش ئاشکرایە کە وڵاتە چ میراتێکی گەورە و دەوڵەمەندیان لە ئەدەب و هونەر هەیە، پاش ساڵانێک لە نوقمبوون لەو میراتە و خوێندنەوەی هەمەلایەن و بینینی گرنگترین شوێن و ئاشنابوون بە دیارترین نووسەر و هونەرمەندانی ڕووس و کەڵەکەبوونی زانیاری و پاشخانی مەعریفی هەمەچەشن، د. جەودەت هۆشیار دەست دەکات بە نووسین دەربارەی ئەو ئەدەبیاتە و هەرجارەو کتێبێک و نووسەرێک و دیاردە و ڕووداوی گرنگ و بە بایەخ، بەسەر دەکاتەوە. زنجیرەی وتارەکانی ئەم نووسەرە بەردەوامن و پەیتا پەیتا لە بڵاوکراوە عەرەبییەکاندا ئەو ڕۆمان و چیرۆک و نووسەرانە دەناسێنێت کە بۆ خوێنەرانی عەرەب ناسراو نین. ئیدی ئەم وتارانە ڕەوتی خۆیان وەردەگرن لە کتێباندا کۆ دەبنەوە و ئەم چوار کتێبەی خۆشبەختانە ئەمڕۆ لە کتێبخانەی کوردی و لەبەر دەستی خوێنەرانی کورددان بە وەرگێڕانی وەرگێڕێکی شارەزا و بەئەزموون، کاری وەها پڕۆژە و بەرنامەیەکی نووسەرن.

د. جەودەت هۆشیار بە ئاگاییەکی بەرفرەوانەوە تاو لە ئەدەبی ڕووس دەدات، ئەو بە تەنها کتێب و نووسەران ناناسێنێت، بەڵکە هەوڵ دەدات لە مەتنی وتارەکاندا بنکۆڵئاسا بە شوێن چیرۆکی پشت ئەو نووسەر و دەقانەدا بگەڕێت کە وەک دیوار و پاڵپشتێک وەستاون، وتارەکان لەبری ناساندن و خستنەڕوو، شێوەیەکی تەحقیقئاسا (لێکۆڵینەوە)یان هەیە و زیادتر لەوەش کە پان ببنەوە، شوێنپێهەڵگرن، ئەمەش سەرتر لە “ڕانان” دەڕوات و پێشنیاری جۆرێکی زۆر تایبەت لە ورتانووسی دەکات، وتارنووسییەک کە ئەو ڕاستییە وەدیار دەخات ئێمە لە بەردەم نووسەرێکی پڕ و لێوڕێژ لە خەونی نووسین و چێژی بەرهەمێنانەوە و بەخششداین.

ئەگەرچی ئەدەبی ڕووسی بۆ ئێمە ئەدەبێک بووە تا ڕادەیەک ناسراو و خوێنراوە و پڕۆسەی وەرگێڕانمان بۆ ئەو ئەدەبە تەمەنێکی هەیە و مێژوویەک، بەڵام ئەوە تەنها لە چوارچێوەی دەقدا ماوەتەوە، بە واتایەکی تر ئەوە تەنها ئەو ڕۆمان و چیرۆکانە بوون کە ڕاستەوخۆ یان لە زمانی دووەم و سێیەمەوە لەو ئەدەبە بەرین بۆ ئێمە ڕاگوێزراون و وەرگێڕاون، ئێمە تەنها لە چوارچێوەی پێشەکیی ئەو کتێبانەدا، هەندێک زانیاریی گشتیمان دەربارەی ئەو نووسەرانە زانیوە، سنووری ئێمە لەگەڵ ئەو ئەدەبەدا هێجگار سنووردار بووە و لە کۆمەڵێک ناو تێنەپەڕیوە، بەڵام لە پڕۆژەکەی د. جەودەت هۆشیاردا ناوی دەیان نووسەر و دەیان دەقی گرنگ لە ڕۆمان، چیرۆک، شانۆنامە و یادداشت و… دێن، کە سەرلەبەر بۆ ئێمە تازەن و دەروازەیەکن بۆ ناسین و ئاشنابوونێکی هەمەلایەن بەو ئەدەبیاتە. لە خوێندنەوەی ئەم چوار کتێبەوە تێدەگەین کە ئەدەبی ڕووس وەک چۆن خاوەنی دەیان شاکار و نووسەری گەورەیە، هاوکات خاوەنی دەیان نووسەری ئاستنزم و دەقی لاواز و کرچوکاڵە، د. جەودەت هۆشیار بەردەوام لەم نێوانەدا، لە هەڵکشان و داکشانی ئەم ئەدەبیاتەدا، بەوپەڕی چێژ و سەلیقەی پشکنین و وردبوونەوەوە، ڕووبەری ئەو ئەدەبیاتە دەور دەکاتەوە و بە ڕازاوەترین و دەگمەنترین شێوەی نووسین، زانیارییەکانی دەخاتە بەردەست خوێنەرەکەی.

خاڵێکی تر کە گرنگە لەم پڕۆژەیەی د. جەودەت هۆشیاردا ئەوەیە، لەمیانی ناساندن و نیگای ورد ئاراستەکراوی بۆ ئەو دەق و نووسەرانە، خۆبەخۆ دەتوانێت پێشنیار بێت بۆ وەرگێڕ، بە تایبەت بۆ کەسانێک کە زمانی ڕووسی دەزانن، تاکو باشترین ئەو دەقانە وەربگێڕن کە لە خوێندنەوەکانی د. جەودەتەوە دەخرێنە ڕوو. بە واتایەکی تر، ئەم پڕۆژەیە جیا لە چێژی خوێندنەوەکەی و ئەو زانیارییە وردانەی پێشکەشی دەکات، دەتوانێت ڕێیەکی درێژیش کورت بکاتەوە بۆ وەرگێڕەکان. هەر بۆیە گرنگیی ئەم پڕۆژەیە بۆ ئەدەبی کوردی، هێجگار زەروور و جێی بایەخە.

“ئەدەبی ڕووس: بلیمەتەکان و تارماییەکان” نوێترین کتێبی د. جەودەت هۆشیارە و ٢٠٢٤ بە زمانی عەرەبی لە عەممان، لە “دار جبرا” چاپ و بڵاو بووەتەوە. وەرگێڕانە کوردییەکەی لە لایەن سەباح ئیسماعیل لە ٢٠٢٥دا لە “دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم”ەوە بڵاو بووەتەوە. کتێبەکە پێکهاتووە لە کۆمەڵێک وتار، چەقی وتارەکان ئەدەبی ڕووسییە، جیا لە شەش وتار، کە دەربارەی گۆگۆڵ، دەستەیێڤسکی و تۆلستۆین، باقی ئەوانی تر لە ئەدەبی هاوچەرخی ڕووس دەدوێن. نووسەر لەم کتێبەدا باسی ئەدەبی ڕووس دەکات لە دوو سەردەمی جیادا، سەردەمی یەکێتیی سۆڤیەت و سەردەمی دوای ڕووخانی یەکێتیی سۆڤیەت تا دەگات بە ئەمڕۆ و ئێرە: سەردەمی پۆتین! لە وتارێکدا، کە لە دەستپێکی کتێبەکەدا هاتووە بە ناوی “بۆچی دەربارەی ئەدەبی ڕووسی زۆر دەنووسم؟” بە وردی ئەدەبی خولی یەکێتیی سۆڤیەت بەسەر دەکاتەوە و دەریدەخات کە زۆرترین گەڕانەوەی بۆ ئەو ئەدەبە و دوان و خوێندندەوەی دەقی نووسەرانی ئەو دەورە بۆ ئەوەندە زۆر و بەردەوامە و دەنووسێت: “وێڕای بەرتەسککردنەوەی توند بەسەر ئازادیی ڕادەربڕیندا، بەڵام گەلی ڕووس نووسەر و شاعیری بەهرەداری وای پێشکەش بە جیهان کرد، کە لە دوورەوە ئاماژەیان بۆ دەکرا، لە نێویاندا ژمارەی فرە لەو نووسەرە ئازادیخوانەی ویستیان بە شێوازێکی نوێ بنووسن و ئازادیی ناوخۆی خۆیان پاراست. لە سۆنگەی ئەمەشەوە ژمارەیەک لە باشترین نووسەر و شاعیر و بیرمەندی ڕووس بوونە قوربانیی تیرۆری ستالینی.

بەهەرحاڵ، ناتوانین کارە ئەدەبییەکانی سۆڤیەت بسڕینەوە، تەنانەت ئەو نووسەرانەشی بڕوایان بە شۆڕش و سۆسیالیزم هەبوو، کاری ئەدەبیی شاکاریان پێشکەش کرد. بە درێژایی سەردەمی سۆڤیەت جیهان بە تامەزرۆییەوە بەدواداچوونی بۆ کارەکانی نووسەران و شاعیرانی پێشەنگی وەکو زامیاتین، بابل، بیلینیاک، زۆشینکۆ، باسترناک، سۆڵجیتسن، برۆدسکی و دەیان داهێنەری بەرچاو دەکرد.”

پاشان نووسەر هەوڵ دەدات لە ڕێی کۆمەڵێک دەقەوە، کە لە هەردوو زەمەن و سەردەمەکەدا (واتە لە سەردەمی یەکێتیی سۆڤیەت و سەردەمی دوای ڕووخانی ئەو یەکێتییە) ئەو ئایدیا بنچینیەییە بەرجەستە بکات کە کتێبەکەی لەسەر هەڵچنراوە، ئەویش ئاشکراکردن و پەردەلادانە لە ڕووی ئەو ئەدەبەی پاش ڕووخانی یەکێتیی سۆڤیەت بە ناوی ئەدەبی ڕووسییەوە پێشکەش کراوە و تاکو ئێستاش درێژەی هەیە.

خوێنەر کاتێک یەک لە دوای یەک وتارەکانی دووتوێی ئەم کتێبە دەخوێنێتەوە، هەرجارەو بە ڕۆمانێک و نووسەرێک ئاشنا دەبێت، هیچکام لەو دەقانە بە کوردی بەردەست نین، بەڵام د. جەودەت هۆشیار هەوڵی ئەوەی داوە ئەگەر تەنانەت ئەو کتێبەشمان نەخوێندبێتەوە، لە ناوەرۆک و شێوازی نووسین و تەنانەت ژیاننامەی نووسەرەکەی و ژینگەکەی، دانەبڕێین، واتە فەزایەک دەڕەخسێنێت کە بزانین چۆن تێیدا ئەو نووسەرە پێگەیشتووە و بەرهەمەکانی چین و دەنگدانەوەی بەرهەمەکانی لە ئاستی ڕووسیا و دنیادا تا کوێ ڕێی بڕیوە، پاشان بە جەخت و لەوپەڕی قاڵبوونەوەدا، لەسەر ئەو دەقە ڕادەوەستێت کە مەبەستی وتارەکەیەتی.

ئەدەبی ڕووسی دوای ڕووخانی یەکێتیی سۆڤیەت ئەدەبێکی نزم و هەرزان پێشکەش دەکات، د. جەودەت هۆشیار دوای هەڵدانەوەی چەندان ڕۆمانی قەبەی ئەم خولە نوێیەی ئەدەبی ڕووس، بە نیگایەکی ڕەخنەییەوە دوایین پاراگرافی کتێبەکەی دەنووسێت: “ئێستا شتێک دەنووسن لە ڕۆمان دەچێت، بەڵام بێ گرێچنی ڕوون و بێ کارەکتەری زیندوو و چالاک، بکرێت هاوسۆزی بیت، هەروەها بێ دید و بۆچوونی نوێ… بە درێژایی ٣٠٠ ـ ٥٠٠ لاپەڕە نووسەر ئەو بەڵگەنەویستانە دەجوێتەوە، کە هەزاران جار لە ئەدەبدا جوێنراونەتەوە. ئەمڕۆ زۆربەی نووسەرانی ڕووس لەنێو خڵتەی کۆمەڵگەدا لە ئیلهام دەگەڕێن، پاڵەوانی دڵخوازی ڕۆمانەکانیشیان ئەندامانی چەتەی مافیاکان، تاوانی ڕێکخراو، بازرگانانی ماددەی هۆشبەر، سەرخۆشان، نەسرۆیان و ئەو ئافرەتانەن لە سەرکێشیی نوێی سۆزداری دەگەڕێن. ئەم نووسەرانە دەکۆشن خوێنەر لە بەرانبەر هەموو ئەو شتانەی نامۆ و مایەی قێزلێکردنەوەن تووشی شۆک بن، دەترسن شتێک بنووسن، لە ژیانی ڕۆحیی مرۆڤدا گرنگ بێت.”

لەم ئەدەبە نوێیە کۆڵەوارەدا، دەیان چیرۆکی سەیروسەمەرە هەن، کە چۆن لە پڕ و لە ڕێی نووسینی ڕۆمانێکی قەبە و بێ ناوەرۆکەوە، نووسەرێک دەردەکەوێ و خەڵات و چاوەکان بە لای خۆیدا بەکێش دەکات، خەڵاتگەلێک کە هەر لە بنەڕەتەوە بە گرێبەست و پەیوەندیی نێوان دەزگای چاپ و ناوەندی خەڵاتپێدەر و ڕەخنەگرەکانیدا ئیمزا کراوە و ئامانج لێی پڕفرۆشی و بازاڕگەرمکردنە بۆی. بۆ وێنە با ئەم چەند دێڕە بخوێنینەوە وەک ددانپیانانێک: “مارات گیڵمەن، کە بازرگانی تابلۆ هونەرییەکانە و ئەندامی لیژنەی بڕیاردانی یەکێک لە خەڵاتە ئەدەبییە سەرەکییەکان بوو، جارێکیان ددانی پێدا نا هیچ یەکێک لەو کارانەی نەخوێندووەتەوە بۆ خەڵاتەکە کاندید کراون. ئەم خەڵاتانە بوونەتە شێوازێک بۆ بەرجەستەکردنی ناوی نوێ، هەروەها کارکردن بە هەموو شێوەیەک بۆ درەوشانەوەی، هەرچی نووسەرانی بەڕاستی بەهرەمەندن، ئەوانەی بە ڕۆحی گەورەی داهێنەرانە دەنووسن، ئەوا لە دەرەوەی ئەم جیهانە توند داخراوانەدا دەمێننەوە.”

یەکێکی تر لە چیرۆکەکان چیرۆکی کابرایەکە بە ناوی لیۆنید بریژنێڤ (١٩٠٦ ـ ١٩٨٢)، ئەم کابرایە سەرۆکی پارتی کۆمۆنیستی سۆڤیەت و سەرۆکی وڵات بووە، لە ٣١ی ئازاری ١٩٨٠دا لە کرملین، لە ئاهەنگێکی گەورەدا، لەپای نووسینی سێیەنەیەک! خەڵاتی لینین وەردەگرێ. چیرۆکی ئەم کابرایە و سێینەکەی و خەڵاتوەرگرتنەکەی، لە وتاری “چۆن لیۆنید بریژنێڤ بوو بە نووسەر”دا، ڕوون و بەیان کراوە. بە کورتی: ئەم کابرایە پێشتریش، لە هەڕەتی گوڕ و تواناییدا، وتاربێژێکی باشیش نەبووە، گوتارەکانی لە لایەن ڕۆژنامەنووسی نزیکییەوە ئامادە کراون و سەروەختی وتاردان، لەسەرخۆ و هێواش وشە بە وشە دەیخوێندەوە و زۆریش زمانی تێک دەئاڵا. لە هەموو ژیانیدا جگە لە نووسینی فەرمانە حیزبییەکانی حکوومەت، هیچی تری نەخستووەتە سەر کاغەز، ئەدی چۆن بوو بە نووسەر و سێینەیەکی نووسی و ئەو خەڵاتە گەورەی پێدرا؟ چیرۆکەکەی سادە و خۆشە، گۆڤاری “نۆڤی میر”ی ئەدەبی ساڵی ١٩٧٨ یادەوەرییەکانی لیۆنید بریژنێڤ سەبارەت بە بەشداریی لە شەڕەکانی جەنگی ئەڵمانی ـ ڕووسی بە شێوەیەکی ئەدەبیی تۆکمە بڵاو دەکاتەوە. ئەم یادەوەرییانە وەک د. جەودەت هۆشیار لێی دەدوێت، سەرەتا هەرچەند پەڕەیەکن و بە شێوەی زارەکی گوتراون، بەڵام دواتر لە لایەن ڕۆژنامەنووسانەوە بەو شێوە ئەدەبییە داڕێژراونەتەوە، دواتر هەر ئەم یادەوەرییانە پەرەیان پێ دەردرێ و لە لایەن لیژنەیەک لە نووسەر و ڕۆژنامەنووسانەوە، دەکرێن بە سێ کتێب، کە هەمان سێینەیە بە ناوەکانی: (“زەوییە بچووکەکان”، “ڕاپەڕین” و “زەوییە بەیارەکان”). ساڵانێک بەسەر ئەو ئاهەنگە گەورەیە و ئەو خەڵاتە گرنگەدا تێپەڕ دەبێت، بەپێی ددانپیانانی بەشێک لە ئەندامی ئەو لیژنەیەی کە سەروکاریان لە نووسینەوەی ئەو سێینەدا هەبووە، دەردەکەوێ کە دوورونزیک ئەو بەرهەمە پەیوەندیی بە لیۆنید بریژنێڤ نییە! ئەمە هەمان ئەو خاڵەیە کە نووسەر لە وتارێکی گرنگیی ئەم کتێبەدا لێی دەدوێت، کە ناوی دەنێت “تارماییەکانی نووسین”. بەهەرحاڵ، لە درێژەی ئەو چیرۆکە ئەنتیکەیەدا، ئەم چەند دێڕە دەخوێنینەوە: “پاش بڵاوبوونەوەی ئەو سێ کتێبە، شاعیر و ڕەخنەنووسی ئەدەبی ئەلکسی سۆرکۆڤ، کە سەرۆکی یەکێتیی نووسەرانی سۆڤیەت بوو، لە هەمان کاتیشدا سەرۆکی لیژنەی بڕیاردانی خەڵاتی لینین بوو لە ئەدەب، هەر ئەویش خەڵاتەی بە لیۆنید بریژنێڤ بەخشی، بەڵام بەخشینی ئەم خەڵاتە بووە مایەی گاڵتەجاڕی لە لایەن خەڵکەوە، تەنانەت هاوسەرەکەی لیۆنید بریژنێڤ پێی گوتبوو: «چما تۆیش نووسەریت؟»”

خستنەڕووی “هەڵبژاردەیەک وەرگێڕان لە ئەدەبی گەلان”

بەختیار حەمەسوور

ئەم کتێبە: “هەڵبژاردەیەک وەرگێڕان لە ئەدەبی گەلان” یەکێکە لە بەخشش و بەرهەمە نوێیەکانی شاعیر، نووسەر، وەرگێڕ و ئەکادیمی: ئەنوەر قادر محەمەد. جێی خۆیەتی لەم دەستپێکەدا ئەوە بڵێین ئەنوەر قادر یەکێکە لە دەنگە دیارەکانی شیعری کوردی، یەکەم دیوانی (زریان: ١٩٧٨) یەک لەو دیوانە گرنگانەیە کە لە هەر کوێوە قسە لەسەر شیعری نوێی کوردی بکرێت، ناتوانرێت بازی بەسەردا بدرێ. ئەو لە پاڵ ئەو دیوانەدا، چەند دیوانی تریشی چاپ و بڵاو کردوونەتەوە، ئەوە وەک کایەی شیعر. بە تەنیشت ئەوەوە ئەنوەر قادر محەمەد لە چەند بواری تردا جێدەستی دیارە، چ وەک لێکۆڵەر، چ وەک مامۆستا و سەرپەرشتیاری نامە ئەکادیمییەکان، چ وەک وەرگێڕ، چ وەک زمانزان و شارەزا لە زمانی کوردیدا. دیارە هەریەک لەو بوارانە پێویستی بە وەستان و توێژینەوەی بەرفراوان هەیە و لە توانای نووسینێکی وەک ئەم یادداشتەدا نییە، بەڵام دەتوانین بڵێین کارەکانی ئەم نووسەرە دەتوانن سەرچاوە بن لە کتێبخانەی کوردیدا و داهێنەرانە و چێژبەخشن بۆ خوێنەرانی ئەدەب و فەرهەنگی کوردی. هاوکات کەسێتیی ئەنوەر قادر لەو جۆرەیە کە ئینسان لە بەرانبەریدا هەست بە ئارامی و خاکەڕاییەکی خۆڕسک دەکات، پێمان وایە ئەمە لە جوانترین خەسڵەتی ئەم زەمەنەیە، لە سەروەختێکدا دەبینین کەسانێک لە هیچی نەبوو، خۆیان لێ دەبێت بە هەموو شت.

لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین یەکێک لە کتێبە بەنرخەکانی ئەنوەر قادر محەمەد بناسێنین، هاوکات لە ڕێی ئەو کتێبەوە بچینە ئەو بوارەوە کە ئەم نووسەرە کاری تێدا کردووە. ڕەنگە باشترین دەروازە بۆ دوان لەو کتێبە و هاوکات ئەزموونی وەرگێڕان لای ئەنوەر قادر محەمەد ئەو “پێشەکی”یە چڕوپڕ و ناوازەیە بێت بۆ کتێبەکەی نووسیوە، لەو پێشەکییەدا، بە شێوەی یادداشت، هەوڵی داوە خوێنەرەکەی بەرێتە ناو بازنەی ئەزموون و سەرەتاکانی کاری وەرگێڕانی خۆیەوە، لە پاڵ ئەوەشدا خوێنەرەکەی دەتوانێت لە ڕێی گێڕانەوە و یادداشتی وەرگێڕەکەیەوە، نیگای ئەو و میتۆدی کارکردنی ئەو بۆ وەرگێڕان و بە گشتی ئەو پرۆسە گرنگە، شارەزا بێت. لێرەدا هەوڵ دەدەین پێکەوە چەند دێڕێک لەو پێشەکییە بخوێنینەوە، تا لە ڕێیانەوە نیاز و مەبەستی ئەنوەر قادر محەمەد بۆ وەرگێڕان بزانین.

دەستپێک “نموونەیەکی بەرز”ی وەرگێڕان دەگێڕێتەوە: “هەر لێرەدا دەمەوێ وەک نموونەیەکی تری سەلیقەی بەرزی وەرگێڕان ئەوە باس بکەم کە لەنێوان گۆرانی شاعیر و کاکە حەمەی مەلا کەریمدا ڕووی داوە. کاکە حەمە گوتی: جارێکیان شیعری (دواسەرنج)ی گۆرانم دەکردە عەرەبی، مامۆستا گۆران خۆی سەیری کرد و تێبینی هەبوو، کە هەندێ دەربڕین و ڕستەی لێ بگۆڕم، بەڵام پێم گوت:

ـ مامۆستا تۆ وات نەگوتووە…

ئەویش لە وەڵامدا گوتی:

ـ ئەگەر بە عەرەبی بمنووسیایە وام دەگوت…

ئەمەش لە ڕاستیدا سەلیقەی بەرزی گۆرانە لە بواری وەرگێڕاندا.”

گێڕانەوەی ئەم سەربووردەیە وانەیەک بووە بۆ ئەنوەر قادر محەمەد، کە پێویست نییە سەددەرسەد پاپەندبین بە تێکستەوە، بەڵکو دەکرێ بە هەندێ وشەئاراییەوە، کە لە زمانی بنەڕەتدا کراوە، وەهاش لە زمانی بۆوەرگێڕدراودا، دەستمان واڵا بکەین.

لە جێیەکی تری پێشەکییەکەدا ئەم دێڕانە دەخوێنینەوە:

“ئێستا کە باس لە هەوڵدانی خۆم لە مەیدانی وەرگێڕاندا دەکەم، دەبێ بە کورتی بگەڕێمەوە بۆ سەرەتای ساڵانی (١٩٧٠)ی سەدەی ڕابردوو، کە قوتابی بەشی کوردیی کۆلێجی ئادابی زانکۆی بەغدا بووم. ساڵی سێیەم بابەتی (وەرگێڕان)مان دەخوێند، مامۆستای هێژام پ. د. عیزەدین مستەفا ڕەسووڵ ئەم بابەتەی پێ دەگوتین، دیار بوو دەیویست لە ئاست ئەو قۆناغەی ئێمەدا هەندێ بابەتی تیۆریی وەرگێڕانمان فێر بکات و دواتریش جێبەجێی بکەین. وەک کەرەستەی بنەڕەتی کۆرسەکە کتێبی (وەرگێڕان هونەرە)ی د. جەمال نەبەزی بۆ هەڵبژاردین. دیارە مامۆستا خۆی کار و بەرهەمی وەرگێڕاوی هەبوون…” لێرە بەدواوە باس لە تەجرووبەیەکی سەرەتایی دەکات لەو ساڵەدا، کە پ. د. عیزەدین مستەفا ڕەسووڵ بەیتێک شیعری عەرەبی شاعیر (محەمەد مەهدی جەواهیری) بووە، داویەتی پێیان تا بیکەن بە کوردی، لە بەیتەکەدا وشەیەک هەبووە زیاد لە مانایەکی هەبووە و ئەنوەری قوتابی لێی بەگومان بووە، پاش تێپەڕینی ئەو هەموو ساڵە، نزیک بە پەنجا ساڵ، ئەنوەر قادر محەمەدی ناسراو لە گێڕانەوەی ئەو تەجرووبەدا گەیشتووەتە ئەم ڕاستییە و وەک ڕێباز و باوەڕێک لای چەسپیوە کە “هەر جارێ دێڕێک، پەرەگرافێک… هتد، وەردەگێڕم و دەزانم جەمسەرەکانی واتا ئەوەندە تۆزێ بنەمایەکی لۆجیکیان نییە (تەنانەت ئەوەندەی لە شیعریشدا دەبێ لۆجیک هەبێ) دەردەکەوێت هەڵەم، بۆیە دەکەومە شەنوکەو و فەرهەنگ گەڕان، بەڵام جاری وا هەیە ئەوەش بە فریات ناکەوێ!”

بێگومان قۆناغی دواتری، ئەگەرچی کورتە، بەڵام زۆر بە بڕشت و سوود، ئەویش چوونیەتی بۆ کۆڕی زانیاری کورد لە بەغدا، [تەنیا سێ مانگ لەوێ ماوەتەوە و دوایی چووەتە شاخ: مانگی ١١ی ١٩٧٣ تا مانگی ٢ی ١٩٧٤] لەوێ زمانی فارسییەکەی پەرە پێ داوە و لە ڕێی فاتیحی مەلا عەبدولکەریمی مودەڕیسەوە، کۆمەڵێک سەرچاوەی ناوازەی فارسی خراوەیە بەردەست. هەر لەوێ کەسانێکی ناسیوە کە شارەزا بوو لە بواری زمان، وەرگێڕان و ئەدەبدا: کاکە حەمەی مەلا کەریم و شوکر مستەفا و هێمن و عەبدولڕەحمان زەبیحی، ئەم نووسەرانە لەوێ کاریان کردووە و ئەمیش لێیان سوودمەند بووە.

پاشان دەچێتە قۆناغێکی تر و هەوڵێکی تر لە وەرگێڕاندا، ئەویش بە دروستی ساڵی ١٩٧٤ کە دەچێتە شاخ، لە دەزگای ڕاگەیاندنی شۆڕشی ئەیلوول کار دەکات. لەم قۆناغەدا ئەنور قادر محەمەد کۆمەڵێک شارەزا و پسپۆڕ لە بواری زماندا لە دەوروبەری خۆی دەبینێتەوە، گفتوگۆ و هەڵسوکەوت و کارکردن و هەمەئاهەنگی لەگەڵ ئەوان، وا دەکەن بەرچاوڕوونتر و فراوانتر ئاسۆکانی وەرگێڕان ببینێتەوە، یەک لەوانە کە بەردەوام دێتە بارەگای ڕاگەیاندن و بەو بابەت و هەواڵ و وەرگێڕانانەدا دەچێتەوە کە ئامادە دەکرێن تا لە ئێستگە بخوێنرێنەوە، مامۆستا هەژار موکریانییە، بێگومان لێرەدا دەرفەتی باسکردنی شۆڕەسوارێکی وەک هەژارمان نییە لە بواری زمانی کوردی و وەرگێڕاندا، لەبری ئەوە ئەم چەند دێڕە یادداشتەی ئەنوەر قادر محەمەد سەبارەت بەو کەسێتییە و کاریگەریی لەسەر ئەو، دەخوێنینەوە:

“مام هەژار جارێک ڕووی تێ کردین گوتی: (مەیەن وشە وشە ڕستە ڕستە هەر عەرەبییەکە بکەن بە کوردی، هەواڵەکە بخوێننەوە باش تێی بگەن، ئەوجا وەرن هەر بە زمانی ئاسایی چۆن هەواڵێک بۆ کوردێک دەگێڕیتەوە و مەبەستیشتە چاک تێی بگات، ئاوا بکەن! گوێیش مەدەنە ئەوەی ڕستەیەکی کوردی یان بەشێکی پەرەگرافەکە بەر و دوا بێ لەگەڵ عەرەبییەکەدا… جا ئەوسا دەزانن و کردی بە گاڵتە و گوتی: ئەوەی کردووتانە بە کوردی نەک هەر کەسێکی ئاسایی، بەڵکو خۆیشتان باش تێی دەگەن چ دەڵێن.) ئەمە پوختەی لایەنێکی ئەزموونی دوورودرێژی وەرگێڕانی ئەو وەرگێڕەیە، کە ئاوا بە سادەیی بە ئێمەی دەگوت، ڕاستە وەرگێڕانی هەواڵ و وتاری سیاسی جیاوازە لە هەندێ ڕووەوە لە بابەتی ئەدەبی و هونەری، بەڵام دیسانەوەش ئەم چەمکەی مام هەژار جەوهەری و کاریگەرە لە وەرگێڕاندا بە گشتی و سوودی بۆ ئەمانەش دەبێ.”

هەر پەیوەست بە مام هەژار و یادەوەریی ئەو ڕۆژانەوە، لە داوێنی هەمان لاپەڕە و لە پەراوێزێکدا، ئەم چەند دێڕەش دەنووسێت:

“جارێکیان لەباتی وشەی “تبریر”ی عەرەبی، وشەی “پاساو”م بەکار هێنا، کە لە ناوچەی خۆمان لە قەرەداخ و جافایەتی زۆر باوە، بەوپەڕی تەوازعەوە لێی پرسیم:

ـ بابم! “پاساو” چییە؟!

ـ پێم گوت، پێکەنی و ستایشی کردم و بە دڵیشی بوو، چونکە وشەیەکی ڕەسەن بوو، دوژمنی باوەکوشتەی مام هەژار وشەی داتاشراو بوو.”

لەو چەند دێڕەوە تێدەگەین کەسانی گەورە و بلیمەت، قەت لە خۆیان بایی نابن، بەڵکو بە حەز و مەیلی قوتابییەکی سەرەتاییەوە، بەردەوام لە هەوڵی فێربوون و خۆپێگەیاندان، دەبێت بزانین ئەو چەند دێڕەی سەرەوە لەنێوان دوو کەسدا ئاڵوگۆڕ کراوە، کە ئەودەم وەک مامۆستا و قوتابی بوون، بەڵام دەبینین ئەو سنوورە سڕاوەتەوە، ئەمەیە ئەلف و بێی مەعریفە.

***

کتێبی “هەڵبژاردەیەک وەرگێڕان لە ئەدەبی گەلان” هەڵبژرادەی کۆمەڵێک دەقی ئەدەبییە، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم ٢٠٢٤ بڵاوی کردووتەوە، دەتوانین کتێبەکە وەها پۆلێن بکەین: شیعر، چیرۆک، پەخشان، گفتوگۆ، وتار، ئەدەبی منداڵان، نامە، ژیاننامە و یادەوەری. کتێبەکە وەرگێڕانە و لە پێنج زمانەوە بەرهەمەکان خراونەتە سەر زمانی کوردی، ئەوانیش: ئینگلیزی، ڕووسی، سویدی، عەرەبی و فارسین. هاوکات لە پاڵ ئەوەدا وەرگێڕانی ئەدەبی کوردی و فارسیشی تێدایە بۆ سەر زمانی عەرەبی، کە ئەوانیش لە شیعر و چیرۆک و ناساندنی نووسەرانی ئەو دوو زمانەدا دەبیننەوە. تێکڕای دەقەکانی ئەم کتێبە لە کات و شوێنی جیاجیادا، لە گۆڤار و ڕۆژنامە و بەشێکیشیان لە کتێبدا، چاپ و بڵاو کراونەتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا، ئەوەی لە دووتوێی ئەم کتێبە ٤٠٠ لاپەڕەيیەدا کۆ کراوەتەوە، هەموو کارە وەرگێڕاوەکانی وەرگێڕ نییە کە لە درێژەی نیو سەدە کارکردندا بەرهەمی هێناون.

بۆ هەڵسەنگاندێکی بەراوردکارانە، پێویست بە شارەزایی تەواو دەکات لە هەریەک لەو زمانانەی وەرگێڕ کاری لێوە وەرگێڕاون، ئەوەش لە نووسینێکی ئاوادا کە هەر لە سەرەتاوە وەک “هەوڵی ناساندێک” خۆی ناساندووە، زەحمەتە، بەڵام دەتوانین داوەری لەسەر دەقە بەرهەمهاتووەکانی دووتوێی ئەم کتێبە بکەین، کە تێیدا هەست بە ماندووبوون و وردبوونەوە و دیققەتدانی وەرگێڕ دەکەین لە ئانوساتی گوازتنەوەیان بۆ زمانی دایک، ئەویش جیا لە کوردییەکی پاکژ و پاراو، کوردییەک کە هیی ئەوەیە لێیەوە فێر ببین، هاوکات بە بۆچوونی ئێمە خاڵێکی زۆر لەوە گرنگتریش بەرچاوە: ئەویش گوازتنەوەی شێوازی نووسەرانە لە ڕێی دەقەکانیانەوە، وەرگێڕ هەوڵی داوە بە تەنیشت ناوەرۆکی بەرهەمەکانەوە نیگای لەسەر شێواز و فۆرمی دەقەکانیش بێت، ئەمەش بە ئاشکرا دەبینرێت، بۆ نموونە: لەم کتێبەدا شیعری شاعیری گەورەی ڕووس “پوشکین” هەیە، کە ڕاستەوخۆ لە زمانی ڕووسییەوە کراوە بە کوردی، هاوکات شیعری شاکاری مەزنی سوید “ئارتور لوندکڤیست”یش هەیە، کە ئەویش ڕاستەوخۆ لە زمانی سویدییەوە کراوە بە کوردی، لەتەک ئەواندا شیعری شاعیری دیاری فەلەستینی “مەحموود دەرویش” هەیە و شیعری “سوهراب” و “شاملوو” و “فروغ فەروخزاد”ی فارسیش هەن، خوێنەری ئەم کتێبە دەتوانێت بە خوێندنەوەی دەقەکان شێوازەکانیش هەست و درک پێ بکات، ناتوانین بڵێین شێوازی “پۆشکین” هەمان شێوازی بۆ وێنە “مەحموود دەرویش”ە، یان هەر یەکێک لەوانی تر کە لە بەراورددا ڕایان بگرین. ئەمە بە خاڵێکی سەرکەوتوو بۆ وەرگێڕی ئەم کتێبە لەقەڵەم دەدرێ، خاڵێک کە وەدیارخەری تێگەیشتنی قووڵە لە کایەی وەرگێڕان، لە ڕێی دەقە وەرگێڕاوەکانی نێو ئەم کتێبەوە تێدەگەین، وەرگێڕ بە عەشقەوە، پاش خوێندنەوەی دەیان بەرهەم و کتێب، ئەم چەپکەگوڵەی گوڵبژێر کردووە بۆ وەرگێڕان، بە واتایەکی تر، لەگەڵ هەریەک لە دەقە وەرگێڕاوەکانیدا ژیاوە و شەونخوونی لەگەڵ کێشاون، بۆیە ئەوەی لێی کەوتووەتەوە، هەم چێژبەخشە، هەم جوانە و هەم دەشتوانێت کاریگەریی ئەرێنی لەسەر شێوازی نووسینمان دابنێت.

دیارە ڕووبەرێکی بەرچاوی کتێبەکە بۆ شیعر و ناساندنی ئەزموونی هەمەلایەنەی شاعیرانە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دیکەی ژانرەکان فەرامۆش نەکراون، چیرۆک یەکێکە لەو ژانرانە و خوێنەر لەم کتێبەدا چەند چیرۆکی زۆر جوان و تایبەت دەخوێنێتەوە، دیسان لێرەشدا جێی خۆیەتی کە ئاماژە بۆ ئەو خاڵەی سەرەوە بکەین، مەبەستمان “پاراستنی شێوە و فۆرمی نووسینی نووسەرێکە بۆ نووسەرێکی تر”، لە چیرۆکە وەرگێڕاوەکانیشدا هەمان پێوەر بە گوڕە و چیرۆکی “مادلین”ی سادق هیدایەت هیچ بەو شێوە و شێوازە ناچێت کە هەردوو چیرۆکی “بۆ بنی دنیا” و “لاوی و پیری”ی نووسەری ڕووس “ئیڤان ئەلیکساندەرۆڤیچ بوونین” نووسیویەتی و نموونەی چیرۆکی هەردوو نووسەر بە کوردی لە کتێبەکەدا هەن.

لە کۆتاییدا دەمێنێتەوە خاڵێک، ئەویش گرنگی وەرگێڕانە لەو پێگەیەوە کە ئاماژەمان بۆ کرد، واتە بە هەمان ئەمانەتی گوازتنەوە و وەرگێڕانی ناوەرۆکەوە، شێوە و شێواز و فۆرمی دەقیش بگوازرێتەوە زمانی دایک و مەبەست. ئەمڕۆ وەرگێڕانێکی زۆر لە زمانە جیاوازەکانەوە بەردەوامە و ڕۆژانە کتێبخانەی کوردی لێ پڕ دەکرێت، ناکرێت لێرەدا حوکم بدەین و وەک یەک تەماشای ئەو لێشاوە هەراوە بکەین، بەڵام دەتوانین بە ڕێژەیەکی بەرین ئەم بۆچوونە بڵێین کە، یەکدەستی و یەکزمانی و یەکشێوەییەکی زۆر بەسەریاندا باڵادەستە، ڕەنگە بۆ خوێنەرێک کە تەنیا بە مەیلی ناوەرۆک و پەیامی دەقەکانەوە بێت، ئەمە ئاسایی بێت و بێ هیچ گرفتێک تێیپەڕێنێت، بەڵام بۆ کەسانێک کە لە پاڵ ناوەرۆکدا هەستیاریی شێوە و فۆرمی دەقیان هەیە، ئەمە ئیدی قابیلی قبووڵ نییە و ناتوانێت متمانە بەو وەرگێڕانە بکات، لێرەدا نامانەوێ بچینە کێشەکانی وەرگێڕانەوە، کە زۆرن و لەوانە وەرگێڕان لە زمانی دووەم و سێیەم و… بەڵام بەڕاستی ئەگەر وەرگێڕانێک نەتوانێت لە یەک کاتدا نیگای لەسەر ناوەرۆک و فۆرم بێت، وەرگێڕانێکی نوقستانە و بە دارشەق ڕێ دەکات، ڕەنگە هۆکارە هەرە سەرەکییەکەش بۆ نەناسینی شێوازی نووسین و فەزا و دنیابینیی دەق و ئیمزای نووسەر وەک خەسڵەت، بگەڕێتەوە، ئەمەش بێگومان بە دەرمانی خێرا و چارەسەری بەپەلە جێبەجێ نابێت، دەبێت وەرگێڕ خۆی ئەو دەرفەتە بە دەق و نووسەری ئەو کتێبەکە بدات کە بڕیارە بەرهەمەکەی بکات بە کوردی، نەک لەگەڵ تاقە کتێبێکیدا، بەڵکو بە لانیکەمەوە لەگەڵ نیوە پتری کارەکانیدا بژی و بیخوێنتەوە، تاکو بتوانێت وەرگێڕانێکی شایستە و شیاو پێشکەش بە خوێنەرانی کورد بکا، هەر ئەوەی وەرگێڕی “هەڵبژاردەیەک وەرگێڕان لە ئەدەبی گەلان” کردوویەتی.

خستنەڕووی کتێبی “بنەماکانی جوگرافیای گوندی”

خوێندنەوەی: سەردەم

یەکێک لەو لایەنانەی لە کتێبخانەی کوردیدا جێی بەتاڵە، لێکۆڵینەوەیە لە سروشتی گوند و جوگرافیای گوند، لە کاتێکدا ئێمە بە ئێستاشەوە لە سروشتێکی گوندیدا دەژین و شارەکانمان، هێشتا سروشتی شارە گەورە و پێشکەوتووەکانی وەک شوناس وەرنەگرتووە. گوند چییە و پێکهاتەکانی چین و ئەو داب و نەریت و کولتوورانە چین کە گوند لە شار جیا دەکاتەوە؟ لایەنی ئابووری و سروشتیی گوند چۆنە و سەرچاوەی بژێوی گوندنشینان چین؟ ئەمانە و زۆر پرسیاری تر دەتوانن لەسەر گوند و ئەو پانتاییەی پێی دەگوترێ دێهات، بپرسین. پێمان وایە لە لێکۆڵینەوەی کوردیدا ئەم خانەیە لە پاڵ زۆر خانەی تردا خاڵییە و لەگەڵ ئەو سەدان گوندەی هەمانە، هێشتا وەک پێویست نەتوانراوە توێژینەوەی زانستی و بابەتی، دەربارەی گوندە کوردییەکان و ناسین و تایبەتمەندییان بنووسرێت. هەر لێرەوەیە کاتێک کتێبێک بە کوردی دەربارەی ئەو لایەنە چاپ دەبێت، هەر زوو دەبێت لە لایەن پسپۆڕان و کەسانی ئارەزوومەند بە وەها لایەنێکەوە، بقۆزرێتەوە و بخوێنرێتەوە.

کتێبی “بنەماکانی جوگرافیای گوندی” یەکێکە لەو کتێبە گرنگانەی لە ٢٠٢٤دا لە لایەن دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمەوە، چاپ و بڵاوکراوەتەوە، ئەم کتێبە لە نووسینی دکتۆر عەباس سەعیدی و وەرگێڕانی موزەفەر خوسپییە، کتێبەکە لە قەبارەیەکی مامناوەندی و لە دووتوێی ٢٦٥ لاپەڕەدا چاپ بووە. ئەم کتێبە بە زمانێکی ڕوون و ڕەوان، دوور لە ئاڵۆزاندن و هەر ناڕوونییەک، هەوڵ دەدات بنەما گرنگەکانی گوند بخاتە بەردەستی خوێنەر، کتێبەکە بە شێوەیەکی هێجگار پوخت و دوور لە درێژدادڕی و جوینەوە، ئایدیا سەرەکییەکانی پێشکەش دەکات. نووسەر، بێگومان وەرگێڕیش، لە هەوڵی ئەوەدایە خوێنەرانێکی زۆر لە دەوری کتێبەکەی کۆ بکاتەوە، بە واتایەکی تر، کتێبەکەی بە جۆرێک داڕشتووە کە نەک بە تەنیا کەسانی پسپۆڕ و شارەزا لە بوارە ئەکادیمییەکاندا، بەڵکو کەسانی ئاسایی و ئارەزوومەند بۆ وەها باسێک، کە لێکۆڵینەوەیەکی هەمەلایەنە دەربارەی بنەماکانی جوگرافیای گوندی، لێی سوودمەند بن و چێژی لێ ببینین.

ناوەرۆکی ئەم کتێبە بەسەر حەوت بەشدا دابەش کراوە، لە هەریەک لەو بەشانەدا چەندان وردەبەشی تر و ناونیشانی لاوەکی جێیان بۆ کراوەتەوە و کە تێکڕاش کۆی بیرۆکە سەرەکییەکەی پشتی کتێبەکە دەگەیەنن. سەرناوی سەرەکی بەشەکان بەم جۆرەن: “بەشی یەکەم: بنەما و پێناسەکان، بەشی دووەم: میتۆدی شیکاری لە جوگرافیای گوندیدا، بەشی سێیەم: پێکهاتەی شوێنیی وارژینە گوندییەکان، بەشی چوارەم: ڕایەڵی شیتەڵیی وارژینە گوندییەکان، بەشی پێنجەم: تایبەتمەندی کۆمەڵایەتی ـ ئابوورییەکانی وارژینە گوندییەکان، بەشی شەشەم: پەیوەندییەکانی شار و گوند، بەشی حەوتەم: پلاندانان و پەرەسەندنی گوندی”. بۆ نموونەی ناونیشانە لاوەکییەکان، تەنیا بەشێک لەو حەوت بەشە وەردەگرین، بۆ ئەوەی ببینین کە نووسەر چەند وردەکارانە چووەتە بنج و بنەوانی توێژینەوەکەیەوە، بۆ وێنە تەماشای بەشی پێنج دەکەین: “بەشی پێنجەم: تایبەتمەندی کۆمەڵایەتی ـ ئابوورییەکانی وارژینە گوندییەکان: پێکهاتەی کۆمەڵایەتیی وارژینە گوندییەکان، ئاپۆرە و کار لە گونددا، گرووپبەندیی کۆمەڵگەی گوندی، کارکردی وارژینە گوندییەکان، کارکردی نیشتەجێبوون، کارکردی ئابووری ـ بەرهەمهێنان، کارکردی خزمەتگوزاری ـ ئاسانکاری، کارکردی حەوانەوە ـ پەیوەندیگرتن. پەیوەندییە ئابوورییەکانی وارژینە گوندییەکان: ڕووبەری کێڵگەکان و پەیوەندییەکانی هێزی کار، شێوەکانی بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی، شێوەی کەڵکوەرگرتنی تایفی ـ ئێلی، شێوەی کەڵکوەرگرتنی بنەماڵەیی، شێوەی کەڵکوەرگرتنی فیۆداڵی، شێوەی کەڵکوەرگرتنی سەرمایەدارانە، شێوەی کەڵکوەرگرتنی هاوبەش (بەکۆمەڵ)، سەرچاوەکانی بەشی پێنجەم.” نووسەر لە هەریەک لەو ناونیشانانەدا، بە نموونەی جۆراوجۆر و پشتبەستوو بە داتا و سەرچاوەی باوەڕپێکراو، هەوڵ دەدات لە ئایدیا سەرەکییەکەی نزیک ببێتەوە.

لە پێشەکیدا نووسەر دەنووسێت: “ئەگەرچی لێکۆڵینەوەی زانستییانە لە گوندەکان وەک بەستێنێکی توێژینەوە، لەمێژە جێگەی سەرنج بووە، بەڵام تەنها لەم چەند دەیەیەی دوایدا ئاوڕی تایبەتی لێ دراوەتەوە. ئەوەی کە پێویستیی ئەم بابەتە زۆرتر دەردەخات، ئەو ڕاستییەیە کە پەرەسەندنی بێئامانی شارەکان و کەموکورتی و ئاڵۆزییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان، دەرئەنجامی دواکەوتوویی، لەرزۆکی و داڕمانی ژیانی گوندییە و گەشە و پەرەسەندنی زۆربەی وڵاتان، لە ڕێگەی ڕێکخستنەوەی بەستێنە گوندییەکانەوە دێتە ئاراوە. هەر بۆیە ناسینی وارژین (نشینگە، جێگەی نیشتەجێبوون، بە فارسی: سکونتگاە)ە گوندییەکان بایەخێکی زۆریان لە زانستگەلی وەک جوگرافیا، ئابووری و کۆمەڵناسیدا هەیە.” یەکێک لە خاڵە هەرە جددی و گرنگەکانی ئەم کتێبە، ڕەچاوکردنی بارودۆخ و سەردەمە، نووسەر لە ڕوانگەی ئەمڕۆوە سەیری ژینگە و سروشتی گوندەکان دەکات، بەو واتایەی توێژینەوەکەی لە ئێستادایە، واتە سەدەی بیستویەک، هاوکاتی هەموو ئەو گۆڕانە گەورانەی بەسەر کۆی ژیان و مرۆڤایەتیدا هاتووە، گوندەکانیش بەدەر نین لەم گۆڕانانە، ئێستا چیدی ناتوانین گوندێک بە پێکهاتەی پەنجا ساڵ لەمەوبەرەوە ببینینەوە، دەستی کار و گەشەی پیشەسازی و وەبەرهێنان، چ لە خانووبەرە و چ لە ستایلی ژیاندا، گەیشتووەتە گوندە دوورەکانیش، ئێستا دەبینی گوندەکان لە لێشاوی ئەو گۆڕانە خێرا و هەمەلایانانەدا شکڵ و شێوە دەگرن و ئەمەش کاری کردووەتە سەر بژێوی و جۆری ئابووری و پەیوەندی کۆمەڵایەتی و جوگرافیایان. نووسەر بەردەوام نموونەی زیندوو لە وڵاتانی ئەورووپی دەهێنێتەوە، بەڵام بەردەوامیش ئەولەویەتی نموونەکانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە و هەوڵ دەدات بە ڕوونی دەریبخات کە شروشتی گوند لە پێشدا چۆن بووە و دواتر لە خولی هاتنی بە هەژموونی سەرمایەداری و ڕووکردی گوندەکان بۆ شار و هەلی کاری پیشەسازیی گەورەی وەک کارگە و کۆمپانیاکانی وەبەرهێنان و چۆڵبوونی گوندەکان، چ کاریگەرییەکی لەسەر کۆی گوندەکان داناوە.

نووسەر سەرەتایەک بۆ کتێبەکەی دادەنێت، هەوڵ دەدات لەو سەرەتایەدا مەبەست و بازنەی توێژنەوەکەی خەتکێش بکات، دێت کۆی ئەو چەمک و زاراوانە شی و پێناسە دەکات، کە لە ڕەوتی توێژینەوەکەیدا چەندپاتە دەبنەوە، سەبارەت بە “پێناسە و مەبەستەکانی جوگرافیای گوندی” نووسەر دەنووسێت: “لە باسەکانی جوگرافیای گوندی لەم چەند دەیەی دواییدا، زۆرتر جەخت خراوەتە سەر هۆکار و دیاردە سروشتی، کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان و پەیوەندیی نێوانیان. پیێر ژۆرژ پێی وایە جوگرافیای گوندی، شیکردنەوەی گشتیی دیاردە سەرەکییەکانی ژیانی گوندییە لە ژینگەی جیاوازی سروشتی، ئابووری و کۆمەڵایەتیدا. هەندێکی تر لە جوگرافیزانان پێیان وایە جوگرافیای گوندی بە واتای شیکردنەوەی سەرچەشن، بنەما و کارکردی نشینگە گوندییەکانە. لەوانەش، جوگرافیزانە ئەڵمانییەکان لەمەڕ چۆنیەتیی پێکهاتن و مێژووی گۆڕانکاریی گوندەکان، لێکدانەوەی بەربڵاویان کردووە. ئەم ڕوانگەیە لە بنەڕەتدا جوگرافیای گوندی و پرسەکانی لە چوارچێوەی باسەکانی جوگرافیای نشینگە گوندییەکاندا گەڵاڵە دەکات. هەڵبەت لێکۆڵینەوە لە نشینگەکان لەم ڕوانگەیەدا، تەنها لە لێکۆڵینەوەی ڕواڵەتیدا بەرتەسک نابێتەوە و تایبەتمەندییەکانی وارژینی گوندی وەک هێمای مێژوویی، کولتووری، کۆمەڵایەتی و ئابووریی گرووپە مرۆییەکان، لە شوێنە تایبەتە جوگرافییەکاندالەبەرچاو دەگیرێن.”

توێژەر لەم کتێبەدا بە وردی جۆر و شێوەی گوندەکان دەستنیشان دەکات، هەوڵ دەدات لە ڕووی تۆپۆگرافی و دەستکاریکردنی سروشتەوە، بچێتە ناو پێکهاتەی وردتری گوندەوە، بۆ وێنە: لە باسی “سەرچەشنی وارژینە کۆگاییەکان”دا، دەنووسێت: دەکرێت سەرچەشنە جیاوازەکانی گوندە کۆمەڵگەییەکان لە سێ دەستەی سەرەکیدا پۆلێن بکەین:

ئەلف/ گوندە هێڵییەکان

ب/ گوندە بازنەیی یان مەیدانییەکان

ج/ گوندە تەختەکان

وارژینی هێڵی وارژینێکە خانووەکانی بە ڕیز و بە درێژایی تەوەرێک دامەزراون. وارژینی بازنەیی یان مەیدانی، زاراوەیەکی گشتییە بۆ ئەو گوندانەی ناوەندەکەیان گۆڕەپان یان شوێنێکی گشتییە و خانووەکان بە دەوری گۆڕەپانەکەدان. گۆڕەپان شوێنێکی گشتییە وەک ناوەندێک بۆ مەبەستی جیاوازی پەیوەندیدار بە ژیانی گوندی کەڵکی لێ وەردەگیرێت. سەرچەشتی تەخت یان پەڕەیی، گشتگیرترین جۆری ئەم سەرچەشنە، گوندگەلێکن کە شیتەڵی بێتەکووز و پەڕییان هەیە و پێیان دەڵێن گوندی تەپۆڵکەیی. ڕەنگە لەم گوندانە شەقام و گوزەرگەکان بە شێوەی ئەستێرەیی، پێچاوپێچ و بێتەکووز و پڕ لە کۆڵانی داخراو و… بن. گشتگیرترین شیوەی زەویی کشتوکاڵی لەم گوندانەدا، شەرچەشنی بلۆکی یان زەویی پەرشوبڵاوی کەرتییە. گوندە تەپۆڵکەییەکان چەشنێکی تایبەت لە گوندی خۆڕسکن و بەبێ تەکووز و پلانێکی پێشوەخت، گەشەیان کردووە.

سەبارەت بە خانوو لە گونددا، هەڵکەوتە و جۆری پێکهاتە و گرنگییەکانی، بەم شێوەیە وەدەر دەخات:

١/ بەگریکردن لە خۆیان لە هەمبەر گرووپە هێرشبەرەکان، یان گیاندارە دڕندەکان.

٢/ سنوورداریی سەرچاوەکانی ئاو.

٣/ پەیوەندی و خزمایەتیی بنەماڵەیەی و خێڵەکی.

٤/ چالاکییە کشتوکاڵییە تایبەتەکان و جەختکردن لەسەر کشتوکاڵی بەکۆمەڵ.

٥/ ڕێوشوێنی تایبەت و پلاندانانی شیتەڵی.

٦/ هۆکارگەلی ڕامیاری، ئایینی و ئایدۆلۆژیک.

بە کورتی کتێبەکە بە ‌قووڵیی ڕۆ دەچێتە جوگرافیای گوندەوە، خوێندنەوەیەکی هەمەلایەن پێشکەش دەکات، هەوڵ دەدات هیچ یەکە و پێکهاتەیەک فەرامۆش نەکات.

دوو بەشی کۆتایی ئەم کتێبە، تێیدا نووسەر لە دوو باسی گرنگ و ئەمڕۆیی دەدوێت، یەکەمیان پەیوەندی نێوان شار و گوندە لە ئێستادا، دووەمیان پلاندانان و پەرەسەندنی گوندییە. لە یەکەمدا باس لەو سەرەتایە دەکات کە گوند و شار سەربەخۆیی خۆیان ژیاون، بەڵام لەگەڵ هاتنی گوژمی پیشەسازییدا، شەپۆلێکی بەرفراوان لە کۆچکردن لە گوندەوە بۆ شارەکان دەست پێ دەکات، ئەم شەپۆلە شێواوییەکی گەورە و وێرانکەر ڕووبەڕووی شار دەکاتەوە، هاوکات بۆ گوندەکانیش زیان و زەرەری گەورە دەدات، بەوەی چۆڵ دەبن و ئەو بەرهەم و خۆراک و وزانەی دەستی گوند بەرهەمیان دەهێنێت، کز دەکەن و دەپووکێنەوە، شارەکانیش لە ڕووی کولتوورییەوە تووشی شێواوی دێن و ژینگەی شار لەدەست دەدەن، لەم بەشەدا توێژەر باس لە چەند مۆدێل دەکات و لەژێر چەتری ئەو مۆدێلانەدا ئایدیاکانی ڕوون دەکاتەوە و دەگەنێت.

لە پلان و پەرەسەندنی گوندەکان لە ئەمڕۆدا، نووسەر کۆمەڵێک پێشنیار دەکات، کە ڕەچاوکردنیان، دەبێتە هۆی دروستیی سروشتیی پەرەسەندن و سەرکەوتن، لەوانە:

١/ پلاندانانی ئاپۆرەیی، هەم بە واتای کۆنترۆڵی زیابوونی ئاپۆرە و هەمیش بە واتای پێشگرتن لە چۆڵبوونی گوندەکان.

٢/ پلاندانان لە بواری ئافراندنی هەلی کار و چالاککردنەوەی ئابووریی گوندیدا.

٣/ پلاندانی ژینگەیی و پاراستنی بەستێنە گوندییەکان، بە مەبەستی پاراستنی تایبەتمەندی ئیکۆلۆژیک و بەرچاوگەی سروشتیی گوندەکان.

٤/ پلاندانانی یەکپارچەکردنی زەوییەکان و زیادکردنی بەرهەمهێنانی گوندی.

٥/ پێشخستنی هەرەوەزی و ڕەخساندنی بوار بۆ بەشداریی زۆرتری گوندییەکان لە بابەتی پەرەسەندندا.

٦/ پلاندانانی پیشەسازیی گەشتیاریی جیهانی لە وارژین و بەستێنە گوندییەکاندا.

سەبارەت بە وەرگێڕانی ئەم کتێبە و زمانی کوردییەکەی، دەتوانین بڵێین وەرگێڕ: موزەفەر خوسپی بە شێوەیەکی زۆر ناوازە و سەرکەوتووانە ئەم کتێبەی کردووە بە کوردی، هەوڵی داوە هەر تەنیا ناوەرۆکی کتێبەکە نەگوازێتەوە، بەڵکو زمانی کوردی بەرێتە هەندێ جێگە و شوێنی ترەوە کە کەمتر لەو کایەدا هەڵسووڕێنراوە، ئەویش بواری زاراوە جوگرافییەکانە، وەرگێڕ لە ڕەوتی وەرگێڕانی ئەم کتێبەدا توانیویەتی خەروارێک زراوەی جوگرافی دابتاشێت، کە دەتوانن لە فەرهەنگی جوگرافیدا جێکەوتە ببن، بەوەش ئاسۆیەکی بەسەر زمانی کوردیدا کردووەتەوە، کە توانستەکانی زۆر لەوە بەرینترن کە زانراوە. جیا لە ناوەرۆکە گرنگەکەی، کە بۆ خوێندنەوەی جوگرافیای گوندی کوردیی سوودبەخشە و پڕە لە پێشنیار و بەرچاوڕوونی، ئەگەر خوێنەری ئەم کتێبە کۆشش بکات لە سەروەختی خوێندنەوەدا ئەو وشە و زاراوانە بنووسێتەوە کە وەرگێڕ بەکاری هێناون و نوێن، دەتوانێت قامووسێکی چکۆلەی جوگرافی لێ دروست بکات، دواتریش لە بە کارهێنانەوەی ئەو وشە و زراوانەدا، دەتوانن لە زمانی کوردیدا جێگیر ببن و ببنە هۆی گەشە و نەشەی بریسکانەوە لە زمانەکەماندا.

خوێندنەوەی: سەردەم

مایەی خوشحاڵییە ئەمڕۆ بەشێکی بەرچاو لە بەرهەمەکانی گابریێل گارسیا مارکیز بۆ زمانی کوردی وەرگێڕاون و لەبەر دەستی خوێنەرانی کورددان، ناتوانین بێڵین کۆی ئەو بەرهەمانە بە کوردییەکی باش و وەرگێڕانی دروست وەرگێڕدراون، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێکی باش لە کتێبەکانی مارکیز بەوپەڕی ئەمانەتەوە کاری بەکوردیکردنیان بۆ کراوە. شیاوی ئاماژە بۆ کردنە کە بەشێکی زۆری ئەو بەرهەمانە دەقە ئەدەبییەکانی مارکیزن، واتە ڕۆمان و چیرۆکەکانی، لەگەڵ ئەوەيشدا هەندێ کتێبی تر لە وتار و گفتوگۆ و کتێب دەربارەی ئەو نووسەرە مەزنە، بە زمانی کوردی لەبەر دەستن، تەنانەت دوایین کتێبی مارکیز، کە پار بڵاو بووەوە و خۆی نەیبینی، ڕۆمانێک بوو، بە ناوی “گەلاوێژ وادەی دیدارمانە”، هەر زوو لەلایەن “فەرهاد چۆمانی”یەوە کرا بە کوردی و لە ڕووبەرێکی بەریندا خوێنرایەوە و پێشوازی لێ کرا. لێرەدا باس لە کتێبێکی نوێی مارکیز دەکەین کە لە لایەن دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمەوە لە ٣١٠ لاپەڕەدا چاپ کراوە و وەرگێڕ: ” د. ئەحمەد فاتیح محەمەد” لە زمانی عەرەبییەوە کردوویەتی بە کوردی.

خوێنەرانی مارکیز کاتێک ئەم کتێبە دەگرن بە دەستەوە، دیوێکی تری مارکیز دەبینن، دیوە ڕۆژنامەنووسییەکەی. لەم کتێبەدا کۆمەڵێک وتار دەخوێنینەوە کە مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ ماوەی نێوان (١٩٧٤ ـ ١٩٩٥)، تێکڕای ئەم وتارانە تەرخانن بۆ دۆخی سیاسی دنیا و بە تایبەت ئەو گٶڕانکارییە ڕیشەییانەی لەو ماوە زەمەنییەدا ڕوویان داوە، مارکیز لە هەریەک لەم وتارانەدا، بە نیگایەکی کنجکۆڵ و وردەوە، چ بە نووسین یان بە چاوپێکەوتن، خوێنەران بە باردوخی ڕامیاری و کۆمەڵایەتی ئاشنا دەکات، بە شێوەیەکی وردتریش نیگای مارکیز لەسەر ئەمریکا بە گشتی و ئەمریکاری لاتینە بە تایبەت. ناوی بەشێک لە وتارەکانی دووتوێی ئەم کتێبە: “چیللی، کودەتای سەربازی و ئەمریکییەکان، گفتوگۆ لەگەڵ فلیپ ئاگیدا، ئەو جەنگەی میگێڵ ئینریکیسی تێدا کوژرا، پرتوگاڵ، خاکی ئەورووپای ئازاد، تەنانەت فیلمە ڕووتەکانیش نرخی خۆیان هەیە، کوبا لە سەرەتاوە هەتا کۆتایی، بەڵێ، بەرخۆدانی چیللی بوونی هەیە، بەڵێ، ژەنراڵ تۆریخۆس کەسێکی هەیە بۆی بنووسێت، مانگەکانی تەمومژ، چی لر کۆنگۆ دەگوزەرێ، شۆڕش بە پیتە گەورەکان دەنووسێتەوە، نێوەندگیریی قەشەکان، لە ناوچەی ڤێتنامەوە، لە بیرەوەرییەکانمەوە: سەردانکردنی پاپا، لە کۆڵۆمبیا چی دەگوزەرێت؟ چەند سەرنجێک لەسەر گفتوگۆیەکی نوێی پەیوەست بە ماددە هۆشبەرەکانەوە”.

وەک لە بەشێک لەو ناونیشانانەدا دیارە، ئەم وتارانەی مارکیز دەرگیریەتی گەرمەباس و ئەو دۆخە پشێویی و ئاڵۆزاوانەن کە لەو ساڵانەدا ڕوویان داوە، پرسی دەسەڵات و دیکتاتۆرییەت، کە دەکرێت وەک چەق و کۆکەرەوەی کۆی وتارەکان بیبینینەوە، بەردەوام بۆ مارکیز جێی تێڕامان و مشتومڕ بووە، بۆ خوێنەرانی ئەدەبیاتەکەی ئەو، بە تایبەت لە شاکارە گرنگ و جیهانییەکانی “سەد ساڵ تەنیایی و پاییزی پاتریاک”دا، دەبینین چۆن وەک سەنتەری گێڕانەوەی ڕووداوەکان، مارکیز ئاوقای دەسەڵات و دیکتاتۆرییەت دەبێتەوە و بە شێوازێکی باڵا لە هونەر و تەکنیکدا، پێشکەشی دەکات. دیارە وەها باسێک ئەگەر نووسەرەکەی کنە و پشکنینێکی هەمەلایەنی بۆ نەکردبێت، ئاگاداری ڕەوشی دەسەڵات لە وڵاتدا نەبێت، بە وردی دەورەی مێژووی نەکردبێتەوە، بێگومان ناتوانێت دەقێکی نەمر پێشکەش بکات، ئەوەی مارکیز بە ئەدەبیات دەربارەی دیکتاتۆرییەت و سوپا و دەسەڵات لە ئەمریکای لاتین کردوویەتی، ڕەنگە هیچ کتێبێک نەیتوانیبێت هێندەی بەرهەمەکانی ئەو، ئەو بابەتانە لە یادگەدا بهێڵێتەوە، بێگومان مارکیز لەوەدا تەنیا نییە و ڕیزێک نووسەری داهێنەری تری لەگەڵدان، لەوانە: ئەستۆریاس، کارلۆس فۆینتس، ماریۆ فارگاس یۆسا، ئەفارۆ سپیدا و…

زمانی ئەم وتارانە زمانی ڕۆژنامە و ڕاگەیاندنن، بە واتایەکی تر، مارکیز لەم کتێبەدا “بەبێ کۆتوبەند” کەمتر پەرژاوەتە سەر ئەو زمانە چڕ و شیعرییە باڵا ئەدەبییەی ئێمە و تەواوی خوێنەرانی پێمان ناسیوەتەوە، لێرەدا مارکیز ڕوون و بێ گرێیە، بە سانایی ئایدیاکانی دەگەیەنێت و هیچ خۆی بە بەلاغەت و ڕازاندنەوەی ڕستەوە سەرقاڵ ناکات، ئەوەی مایەی دڵخۆشییە ئەوەیە، کە خەسڵەتی ئەم جۆرە لە زمانی مارکیز لەم کتێبەیدا، لە لایەن وەرگێڕی ئازیزمان د. ئەحمەد فاتیح محەمەدەوە سەرکەوتووانە گوازراوەتەوە و شوێنی شیاوی بۆ بینراوەتەوە لە زمانی کوردیدا. وەرگێڕ جیا لەوەی کە توانیویەتی دەقێکی وەرگێڕاوی شایستە بە خوێندنەوە پێشکەش بە خوێنەرانی مارکیز و کتێبخانەی کوردی بکات، هاوکات هەر لە ڕێی ئەم هەوڵەیەوە ئێمە ئاشنای مارکیزێکی تەواو جیاواز دەکات، مارکیزێک کە ئێمە جۆرێکی تر ناسیومانە. بەڵام هەر لێرەدا جێی خۆیەتی ئەوە بڵێین، کە خوێنەرانی وردبینی ئەم نووسەرە دەتوانن لە نێوان دەربڕین و هەڵکۆڵینەکانی مارکیزدا بۆ بەدواداچوونی پرس و باسە سیاسییەکان و لێدوان و بنکوڵکاری، ئیمزاکەی بدۆزنەوە.

یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی مارکیز نیگای چیرۆکانەیەتی بۆ پرسەکان، ئێمە دەتوانین تەنانەت لە گفتوگۆ و ڕاپۆرتەکانیشیدا ئەم نیگایە بدۆزینەوە، ئەم نیگایە تا قووڵایی بابەتەکان ڕۆ دەچێت، نیگایەکە وا دەکات ئاسۆیەکی بەرینتر بەسەر ئەو باسەدا بکرێتەوە کە نووسەر دەیەوێ دەربارەی بدوێ، مارکیز لەم نیگایەدا، لەم وتارانەدا، بەردەوام بۆی دەگەڕێتەوە و خوێنەر هەست بە هێڵێکی درامی و چیرۆکی دەکات، کە نووسەرەکەی بە وریاییەوە، لە نێوان هەڵکشان و داکشانی ڕووداوەکاندا، هانای بۆ دەبات.

مارکیز وەک ڕۆژنامەنووس نایاب و سەرکەوتوو بووە، توانیویەتی سوودێکی بەرفراوان لە کاری ڕاگەیاندن ببینێت و ئەدەبیاتەکەی پێ دەوڵەمەند بکات، لەمەشدا مارکیز تەنیا نموونە نییە، بەڵکو هەمنگوەی و ئالێندێ و یۆسا و زۆری تر لە نووسەران بەم ئەزموونەدا تێپەڕیون و توانیویانە لە کایەی نووسیندا بە جۆری تر بۆی بگەڕێنەوە و تەوزیفی بکەن.

پرسیارێک دەمێنێتەوە، ئایا ئەم وتارانە کە بۆ ساڵانێک و ڕووداوانێکی دیاریکراو نووسراون، خوێندنەوەیان لە ئێستا چ بایەخێکی هەیە؟ بێگومان دۆخی ناهەمواری وڵاتان، بە تایبەت لە ئێستادا بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە لەم دواییانەدا شایەتی کەوتنی کۆمەڵێک دیکتاتۆر بووین، خوێندنەوەی ئەم کتێبە دەتوانێت کۆمەکی باشمان بکات دەربارەی مێژووی دیکتاتۆرییەت و دەسەڵاتی خۆسەپێن. ئێمە لەم کۆمەڵگەیانەدا ئەزموونێکی تاڵ و ناخۆشمان لەگەڵ دەسەڵاتە یەک لە دوای یەکەکاندا هەبووە و هەیە، پرسی سیاسەت و حوکمڕانی، بەردەوام بۆ ئێمە مەسەلەی چارەنووسساز بووە و پێیەوە خەونەکانمان لەبارچوون، ڕوانینی مارکیز لە دەسەڵات و پرسی دیکتاتۆرییەت دەتوانێت گۆشەڕوانینێکمان تێدا وەگەڕ بخات کە وردتر بە مێژووی ناوچەکە و دەسەڵاتداریەتیدا بچینەوە. ئەم کتێبە بەشدارییەکی گرنگە لە دنیای سیاسەتدا، لە زانینی ڕوانینی دەسەڵاتداران بۆ حوکمڕانی و خەڵک، هەڵبژاردنی ئەم کتێبە بۆ وەرگێڕان، کارێکی زۆر پێویست و زەروورییە، ئەوە نییە کە باسەکان کۆن و بەسەرچووبوو بن، هەرگیز، تا ئەو ڕۆژەی بیدادی و دەسەڵاتی قۆرخکار حوکم بکەن، پرسی ئەم کتێبە و هاوشێوەکانی، نوێن.

ڕانانی: سەردەم

یەکێکی تر لە کتێبە باشەکانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، کتێبی (پەروەردەی پراکتیک)ە، بابەتی ئەم کتێبە لێکۆڵینەوەی پەروەردەییە و لە لایەن یەکێک لە پسپۆر و شارەزاکانی بواری پەروەردە (خەلیل عەلی) نووسراوە و ئێستا لە کتێبفرۆشییەکانی کوردستان بەردەستە.

بابەتەکانی نێو دووتوێی ئەم کتێبە بریتین لە: ئاستەنگەکانی بەردەم پەروەردەی پراکتیک، ڕێگەکانی وانەگوتنەوە لە پەروەردەی پراکتیکدا، کاریگەری و ئامادەکارییەکانی پەروەردەی پراکتیک، وانەی پراکتیک و پەروەردەی هونەر، تایبەتمەندییەکانی بەکارهێنانی پەروەردەی هونەر وەک هۆکارێکی وانەگوتنەوە، متمانە و دڵنیایی مامۆستا بۆ قوتابی پێویستە، چۆن مامەڵە لەگەڵ پرۆگرامی پەروەردەی هونەردا بکرێت؟ فێرکاریی پراکتیکی و چەندین بابەت و ناونیشنای دیکە.

هەر وەک خودی نووسەری کتێبەکە ئاماژەی بۆ کردووە ئەم کتێبە کۆمەڵێک بابەت و چالاکیی گرنگ و هەستیاری پەروەردەی پراکتیک لە وانەی هونەر لەخۆ دەگرێت، لەگەڵ ئەوەشدا لە هەندێک شوێندا لەبری وشەی خوێندکار، دەستەواژەی مامۆستا، یان ڕاهێنراو بەکار هێنراوە، چونکە خوێندکار لە دوای وەرزی یەکەمی دوا قۆناغی خوێندن لە پەیمانگە، کۆلیجە بنەڕەتی و هونەرییەکان ئامادە دەکرێن بۆ سەردانیکردنی قوتابخانەکان و دەچنە ئاستی جێبەجێکارەوە، ئەوەش وا دەخوازێت خوێندکار وەک مامۆستا، یان وەک کادرێکی وانەی پەروەردەی هونەر مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت و مامۆستاش ئەرک و مافەکانی بزانێت و لەگەڵ هەڵنانی هەر هەنگاوێکی پراکتیکدا بەرچاوی ڕوون بێت: ئیدی ئەم کتێبە سودی دەبێت بۆ ئەو مامۆستایانەی ئارەزوو دەکەن زانیاری زۆرتر لە بارەی وانەی پەروەردەی هونەرەوە بزانن، بە تایبەت لە ڕووی پراکتیکییەوە. کەواتە ئەم کتێبە هەموو ئەو زانیارییە پێویستانە لەخۆ دەگرێت، کە پێویستن بۆ مامۆستایەکی ئامادەکراو بۆ ئەم پرۆسە گرنگ و پڕ بایەخە و ئەوەش دەگەڕێتەوە سەر خودی مامۆستاکە، کە چەند دەتوانێت ئەو دڵسۆزی و پەرۆشی و زانیارییەی هەیەتی لەم پرۆسەیەدا بەکاری بهێنێت، هەروەها تواناکانی مامۆستاش پیشانی قوتابییەکان دەدات و لە هەمان کاتیشدا هێز و توانا شاراوەکانی قوتابییەکانیش دەخاتە گەڕ و لە کارێکی پڕاوپڕ هونەریدا بەکاریان دەهێنێت و توانا و کارامەییە شاراوەکانیان دەدۆزێتەوە و پیشانیان دەدات.

کتێبەکە ئەوەمان پێ دەڵێت کە پەروەردەی پراکتیک بریتییە لە ڕاهێنان و ڕاهێزان لە ڕێگەی خول، یان وانەی پراکتیکییەوە، تا وەرگر بە شێوەیەکی باش و پوخت زانیاری لەسەر بابەتی دیاریکراو بە شێوەیەکی راستەوخۆ وەربگرێت و ئەزموونی لەسەر بکات، جا ئەو زانیارییە پەروەردەیی بێت، یان هونەری، هەروەها بایەخی پەروەردەی پراکتیکی بۆ قوتابی ئەوەیە کە لەژێر چاودێریی کەسێکی دیرایکراو، یان شوێنێکی تایبەتمەند ئەو کارە ئەنجام بدات:

لە یەکێک لە بابەتاکانی نێو دووتوێی کتێبەکەدا بە ناوی (ئاستەنگەکانی بەردەم پەروەردەی پراکتیکی) نووسەر دەڵێت: لێرەدا پەروەردەی پراکتیک کۆمەڵێک چالاکیی فرەجۆری کردارەکی لەخۆ دەگرێت و لە ڕێگەیەوە کەسی ڕاهێنراو بە لایەنە جۆراوجۆرەکانی وانەکە، ئینجا هەنگاو بە هەنگاو لە پرۆسەی پەروەردە و فێرکردن تێدەگات و پێی ئاشنا دەبێت، کە سەرەتا بە بینین و دواتریش وەک مامۆستایەک لەناو پۆلدا ڕەفتار دەکات و ئەرکەکانی سەرشانی جێبەجێ دەکات، لەگەڵ ئەوەشدا پسپۆرانی پەروەردە  جەخت لە گرنگی و بایەخی کردەوە زانیارییە تیۆرییەکانی ئەخاتە بواری جێبەجێ کردنەوە، ئەوا ناتوانێت بە تەواوی لە پرۆسەکە تێبگات.

 پەروەردە پرۆسەیەکی ئاسانکاری فێربوونە، یان بەدەستھێنانی زانست و کارامەیی و بەھا و ڕەوشت و باوەڕ و خووە. ڕێگاکانی پەروەردەکردن بریتین لە فێرکردن، ڕاھێنان، چیرۆک، گفتوگۆ و توێژینەوەی ئاڕاستەکراو. پەروەردە کردن بە زۆری لەژێر ڕێنمایی پەروەردەکاراندا جێ بەجێ دەکرێت، لەگەڵ ئەوەشدا فێرخوازان دەتوانن خودی خۆیان پەروەردە بکەن. پەروەردە لە ڕێکخستنە فەرمی یان نافەرمییەکاندا دەکرێت ئەنجام بدرێت و ھەر ئەزموونێک کە کاریگەری نوێکاری ھەبێت لەسەر بیرکردنەوە وەک ھەست، یان کردەوە لەوانەیە بە پەروەردە دابنرێت. زانیارییەکان لە بارەی پەروەردە و چەمکی پەروەردەوە پێمان دەڵێن پەروەردەکاری (میتۆدناسی) فێرکردن پێی دەوترێت پەروەردەدان (پێداگۆگی) خوێندنی فەرمی بە شێوەیەکی گشتی دابەش دەبێت بەسەر چەند قۆناغێک وەک: قۆناغی پێش فێرکردن یان باخچەی ساوایان و قوتابخانەی سەرەتایی و خوێندنگەی ناوەندی و پاشان کۆلێژ و زانکۆ یان فێرخواز. ھەندێک جموجۆڵ ھەیە بۆ چاکسازی پەروەردەیی، وەک باشترکردنی کوالێتی و کارایی پەروەردە بە ئاڕاستەی پەیوەندی کارپێکراو لە ژیانی قوتابیان و چارەسەرکردنی کێشەی کارامەیی نەوەکان لە کۆمەڵگای مۆدێرن، یان کۆمەڵگەی داھاتوو بە گشتی. بۆ دڵنیایی لە نەوەیەکی پەروەردەکراو بڕوانامە یان بەڵگەمافێک بۆ خوێندن لە لایەن ھەندێک لە حکومەتەکان و نەتەوە یەکگرتووەکانەوە داھێنراوە کە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ددانی پێدا نراوە. ھەروەھا لە زۆر ناوچە پەروەردەکردن بە ناچاری سەپێنراوە بەسەر نەوەکاندا.

ئەوەی کە لە خوێندنەوەی مێژووی جیهاندا بەرهەم دێت، ئەوەیە کە ئامانجەکانی پەروەردەیی کارێکی لێکۆڵینەوەییە، نەوەک خەیاڵی بێت. ئەم ئامانجەش لە ناو گەلان و کۆمەڵگە مرۆییەکاندا لە سەدەکان و قۆناغە جیاجیاکانی مێژوودا لێک جیاوازن:

لە چینی کۆندا ئامانجی پەروەردەیی ئەوە بوو کە سەرکردە و پیشەوا ئامادە بکەن کە شارەزای زانستی و ڕۆشنبیری کۆن بن، واتا ئەو ڕۆشنبیری و زانستەی کە پەیوەندی و بەستنەوەی تەواوی لەگەڵ کۆمەڵگای چینی کۆن هەبووە، دەیانویست تاکەکان وا پەروەردە بکەن کە خاوەن ڕەفتاری شایستە بن لە تەواوی کاروباری ژیاندا.

لە میسریش ئامانجی پەروەردە دەستەبەرکردنی کاهینەکان بووە، کە لە ناو ئەوانیشدا زۆرجار دادوەر، پزیشک، ئەندازیار، نووسەر، لەم بابەتانەدا دەبینرا، پاشان ئامانجی پەروەردە ئەرکێکی دنیایی لەگەڵ لایەنەکانی ئایین تێکەڵاو بوو، دنیایی لەو لایەنەوە بوو کە قوتابیانی لە هونەرە جیاوازەکاندا پەروەردە دەکرد تا ژیانێکی خۆشگوزەرانیان هەبێت و ئایینی بەو مەبەستەی لەسەر بنەمای خۆشەویستی خواکان لە ڕێگەی پەرستن و نزیکبوونەوە لێیان کار بکەن.

لە ئسپارت (ئەسپارتە) یان لاکدیمون، شارێکی بەناوبانگی کۆنە دەکەوێتە نیوە دوورگەی مورە لە یۆنان، ئامانجی پەروەردە سنووردار کرابوو لە پەروەردەکردنێکی ئازادیی پیاوانەدا کە تایبەت بوو بە پەروەردەکردنی ئەو پیاوانەی لە مەیدانی شەڕدا خاوەن هێز و لە قسەکردن و وتارداندا ڕەوان بن، دیارە کە ژیانی مرۆڤ ئەو جۆرە ئامانجەی دەویست.

لە ئەورووپادا ئامانجی پەروەردەی ئەوان ئەفراندنی ئازایەتی بوو بە مەبەستی جێبەجێکردنی یاسا و ڕێزلێنانی ئازادیی مەرام و بیروڕای باش، هەڵسوکەوتی پەسەندکراو، بە تایبەتی لەگەڵ ئەو خانمانەدا کە دەبوو ئامانجی پەروەردەی ئەوانە بۆ چینێکی تایبەت ئەژمار بێت.

لە ژاپۆنی سەردەمی هاوچەرخدا، مەبەست لە پەروەردە، پەروەردەکردنی فەرمانبەر و کارمەندانی پەیوەندیدارە بە دەوڵەت لە ڕێگای پەروەردەی سۆزی ئەوانەوەیە کە جاروبار لە بارەی زانست و زانیارییەوە سوودی ئەوانە بە دەوڵەت بگات. تەواوی بنکە زانستییەکان و کارگەکان و بەرنامەی ژیانی ژاپۆنی بۆ ئەم ئامانجە ئاڕاستەکراوە، کە ئامانجەکەی ئەو گەشە و پێشکەوتنەی ژاپۆنە.

ئامانجی پەروەردەیی هەر گەلێک، کە بەرنامەکانی دەوڵەت پەسەند بکات و بۆ جێبەجێکردنی هەوڵ بدات ئەوەیە، کە لە قوتابخانەکان، زانکۆکان، کۆنفرانسە گشتییەکان، سینەماکان، ڕادیۆ و تەلەفزیۆنەکان و هەموو جۆرە هۆکارێکی پەروەردەیی تردا ئامادەی دروستکردنی کەسانێک بن، کە بۆ بەرنامەکانی دەوڵەت، وەفاداری دەربڕن.

لە ڕاستیدا ئەم ڕانانە تەنیا هەوڵێکە گچکەیە بۆ ناساندنی لایەنێکی کەمی کتێبەکە، دەنا خودی کتێبەکە زۆر لەوە بە بایەختر و گرنگتر و فراوانترە، بێگومان بەهای ئەم کتێبە چ بۆ خوێندکار و چ بۆ مامۆستا ئێجگار زۆرە و دەتوانن وەک سەرچاوەیەکی پڕ لە زانیاری بەکاری بهێنن بۆ ئەوەی ڕۆشنبیریی پەروردەییان فراوانتر بێت، تا بزانن لە داهاتوودا کە ئەرکی پەروەردەیی دەگرنە ئەستۆ چۆن مامەڵە لەگەڵ دنیای پەروەردە و فێرکردندا بکەن.

خوێندنەوەی: سەردەم

ڕەنگە یەکێک لە خاڵە بنەڕەتییەکان کە لێیەوە بتوانین ئەم چیرۆکە درێژە بخوینینەوە، ئاشنابوون بێت بە ساڵانی دەوروبەری ئەو سەردەمەی کە تێیدا ڕووداوەکانی ئەم بەسەرهاتە ڕوو دەدەن، هاوکات خوێندنەوەی وردی دەسەڵاتی عوسمانی بێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە ئەم چیرۆکە لە گۆشەیەکی دیاریکراوەوە بۆی دەڕوانێ و کاریگەرییەکانی لەسەر کۆی ڕووبەری چیرۆکەکە دەبینرێتەوە.

کتێبی “میری کوردان” لە نووسینی نووسەری ئیتاڵی کریستینا تریڤۆلچا دی بێلجوێزۆ ـ یە، وەرگێڕانی کتێبەکە لە زمانی ڕووسییەوە و لە لایەن وەرگێڕی بە سەلیقە و وردەکار شیروان مەحموود محەمەد ـ ەوە بە ئەنجام گەیشتووە. ژانری ئەم کتێبە وەک “چیرۆکێکی درێژ” هاتووەتە ناساندن و تێکڕای چیرۆکەکەش لە هەشت بەش پێکهاتووە، وێڕای پێشەکی و پاشەکییەک لە لایەن خودی وەرگێڕەوە، کە پێمان وایە بە هەردوو پێشەکی و پاشەکییەکە ئامادەسازییەکی گونجاو و بەرچاوڕوونییەکی چەسپاو بۆ خوێنەران دەخاتە بەردەست، لە پاڵ ئەوەدا کورتە ناساندێک لە شێوەی تێبینیدا، کە دەستەی نووسەرانی گۆڤاری ڕوسکی ڤێستنک نووسیویانە، هەیە، بەم ناوەرۆکە:

میری کوردان

چیرۆکی کریستینا تریڤۆلچا دی بێلجوێزۆ

خانمە شازادە، کریستینا تریڤۆلچا دی بێلجوێزۆ، لە ئاکامی چەند هەلومەرجێکی جۆراوجۆردا نیشتەجێی ئاسیای گچکە، نزیک شاری ئەنگۆرای دۆڵی یاک مات ئۆغلۆوە، دەبێت. لە درێژەی گەشتەکانیدا بەو ناوچانەی ژێر قەڵەمڕەویی ئیمپراتۆرییەتیی تورکیدا، هەلی بۆ ڕەخسابوو، لە نزیکەوە بە ژینگە و دابونەریتی خەڵکی ئەو ناوچانە ئاشنا ببێت و لێیان بکۆڵێتەوە. لە ژمارەی پارساڵی گۆڤاری Revue des deux Mondesدا چەند وتارێکی سەرنجڕاکێشی بڵاو کردوونەتەوە، لەژێر ناونیشانی “ژیانی نیشتەجێیانە و کۆچەریانە لە ڕۆژهەڵاتدا”. لە ژمارەی ئەمساڵی هەمان گۆڤاریشدا، چەند سەرگوزەشتە و چیرۆکێکی بڵاو کراونەتەوە، کە بەسەرهاتەکانیان لە ژیان و ژینگەی ئەو هۆزانەی ئاسیای گچکەوە وەرگیراون. ئەم چیرۆکەی ئێستا لەبەر دەستدایە، لە دوایەمین ژمارەی مانگی مارت و یەکەمین ژمارەی مانگی ئەپرێلی گۆڤارەکەدا، بڵاو کراوەتەوە.

دەستەی نووسەرانی گۆڤاری ڕوسکی ڤێستنک

پێمان باشە بەر لەوەی بچینە سەر هەندێ خاڵ و وردبوونەوە لە چیرۆکی “میری کوردان”، ئاماژەیەک بۆ زمانی وەرگێڕ لەم کارەدا بکەین: شیروان مەحموود محەمەد وەرگێڕی “میری کوردان” یەک لەو وەرگێڕە بە توانایانەیە کە دوور لە هەرا و ژاوەژاو، بە بێدەنگی لە یەکێک لە زمانە هەرە زیندووەکانی دنیاوە وەرگێڕان دەکات، ئەویش زمانی ڕووسییە، هاوکات ئەم وەرگێڕە لە هەردوو زمانی سویدی و عەرەبیشەوە بە هەمان توانا و وردەکاری، دەتوانێت وەرگێڕان بکات و لەو دوو ڕووبەرەشدا، جێی دەستی دیارە. وەرگێڕ پێشتر چەند کارێکی هێجگار گرنگی کردوون بە کوردی، کە دەتوانین بەر لە هەموویان ئاماژە بۆ ڕۆمانی “مامۆستا و مارگرێتا” بدەین، کە لە نووسینی نووسەری ڕووس میخایل بۆکەگۆفە. لەم کارە نوێیەیدا، “میری کوردان”، شیروان مەحموود محەمەد بەوپەڕی وردبینی و کوردیزانی و داڕشتنی چڕ و شاعیرانەوە، دەقەکەی لە زمانی کوردیدا بەرهەم هێناوەتەوە. ئەم وردەکاریی و پڕ لە سەلیقەییەی وەرگێڕ کارێکی کردووە کە چیدی هەست نەکەین لە بەردەم دەقێکداین کە تەنیا ناوەرۆکەکەی گوازراوەتەوە، بەڵکو لە بەردەم دەقێکداین کە شێواز و شێوەسازیی نووسەرەکەی لە زمانی کوردیدا بەرجەستە کراوەتەوە، دواتر لەسەر شێوازی ئەم چیرۆکە چەند ڕستەیەک دەنووسین. ڕستەسازی، یەکێکە لە مەرجەکانی هەر نووسینێکی پەخشانییە کە نووسەر یان وەرگێڕ بتوانێت بە شێوەیەکی تۆکمە و دیوارئاسا، خشت لەسەر خشت، هەڵیچنێت و وا بکات کە ئێمە هەست بە بۆشایی و لێڵی و کەلێن و خواری نەکەین، پێمان وایە هەر خوێنەرێک کە دەست دەداتە خوێندنەوەی “میری کوردان” و باقی کارە وەرگێڕاوەکانی دیکەی ئەم وەرگێڕە ئازیزە، دەتوانێت شایەتحاڵی وەها زمانێکی بێت، کە بۆ زمانی کوردی جێگەی شانازی و ستایشە. “میری کوردان” چیرۆکێکی هەستبزوێن و لەبەر دڵانە، پێمان وایە چێژی ئەم چیرۆکە بێ هیچ دوودڵی و گومانێک، بەشە هەرە گەورەکەی و قورساییەکەی، بۆ زمانی وەرگێڕەکەی دەگەڕێتەوە، کە شیرین و بێ گرێ و گۆڵە، زمانێکە تووشی ساتمە و سەرسمت ناکات، خزۆک و خۆشڕەوە، هەم دەتوانێت چێژێکی بێئەندازە زۆرت بداتێ، هەم دەتوانێت کۆمەکت بکات کوردییەکی شکاو و شپڕێوت بۆ ڕێک و تەکووز بکات. ئێمە دەتوانین وەرگێڕانی ئەم چیرۆکە لە خانەیەکی سەرکەوتوودا دابنێین، وەک ئەدەبیات و وەک زمانەوانی، بۆی بگەڕێینەوە.

چیرۆکی “میری کوردان” باسی میرێکی کورد دەکات بە ناوی “مەمێد بەگ”ەوە، یان هەندێ شوێن وەک خان ناو دەبرێت، ئەم چیرۆکە لەسەر هێڵێکی ڕاستەوڕاست و یەک ئاراستە بەرەو پێشەوە دەچێت، بە واتایەکی وردتر: فۆرمی ئەم چیرۆکە یەک دەست و یەک پشووە، بێ هیچ هەڵبەز و دابەزێکی زەمەنی و شوێنی، چیرۆکێکە لە خاڵێکەوە دەست پێ دەکات، لەسەر هەمان خاڵ ململانێکان دەچنێت و دەیانباتە پێشەوە و لە گوزەری بەرەو پێشبردنی ڕووداوەکاندا، ئێمە سەرقاڵ دەکات بە خۆیەوە و کەسێتییەکانمان پێ دەناسێتنێت، یان بڵێین کەسێتییەکان لە ڕەوتی بەرەو پێشبردنی ڕووداوەکان و هەڵکشانی حاڵەتە درامییەکاندا، لەبەر چاومان خۆیان دەبن و شێوە و شوناس وەر دەگرن. ئەم چیرۆکە لە سەردەمێکی دیاریکراودا ڕوو دەدات، بەڵام هەوڵ دەدات کۆی زەمەنێک لە خۆیەوە بئاڵێنێ و دەورێک بە دەوری ئەو ڕووداو و پێشهاتانەدا بگێڕێت کە لەو سەردەم و زەمەنەدا بەرچاو و زاڵ بوون.

پێمان وایە چیرۆکی “میری کوردان” چیرۆکەکە چاوێکی ترە بۆ مێژوو، شایەتحاڵێکی ترە بۆ زەمان و زەمینێک کە تێیدا ململانێکان لە نێوان گەل و نەتەوە بندەستەکانی ئیمراپۆریەتیی عوسمانیدا لە چ دۆخ و گوزەرانێکدا بوون، هاوکات چاوێکە بۆ ئەو دووبەرکی و ناکۆکییە ناوخۆییانەی لەناو ئەو گەل و نەتەوانەدا هەبوون و هەمیشە سەرئەنجامەکەی بە سەرخستن و سەرکەوتنی عوسمانییەکان شکاوەتەوە و خستن و کەوتنیش بۆ خۆیان. “مەمێد بەگ” نموونەیەکی بەرجەستەی ئەو دۆخەیە، ئەو لەناو هۆز و هاوزمان و نەتەوەکەی خۆیدا، بە شوێن چییەتیی دەسەڵات و فراوانکردنی ڕووبەری زەوی و کێڵگە و خێزانی خۆیەوەیەتی، دەیەوێ بیانپارێزێ و دووریان بخاتەوە لە هەر ستەم و دەستدرێژییەکی بابی عالی کە دەکاتە هەمان سوڵتانی عوسمانی. چیرۆکەکە بە گەپ و گاڵتەی ژنەکانی مەمێد لە دیوەخاندا دەست پێ دەکات، ژنانێک کە هەر یەکە سەر بە تیرە و هۆزێکن و تەنیا ژنێکیان کە هەر لە سەرەتاوە شاز و ناوازەیە بە بێدەنگییەکەی و ناوی حەبیبەیە. ئەم چیرۆکە بە جۆرێک لە جۆرەکان ئەڤینی لەدەستچوو و کەرامەتی لەدەستچوو و دەسەڵاتی لەدەستچووی مەمێد بەگ و حەبیبەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەدا زۆر چیرۆکی تر لە درێژەدا وەک لق و جۆگە و کانیاو دەڕژێنە ئەم ڕووبارەوە و ڕەوتی حیکایەتەکە، پانوپۆڕ و زووڵاتر دەکەن، ڕەنگە دروستتر بێت بنووسین: خەمگینتر و تاریکتری دەکەن.

زەمەنی ئەم چیرۆکە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیە، بە دروستی ١٨٥٦، ئەم زەمەنە زۆر گرنگە، دەتوانرێت لێیەوە زۆر ڕووداو هەڵگۆزتە بکرێت، ئێمە، ئەوانەی دەوری مێژووی کورد دەکەنەوە، دەزانن و ئاگادارن کە ڕێک لەو سەروەختەدا، لە پارچەیەکی دیکەی کوردستان، کە دەکاتە باشوور، ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانی یەکێک لە میرنشینە هەرە گەورە و بەهێزەکان بۆ هەمیشە کۆتایی پێ دەهێنێت، کە ئەویش میرنشینی بابانە لە ساڵی ١٨٥٠دا، عوسمانییەکان لەو سەروەختەدا، لەوپەڕی هێز و دەسەڵاتدا بوون، بەردەوام و هەر ڕۆژە حکومڕانی قەڵەمڕەوەکەیان بەرین و بەرینتر دەکردەوە، تا دەهات پەلیان بۆ سنووری وڵاتانی تر و کیشوەران درێژ و درێژتر دەکرد، ئەم چیرۆکە ئەو کاتە نیشانگر دەکات، هەوڵ دەدات لە ڕێی هۆزێکی کوردەوە ئەو فراوانخوازییەی دەوڵەتی عوسمانی پێشان بدات، پێمان وایە خودی ئەم چیرۆکە لە زۆرێک لەو کتێبانە باشتر دەلالەت لە حاڵەتی دەسەڵاتخوازی عوسمانی و بندەستیی هۆز و گەلەکانی ئەو کاتە دەکات، ئەو ترس و دڵەڕاوکێیەی ئەم چیرۆکە بەیانی دەکات، هاوکاتی ئەو ترسەیە کە لە دێڕە درشت و فەرمییەکانی کتێبی مێژوودا بازیان بەسەردا دراوە، بە جۆرێک لە جۆرەکان وەک ئازار و ڕەنج و خەساری گەورە بوون بەژێر لێوەوە و نەدیتراون. چیرۆکەکە بە تەنیا چیرۆکی مەمێد و ماڵبات و هۆزەکەی و هەڵوەشانەوەی هەرێمەکەی نییە، بەڵکو نوێنەری بەشمەینەتانی ئەوکاتە، حیکایەتی مەرگ و دابڕان و تەنیاکەوتنە، سڕینەوەی شوناس و کەوتنی کەرامەتی ئینسان و لەبەینبردنی زمانی نەتەوەیەکە، کە بڕیارە بژێت و وەک مرۆڤ خەون و خولیاکانی ئەزموون بکات، چێژ لە جوانی سروشت و دەوروبەرەکەی ببات، وەک مرۆڤ ببینرێت و وەک مرۆڤ مامەڵەی لەتەکدا بکرێت. بەڵام ئەمە تەنها لە سنووری خەوندا دەمێنێتەوە، ساتێک دێت بە ساتی لێکدابڕان و لێکهەڵبڕان دەیناسین، ئەمە ئەو ساتەیە مەمێد لە خۆشەویستەکەی، لە حەبیبە، دەستی بەر دەبێت و دەمرێت، ئەمە هاوکاتی هەڵوەشاندنەوەی ئەو قەوارەیە کە کورد لەو بەشە، لە باکوور خەریکە بونیادی دەنێت و بەردەوام تووشی نوشوستی و شکست دەبێتەوە، تا دەگات بە ئێستاش ئەم ڕەوتە لە هەوڵ و جۆشش و کۆشش بەردەوامە و هاوشانیش لەگەڵیدا نوشوست و شکستیش بەرەو ڕووی دەبێتەوە، خەبات و خوێنڕشتن لە بەری ئەم ڕەنجە دەڕوات، سەدەکان تێدەپەڕن و دۆخی کوردان وەک خۆیەتی، ڕەنگە تەنیا ئامێر و شێوەی ڕووبەڕووبوونەوەکان بگۆڕدرێن، دەنا ڕوانینی سەردەستە بۆ کوردان هەمان ڕوانینی عوسمانییەکانە و بگرە بە زەبرتر و توندتر.

چیرۆکی “میری کوردان” لە چاوی کەسێکی ڕۆژئاواییەوە دەبینرێت، وەرگێڕ لە پاشەکیدا ئاماژە بۆ چەند خاڵێکی گرنگ هاوپێچ بەم باسە دەدات و پێویست نییە لێرەدا بگوترێنەوە، بەڵام دیوێکی تری ئەم باسە پێمان وایە دەبێت بگوترێ، ئەویش لە پاڵ ئەو چاوە پێوەرییەی ڕۆژئاوا بۆ ڕۆژهەڵات هەیەتی، هەندێ بایەخ جێکەوتە دەبن کە ڕەنگە بۆ ئێمەی کوردان، لە بایەخیش زیادتر بن. لای هەمووان ئاشکرایە کە کردەی میژوونووسیی ئێمە کردەیەکی خاو و درەنگ کەوتووە، سەدان ڕووداوی گەورە بەسەر ئێمەدا هاتووە کە لەو سەردەمان و زەمانانەدا هیچ مێژوونووسێکمان نەبووە وەک خۆی تۆماریان بکات، لەم ڕووەوە ئێمە بەردەوام لە قەیرانی تۆمارکردن و دیکۆمێنتکردنی ڕووداوەکاندا ماوینەتەوە، ئەو بەڵگانەی کە دەبوو هەبن و بۆ ئەمڕۆمان بەرچاوڕوون بن، نین، بۆیە قسەکردن لە مێژووی ئێمە لە سەدەکانی پێشوودا، هەمیشە قسەکردنێک بووە نزیک بە گۆترەکاری و قەبڵاندن، یەکێک لەو خاڵانەی کە یارمەتیدەر بووە بۆ مێژووناسانی ئێمە و وەک بەڵگە و دیکۆمێنت بۆی گەڕاونەتەوە، ئەو نووسراو و کتێب و وتارانەیە کە ڕۆژهەڵاتناسەکان دەربارەی ئێمە نووسویانە، دیارە نابێت ئێمە هیچ کات بە چاوێکی ئەمین و پاکەوە لەو نووسراوانە بڕوانین، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانین لە نێوان دێڕەکانیاندا زۆرێک لەو مێژووە کە وەک ئاردی بن دڕک پەرش و بڵاو بووەتەوە، خڕ بکەینەوە. بۆ نموونە: کاتێک ڕیچ سەفەری کوردستان دەکات، کتێبەکەی بە کوردی بەردەستە و سەرناوی “گەشتەکەی ڕیچ بۆ کوردستان ١٨٢٠”ی لەسەرە، ئەم کتێبە لە لایەن هەردوو وەرگێڕ: محەمەد حەمەباقی و مینەوە کراوە بە کوردی، ئێمە لە خوێندنەوەی ئەم کتیبەوە دەتوانین زۆر وردەکاری ئەو کاتەی کوردستان و خەڵکەکەی بزانین، بۆیە دەبینین توێژەران و لێکۆڵیاران بەردەوام بۆ ئەم کتێبە دەگەڕێنەوە و وەک سەرچاوەیەکی گرنگ و یەکەمین بەکاری دەهێنن، یان گەشتەکەی مێجەر سۆن لە سەرەتای سەدەی بیستدا، کاتێک بە تورکیا و ئێراندا دێتە کوردستان و ماوەیەکی زۆر دەمێنێتەوە و فێری زمانی کوردی دەبێت، مێجەر سۆن بە شێوەیەکی سەرسووڕهێن لە داب و نەریت و شێوازی جلوبەرگ و خانووسازی و باری ڕامیاری و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی کوردی دەنووسێت، زۆر بە وردی لە ئایینزا و شێخایەتی و ململانێی نێوان چینەکانی ئەوکاتی کۆمەڵگەی کوردی، دەدوێت. ئەم کتێبەش لە تەنیشت دەیان کتێبی ترەوە، وەک “تورک، عەرەب و کورد”ەکەی ئەدمۆنس، بوون بە ژێدەر و سەرچاوەی سەدان باس و لێکۆڵینەوەی کوردناسیانە و کولتووریانە. لێرەدا گرنگی ئەم کتێبەش “میری کوردان” دەر دەکەوێت، پێمان وایە لە پاڵ ئەو ڕوانینە نەرێنی و نیازمەندانە خراپەی نووسەرەکەیدا بۆ کوردان، کە وەک کەسانی شەڕانگێز و کێوی دەیانناسێنێت، دەتوانرێت زۆر شتی تر سەبارەت بە ڕەوش و ڕەوشتی کوردان لەم چیرۆکەشدا ببینینەوە، هەر ئەمەش کارێکی دەکات کە دیسان کتێبەکە لە دەرەوەی ئەدەبیات، بتوانت چاوی توێژەرانیش بە شوێن خۆیدا بکێش بکات، پێمان وایە بۆ کەسانێک کە بە شوێن بابەتی کوردناسی و لێکۆڵینەوەن لەو بوارەدا، ئەم کتێبە “میری کوردان”، دەتوانێت ببێتە گەنجینەیەک، کە پەلکێشی دنیایەی وردتر و هەستیارتریان دەکات، سەبارەت بە کورد و ئەو بارە ڕامیارییەی ئەو سەروەختەی کوردان تێیدا ژیاون.

بە تەنیشت ئەم کتێبەوە، کتێبێکی تر، کە ئەویش هەر لە خانەی ئەدەبیاتدا پێشکەش کراوە، دەتوانێت زۆر خاڵی هاوبەش بدۆزرێتەوە لە نێوانیان، ئەو کتێبەش “گەشتێکی سەرەڕۆیانە بە کوردستاندا”یە، ئەم کتێبە لە نووسینی نووسەری ئەڵمانی کارڵ ماییە و نووسەر و وەرگێڕی لێزان و بە توانا نزار سابیر کردوویەتی بە کوردی، هەردوو کتێب “میری کوردان” و “گەشتێکی سەرەڕۆیانە بە کوردستاندا” لە چاوی دوو ڕۆژیاواییەوە بۆ کوردەکانیان ڕوانیوە، بێگومان هەردووکیشان لە زۆر جێدا ئەو چاوەیان کاراترە کە نەرێنییە و کوردان وەک کەسانی شەڕەنگێز و یاخی و دوور لە شارستانی دەبینن، لەگەڵ ئەوەشدا وەک گوترا دەتوانرێت زۆر خاڵی جەوهەری و ئەرێنی، کە ڕەنگە هیچ کات بۆ ئەو ڕۆژئاواییانە گرنگ نەبووبێت، ببینینەوە، کە دیسان ئەم وێنە نیشاندانەوەیە لە غیابی نەنووسینەوەی مێژوودا گرنگی و بایەخێکی زۆری بۆ دنیای ئێمە هەیە و باشتر دەتوانین وێنای خۆمان بکەین لەو سەردەمەدا.

شەپۆلی وەرگێڕان لەمڕۆدا، لە ناوەندی ڕۆشنبیری کوردیدا، لە چالاکترین بوارەکانە، بە داخەوە ئەم شەپۆلە لە زۆر کاتدا سەرلێشواوانەیە و ناتوانێت وەک پڕۆژەیەک بێت بۆ مەعریفەی کوردی، بەڵکو هەندێ جار و لای هەندێک وەرگێڕ تەنیا بە خاتری درێژکردنەوەی لیستی کتێبە چاپکراوەکانیەتی، ئەمەش بە تایبەت لەو کتێبانەدا خۆی دەبینێتەوە کە ناتوانن ڕوانین و دیدگایەکی نوێ بدەن بە خوێنەران و ڕۆشنبیرانی کورد. وەرگێڕان بەرپرسیارێتییە و ئەو بەرپرسیارێتییەش لە پلەی یەکەمدا خودی وەرگێڕە، وەرگێڕیش لەو شوێنەدا دەتوانێت بۆمان بسەلمێنێت کە وەرگێڕان بۆی تەنیا گواستنەوە و ژمارە زیادکردنی کتێبە چاپکراوەکانی نییە، کە دەست بۆ کتێبانێک ببات خزمەت بە دنیای ئێمە بکەن. پێمان وایە وەرگێڕی “میری کوردان” لەو وەرگێڕانەی کوردە کە بە ئەمانەت و بەرپرسیارێتییەوە دەست بۆ ئەو کتێبانە دەبات و هەڵیاندەبژێرێت بۆ وەرگێڕان، ئەگەر خوێنەر ئەو پێشەکییە کورتە بخوێنێتەوە کە شیروان مەحموود محەمەد بۆ “میری کوردان”ی نووسیوە، ئەوەی کە چۆن سەرەتا بەرگی کتێبەکە و دواتر ناوەرۆکەکەی سەرنجیان ڕاکێشاوە و پاشتر بڕیاری وەرگێڕانی داوە، تێدەگات کە ئەم وەرگێڕە ئازیزە چەند بە تەنگ زمانی کوردی و کتێبخانەی کوردییەوەیە. هەر لێرەوە پێشنیاری خوێندنەوەی ئەم کتێبە چکۆلە، بەڵام هێجگار ناوازەیە بۆ خوینەرانی کورد دەکەین، هیواداری بەردەوامی و بەخششی لەم چەشنەش بۆ وەڕگێڕی “میری کوردان”.

نوێترین کتێبی وەرگێڕدراوی مامۆستا شێرزاد حەسەن لە دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، بە ناونیشانی

تۆ بە سەر خۆتدا زاڵیت؟

 ( ئەم کتێبە وەک ڕێبەرییەکە بۆ ئەو کەسانەی گەرەکیانە بەسەر ژیانی خۆیاندا زاڵ ببن ).

  گزنگ حەسەن ڕەسوڵ

بە سەرخۆتدا زاڵبوون، بۆ هەمووان چەمکێکی یەک قەبارە نییە بۆ هەریەکێک لە ئێمە مانای جیاوازی هەیە، بۆیە بزانە بۆ تۆ مانای چییە؟ خۆکۆنتڕۆڵکردن یاخود خۆبەڕێوەبردن بۆ تۆ چی دەگەیەنێت؟ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە بریتییە لە دەستپێکردنی گەشتێک، کە گەڕانەوەیە بۆ خۆت!

لە سەردەمی بێوچانی مۆدێرندا، مرۆڤایەتی لە هەموو ڕوویەکەوە فشارێکی زۆری دەکەوێتە سەر. بە ڕادەیەک خەمۆکی ودڵەڕاوکێ بوونەتە هاوڕێی بێدەنگ، فشاری کارەکانمان و چاوەڕوانییەکانی کۆمەڵگا و شێوازی ژیانی جەنجاڵی و زۆرشتی تر لەم ئاژاوەگێڕییەدا وادەکات شتێکی بەنرخ لەدەست بدەین ئەویش خۆکۆنتڕۆڵکردنە، تەنانەت جەوهەری ئەوەی کە کێین لە دەست بدەین؟!

لە ئێستادا ئەم کتێبە نەخشە ڕێگایەکی گشتگیرە بۆ هەرکەسێک، کە بییەوێت بەرپرسیارییەتی ژیانی خۆی بگرێتە ئەستۆ. بۆ ئەم مەبەستە بە شێوەیەکی تایبەت داڕێژراوە، کە تیایدا تێڕوانینە تیۆرییەکان لەگەڵ ڕاهێنانە کردارییەکان(پراکتیکییەکان) ئاوێتە دەکات بۆ زیاتر بەهێزکردن و گەشەپێدانی لایەنی کەسی و پیشەیی و چەندین تەوەری سەرەکی لە خۆی دەگرێت وەک: ( بەکارهێنانی ئەوپەڕی توانای مێشک، ئاگایی ونائاگایی، گۆڕینی بیرو بڕواکان، باوەڕبەخۆبوون، جەختکردنەوەو سووربوون، پەیوەندییەکان، تێگەیشتن لە پێویستییەکانی خۆت، ئیرەیی، فۆبیاکان، ڕەخنە، هاندان، ڕووبەڕووبوونەوەی ترسەکان، تووڕەیی، گوناهباری…تاد، هەروەها ئامرازو ڕاهێنانی پراکتیکی وەک خۆهەڵسەنگاندن، دانانی ئامانج،…تاد، و چارەسەرکردنی ئاستەنگەکان کە پێکدێت لە  پاشەکشەکردن و مامەڵەکردن لە گەڵ کاریگەرییە نەرێنییەکان. دواتر باس لە کۆمەڵگاو پاڵپشتیکردن و کاریگەرییە درێژخایەنەکان دەکات.

وێندی گرانت وەک شارەزایەکی بواری گەشەپێدانی کەسی، لە کتێبەکەدا بۆ باشترکردنی خود تیشک دەخاتە سەر گەشەپێدانی کەسی و زاڵبوون بە سەر بەربەستە دەروونییەکان، لە ڕێگەی ئەو تەکنیکە ناوازانەوە کە لە فۆڕم و ناوەڕۆکدا خستویەتییە ڕوو وایکردوە ئەم کتێبە لە کتێبەکانی تری گەشەپێدانی کەسی جودابکاتەوە. ئەمەش بە بەکارهێنانی تەکنیکە پراکتیکییەکانی وەک: Self-hypnosis, Visualization, and mindfulness، ئەگەر بە کورتی تیشک بخەینە سەر هەریەک لەم تەکنیکانە دەبینین (Self-hypnosis ) خود- خەواندن بەهۆی پراکتیزەکردنەوە یارمەتی مرۆڤ دەدات بۆ گەیشتن بە نائاگایی وبەرەوپێشبردنی گۆڕانکاری بەردەوام تاوەکو شێوازی بیرکردنەوەی و ڕەفتارە نەرێنییەکان بگۆڕێت و چارەسەری بکات، واتا وەک ئامرازێک بۆ خۆباشترکردن بەکاردەهێنرێت. هەروەها تەکنیکی ( Visualization ) بینین، ئامرازێکی بەهێزە بۆ دەرخستی ئارەزووەکان و گەیشتن بە ئامانجەکان لە ڕێگەی پڕاکتیزەکردن و دروستکردنی وێنە یان سیناریۆی دەروونی کە لەگەڵ ئامانج و ئارەزووەکاندا بگونجێت، دەستکەوتی ئەم جۆرە تەکنیکە لە ڕێگەی خەیاڵکردنەوە بەدەست دێت. تەکنیکی ( minsfulness  ) وردبینی، هاندەرێکی سەرەکی  تەرکیز و ئامادەبوون و ئاگاداربوونە لە بیرکردنەوەو هەستەکانی مرۆڤ، هەروەها یارمەتیدەرە بۆ زاڵبوون وکەمکردنەوەی فشارە دەروونییەکان. شایەنی باسە هەمووئەو تەکنیکانە لە کتێبەکەدا ڕێبازێکی گشتگیرن لە بەهێزکردنی مرۆڤ بۆ گەشەکردنی خودی.

بۆ ئەم مەبەستە هەر بابەتێک لە کتێبەکە بگریت  بۆ زیاتر تێگەیشتن و فێربوون بە پرسیارکردن و ڕاهێنانی کرداری کۆتایی پێدێت. هەموو ئەمانە هەڵسەنگاندنی خودی لە خۆدەگرێت، کە یارمەتی خوێنەران دەدات ئاستی کۆنتڕۆڵکردنی ئێستایان بەسەر لایەنە جیاوازەکانی ژیانیاندا پێوانە بکەن وەک: پیشە، پەیوەندییەکان، باشبوونی کەسی…تاد. لێرەدا گرانت مۆدیۆلی جیاوازی دانانی ئامانج مان پێ دەناسێنێت، لەوانە Specific, Measurable, Achievable, Relevant, Time-bound. هەریەک لەم لایەنانە گرنگییەکی زۆری هەیە لە چوارچێوەی بەڕێوەبردنی کارو دانانی ئامانجەکاندا. هەموو ئەوانە چوارچێوەیەک دروستدەکەن بۆ ڕێکخستنی پڕۆسەکان و زیادکردنی ئەگەری سەرکەوتنی دەرئەنجامەکان. لەگەڵ ئەوانەشدا چوارچێوەیەک بۆ خوێنەر دابین دەکات تا وەکو لە ژیانی خۆیاندا دروستیبکەن.

شایەنی باسە لێرەدا ڕێنماییەکان فڕەلایەنەیە واتە ستڕاتیژییەکان تەنیا بۆ بەهێزکردنی لایەنی کەسی نییە، بەڵکو تێگەیشتنێکی هەمەلایەنەو قووڵترو لە سەر ژیانی مرۆڤ  دەخاتەروو.  چونکە بەلای وێندی گرانت ەوە بۆ گەشەکردنی کەسی گرنگە مرۆڤ خاوەندارییەتی لە کردارەکانی بکات، لەو ڕووەوە بە دواداچوون بۆ پەیوەندی نێوان تەندروستی دەروونی و جەستەیی دەکات. هەموو ئەمانە وەک پلانێک ڕێچکە دەگرن و یارمەتیدەرن بۆ گەیشتن بە ئامانجەکان لە ژیاندا.

 کەواتە ئەم تەکنیکانە وەرگرتنی بەرپرسیارێتییە بەرامبەر هەست وبیرکردنەوەو کردارەکان، کە نووسەر لە کتێبەکەیدا چالاکانە لە ڕێگەی ڕاهێنان و ڕێنمایی کراوە  بەشداری بە خوێنەردەکات. هەروەها نووسەر تۆنی گفتوگۆو گێڕانەوەی حیکایەتە کەسییەکان وەک چیرۆک و ئەزموونی کەسی دەخاتەڕوو، بۆ ڕوونکردنەوەی زیاتری هەریەک لە لایەنەکانی سۆزداری، دەروونی، جەستەیی..تاد، ئەمانەش پەیوەندییەکی بە هێز لە گەڵ خوێنەردا دروست دەکەن و خوێنەر بە هاندراوی دەهێڵنەوە، تاوەکو خاوەندارێتی لە کردارو بڕیارەکانی بکات و تەنها پشت بە پاڵنەرە دەرەکییەکان نەبەستێت. هەموو ئەمانەش لە ڕێگەی خۆکۆنترۆلکردنەوە دەستەبەر ئەبێت، بە هۆی کاریگەرییەکانی ئەم کتێبەوە خوێنەردەتوانێت بە شێوەیەکی ئەرێنی و بە متمانەو کۆنترۆلی زیاترەوە ڕووبەڕووی هەموو ئاڵنگارییەکانی ژیانی ببێتەوە.

کەواتە، تەندروستی تۆ- چ دەروونی وچ جەستەیی- بەندە بە شێوازی بەڕێوەبردنی ژیانت، ئەمەش پەیوەستە بەوەی تا چەند دەسەڵات دەدەیت بەو دەنگ وهێزە دەرەکییانەی کە هەوڵی داگیرکردنت دەدەن، بەڵام لێرەدا ڕاستییەک هەیە کە دەبێت لەبیرت بێت: ژیانت تەنها هی تۆیە، ئەوە هی تۆیە کە بژیت، هی تۆیە کە بەردەوامبیت، هی تۆیە بڕیار بدەیت- جا بڕیارەکان ڕاست بن یان هەڵە دەبێت هی تۆ بن. تەنیا خۆت دەتوانیت بڕیار لە سەر ئاڕاستەی ژیان وئامانجەکەت بدەیت – لە ڕێگەی ئەوهەڵبژاردنانەی دەیکەیت سەرکەوتن وشکستت لە ژیانتدا دیاریدەکەیت. پاڵنەرەکانی خۆت بە شێوەیەکی دانەبڕاو پەیوەستە بەو دەستەواژەیەوە کە تۆخاوەنی خۆتیت. هەرچەندە بە ئاگادارییەوە پێویستمان بە کەسانی دیکەیە بۆ ئەوەی پەیوەندییەک دروست بکەین، بەڵام دەبێت ئەوە بزانین کە بەرپرسیارییەتی ئەوان نییە پێداویستییە پاڵنەرەکانمان بۆ بەدیبهێنن. هەربۆیە لە کۆتاییدا ئێمە ئەوکەسەین کە پاڵنەری خۆمانین، کەسێکیش کە پاڵنەرێکی باشی خۆیەتی دەتوانرێت ئەوەی تێدا ببینرێت کە چۆن هەوڵدەدات بۆ گەیشتن بە خەونەکانی.

 زۆرجار ڕێگە دەدەین ژاوەژاوی ئەوانی دیکە زاڵ ببێت بەسەر دەنگی خۆماندا. ئێمە حوکمەکانیان، بۆچوونەکانیان، چاوەڕوانییەکانیان بە جۆرێک هەڵدەمژین تا دەنگی بیرکردنەوەکانی خۆمان لەبیر دەکەین. لەدەستدانی خۆت بۆ دڵخۆشکردنی کەسانی تر هیچ ڕێگەیەکت ناداتێ بۆ ژیانکردن، هەربۆیە پێش ئەوەی ڕەسەنایەتی خۆت بکەیتە قوربانی بۆ دڵخۆشکردنی ئەوانی تر، بوەستە، لە خۆت بپرسە: ئایا من بۆ ئەوان دەژیم، یان بۆ خۆم؟

 خۆکۆنتڕۆڵکردن پێویستی بە بوێری هەیە بۆ وەستانەوە لە بەهاکانتدا و سەربەخۆبوون ولە باوەشگرتنی ئەو کەسەی کە دەتەوێت ببیت. ئەمەش پەیوەستە بە بێدەنگکردنی ژاوەژاوی جیهان وگوێگرتن لە بێدەنگیەکانی ناوەوەی خۆت.

 کەواتە، ژیانت وەربگرەوە. گوزارشتی لێ بکە. بژی. با بە هەموو مانایەکی وشەکە هی تۆ بێت.

ڕانانی: سەردەم

یەکێکی تر لە کتێبە چاپکراوەکانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، بریتییە لە کتێبی (هەموو ژیان چارەسەرکردنی کێشەیە) بابەتی ئەم کتێبە فەلسەفییە و (کارل پۆپەر) نووسیویەتی، لە لایەن (بادینان محەمەد) بە شێوەیەکی جوان و سەرنجڕاکێش وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی کوردی و ئێستا لە کتێبفرۆشییەکانی کوردستان بەردەستە.

کتێبەکە لە دوو بەشی سەرەکی پێک هاتووە ناوەڕۆکەکەی بریتییە لە: پرسەکانی زانستی سروشتی، لۆژیک و پەرەسەندنی تیۆری زانستی، سەرنجەکانی ڕاستەقینەگەرێک دەربارەی کێشەی جەستە- هزر، پوختکردنەوەی زانستی و ناتەواویەتی کرۆکی هەموو زانست، لە بارەی تیۆری دیموکراسییەوە، هەڵگیرساندنی جەنگەکان بۆ بەدەستهێنانی ئاشتی، مەساریک و کۆمەڵگەی کراوە، ئازادی و بەرپرسیارێتی ڕۆشنبیران، دەربارەی مێژوونووسین و مانای مێژوو… و چەندین بابەت و ناونیشانی دیکە، ناوەڕکی ئەم کتێبە گەورە و گرنگەی کارل پۆپەر پێک دەهێنن.

هەر وەک لە پێشەکیی کتێبەکەدا (بادینان محەمەد)ی وەرگێڕ ئاماژەی پێ داوە، بۆ کەسێک کە بە ئایدیاکانی (کارل پۆپەر) ئاشنا نییە، زیاتر وا دەردەکەوێت ئەم کتێبە هەوڵێک بێت لە بواری دەروونزانی و ئامانج لێی بریتی بێت لە دنەدانی ڕوانگەی گەشبینانە: ئەگەرچی دەشێت لەم گۆشەنیگایەوە لەم کتێبە بڕوانرێت، بەڵام لە ڕاستیدا ئەم کتێبە لە کۆمەڵە سیمینار و ناونیشانێک پێک دێت، کە لە شوێنی جیاواز و لە کاتی جیاوازدا نووسراون و پێشکەش کراون، دەتوانین بڵێین ناوەڕۆکەکەشی فرەڕەهەندە.

بێگومان هەر لەو پێشەکییەدا، وەرگێڕی کتێبەکە، بادینان محەمەد، بە وردی ژیان و کار و بەرهەم و دیدگا فەلسەفییەکانی ئەو فەیلەسووفە نەمساییەی بە خوێنەر ناساندووە و سەبارەت بە ڕەهەندی ژیان و بەرهەمە دانسقەکانی، زانیاری زۆر وردی خستۆتە ڕوو، کە وا دەکات خوێنەر لە پەنا کتێبەکە و دیدگا فەلسەفییەکاندا، کارل پۆپەر، زیاتر بناسێت و ئاشنا بێت پێی.

ئەوەش خراوەتە ڕوو کە ناوەڕۆکی کتێبەکە چەند ڕەهەندێک لەخۆ دەگرێت، لە یەکەمیاندا، کە لە بەشی یەکەمدا ڕەنگ دەداتەوە، پۆپەر دەیەوێت پێمان بڵێ مەعریفەی زانستی مسۆگەر نییە و زانست دڵنیایی نادات، ئەمەش سەردەکێشێت بۆ بەردەوامێتی زانست، بەوەی هەمیشە لە نوێبوونەوەدایە و بەردەوام تیۆرییە زانستییەکان پووچەل دەکرێنەوە: واتە پوچەڵبوونەوە مەرجی زانستییەتی تیۆرەکان، هەر بۆیە پۆپەر ئاماژە بۆ ئەوە دەکات هەر کەسێک تیۆرێک دادەهێنێت دەبێت ئەوە بخاتە ڕوو کە لە کوێدا تیۆرەکەی پووچەڵ دەبێتەوە.

ڕەهەندێکی تری کتێبەکە بریتییە لە ڕوانینێکی بابەتییانە بۆ مێژوو، پێچەوانەی مێژووگەراکان، پۆپەر مێژوو وەک ڕووبارێک نابینێت کە سەرچاوەکەی زانراو بێت و داهاتووەکەشی پێشبینیکراو، واتە بە پێچەوانەی ئایدۆلۆژیستەکان کە مێژوو لە یەک ڕوانگەی دیاریکراوەوە دەبین: ئەو دەیەوێت پێمان بڵێت مێژوو بریتییە لە تابلۆیەکی کێشراو کە سیاسەت ڕەنگێکی زاڵی ناو تابلۆکەیە، کەواتە مێژوو بریتییە لەو ڕابردووەی کە زانراوە و تۆمار کراوە، بەڵام هەموو ڕابردوو نییە، ئەم تابلۆ ناڕێکوپێکەش مەعریفەی تەواومان سەبارەت بە ڕابردوو پێ نابەخشێت، بەمەش ناتوانین پێناسەیەکی ڕوون و ئاشکرا بۆ مێژوو بکەین.

  هەر وەک (دکتۆر نەجمەدین کەریم) ئاماژەی پێ داوە، ساڵی ١٩٠٢ لە شاری ڤییەننا، کارل پۆپەر لە دایک دەبێت، پۆپەر فەیلەسووفێکی ناوداری نەمساوی – ئینگلیزییە و دامەزرێنەری ڕێبازێکی دیاری ناو فەلسەفەی هاوچەرخە، کە بە ڕێبازی ڕاسیۆنالیزمی ڕەخنەگرانە دەناسرێت .

کارل پۆپەر، لەدایکبوو و پەروەردەکراوی خێزانێکی ئەکادیمی هەڵگری دیدە لیبراڵییەکانە، پاش جەنگی دووەمی جیهانی، ناوبراو چالاکانە بەشداری لە بزاڤی سۆسیال دیموکراتدا دەکات، لێ دوای ماوەیەکی کەم بێ هیوا دەبێت و دژ بە هزر و هەڵوێستی مارکسیزم دەوەستێتەوە. لە نێوان ساڵانی ١٩١٨- ١٩٢٤ دا ماتماتیک و فیزیا لە زانکۆی ڤییەننا دەخوێنێت، لە هەمان کاتیشدا، خەریکی فەلسەفە دەبێت و لە نزیکیشەوە لە پەیوەندیدا دەبێت لەگەڵ لایەنگرانی کۆڕی ڤییەننا. ساڵی ١٩٢٨ بڕوانامەی دکتۆرا وەردەگرێت و وەک مامۆستای ماتماتیک و فیزیا دەستبەکار دەبێت، ساڵی ١٩٣٤ شاکارێک بە ناوی (لۆژیکی لێکۆڵینەوە زانستییەکان) بڵاو دەکاتەوە، لە نێوان ساڵانی ١٩٣٧ – ١٩٤٥ دا وەک مامۆستای زانکۆ لە نیوزلەندا کار دەکات، لە ساڵی ١٩٤٦، هەتا خانەنشینبوونی وەک پرۆفیسۆر لە قوتابخانەی لەندەنیدا وانەی فەلسەفە، لۆژیک، مێتۆدۆلۆژی دەڵێتەوە، شاکارەکەی خۆیشی بە زمانی ئینگلیزی بڵاو دەکاتەوە. پۆپەر لەوێ بەدواوە، دەبێتە دامەزرێنەری ڕێبازە فەلسەفییەکەی خۆی ڕاسیۆنالیزمی ڕەخنەگرانە. ناوە  ناوەش لە ئەوڕووپا و ئەمریکا وانە دەڵێتەوە،

یەکێک لە هۆکارەکانی ناوداریی پۆپەر، نەک تەنیا بۆ هزرە داهێنانییەکانی ئەو دەگەڕێتەوە، بەڵکو بۆ چالاکیی بەردەوامی ناوبراو لە دیسکورسە فەلسەفی و زانستییەکانی سەردەمی خۆیدا دەگەڕێتەوە، ڕەخنەی زۆریش لە نیۆ پۆزەتیڤیزم، فرۆیدیزم، مارکسیزم، فەلسەفەی مێژوو و فەلسەفەی زانست دەگرێت .

فەلسەفە بە لای کارل پۆپەرەوە، نابێت یەک لایەنی بێت، چونکە لە جەوهەردا فرەییە، هەروەها نابێت ڕۆڵ و گرنگیی فەلسەفە لە جیهانی هاوچەرخدا بە کەم وەربگیرێت، چونکە فەلسەفە دیدی گشتیی ئێمەیە بۆ گەردوون، بۆ ناسینی خۆمان، لێ پێویستە هاوشانی زانست بچێتە پێشەوە، چونکە فەلسەفە بە تەنیا نابێتە پسپۆڕی هەموو شتێک، بۆیە فەلسەفە پۆزەتیڤ دەبێت، کاتێک لەگەڵ زانستدا بێت. لە دەرەنجامی وەها دیدێکی پۆپەردا، فەلسەفە بەر لە هەموو شتێک، دەبێتە ئەپیستیمۆلۆژی و تیۆری واقیعێکی زانستی، یا دەبێتە ستروکتووری لۆژیکی پەرەسەندن و مەعریفەتی زانستی، بۆیە تاقە مێتۆدێک بە تەنیا بۆ فەلسەفە نییە، بەڵکو دیسکورسی ڕاسیۆنال دەتوانێت ببێتە بنەما بۆ تێگەیشتن لە شت و دیاردەکان، ئەوەش بە لای پۆپەرەوە، ڕاسیۆنالیزمێکی ڕەخنەگرانەیە. ڕاسیۆنالیزمی ڕەخنەگرانەش بە لای پۆپەر ەوە، دیاریکردنی سنووری نێوان زانست و مێتافیزیکایە، پێوەری وەها کارێکیش دەبێت سەلماندنی هەڵەکان و ڕاستییەکان بێت، دەبێت ئەزموونگەریش لە پسیکۆلۆگیزم دوور بخرێتەوە، مێتۆدی سەلماندنیش لە فەلسەفەی زانستدا ئامراز و کلیلە بۆ گەیشتن بە ڕاستییەکان، نەک ئامانج ، بۆیە ئەلتەرناتیڤ بۆ تیۆری لێکۆڵینەوە، دەبێت یەکگرتنی لۆژیک و ئەزموون بێت. تیۆرێکیش بۆ ئێمە کاتێک ڕاست دەبێت و دەبێت بە زانست، کە لە دیدی ڕەخنەگرانەوە هەڵبسەنگێندرێت، ئامانجیش لەوەها هەڵسەنگاندندێکدا، بێشک دۆزینەوەی ڕاستی و نا ڕاستییە، لەو ناوەندەشدا  دۆزینەوە و بەرەوپێشەوەبردنی ڕاستییەکانە. هزری فەلسەفی فەیلەسوف لە بواری ئیپستیمۆلۆژییەوە سەرچاوە دەگرێت، هەر لەوێشەوە ، پۆپەر دەیەوێت  جیهانی سێیەم  دروست بکات، وەها جیهانێکیش لە ڕاستیدا نزیکە لە جیهانەکەی ئەفلاتون و ڕۆحی موتڵەقی هێگل، لە بواری دیالەکتیکیشدا  هەر لەوانەوە نزیکە، هەرچەندە فەیلەسووف باس لە دیسکورسی ڕەخنەگرانە، هونەر، ئەدەب و کتێبەکان دەکات، لێ ئەو شتانە بە بەرهەمی ڕۆحی مرۆیی دەزانێت، لێ لەسەر بنەمایەکی بابەتییەوە، بۆیە ناوبراو باس لە جیهانی یەکەم و دووەمیشدا دەکات، لێ هەر هەموویان لە پێوەندی دان، لە ڕێگای جیهانی سێیەمیشەوە، پەرەسەندنی مۆراڵی و مەعریفەتی بابەتی پەرە دەسێنێت .

فەلسەفەی کۆمەڵایەتی پۆپەر ، بە شێوەیەکی گشتی لەسەر بنەمای ئەنتی مارکسیزم دەردەکەوێت، ئەوەش هێشتا هەر لە قۆناغی گەنجایەتییەوە فۆرموولە دەبێت، چونکە لەو کاتەوە لە سۆسیالیزم و کۆمۆنیستی هەڵدەگەڕێتەوە. لە کتێبی (کۆمەڵگای کراوە و دوژمنەکانی) دا، پۆپەر دەڵێت :مارکسیزم لەگەڵ دیموکراسیدا ناگونجێت. چونکە خراوەتە بەر دیدی ڕەخنەگرانەوە، بە هەمان شێوەش دیدی دیالەکتیکی مەتریالیزمی ڕەت دەکاتەوە و دەڵێت : مارکسیزم هەر وەک فاشیزم، تۆتالیتاری بەرهەم دەهێنێت. تۆتالیتاریش کۆمەڵگای داخراو دروست دەکات و ئازادییەکان دەخنکێنێت. پۆپەر لەگەڵ کرانەوەی بازاڕ، دیموکراسی فرەیی سیاسی و جۆرە سیستەمێکی دیموکراسی جڤاکی و ڕاسیۆنالیزمێکی ڕەخنەگرانەدایە، کێشەکانیش پێویستە بە ڕێگا و مێتۆدی چاکسازی چارەسەر بکرێن، نەک ڕاپەڕین و شۆڕشی کۆمەڵایەتی .

هزرە فەلسەفی و کۆمەڵایەتییەکانی پۆپەر، کاریگەرییەکی زۆری بەسەر فەلسەفەی زانستی هاوچەرخ و هزری سۆسیال دیموکراتە هاوچەرخەکاندا نواند، هەتا ئەمڕۆکەش جێگای بایەخن، چونکە وەها میانڕەوییەکی فەلسەفی و سیاسی بایەخی خۆی هەیە، بە تایبەتی لە ململانێی نێوان هزری تۆتالیتاری و دیموکراسی فرەییدا.

خستنەڕووی کتێبی “مۆدێرنیزم”

خوێندنەوەی: سەردەم

یەکێک لە پرسە سەرەکییەکانی ئەدەبیات و هونەر، دەرکەوتنی یەکەم چرکەساتی سەروسەکوتی مۆدێرنیزمە، ئەو قۆناغەی کە دەبێتە بەرمەبنای ڕووبەرێکی فراوان لە ئەدەب و هونەر بە سەرجەم لق و ژانر و بەشەکانییەوە. بێگومان لەو بوارەدا چەندان لیکۆڵینەوەی هەمەلایەن کراون و نووسراون، کە تیایاندا هەوڵ دراوە هەریەکەو لە گۆشەنیگای خۆیەوە پرسی مۆدێرنیزم لە بەستێنی ئەدەب و هونەردا تاوتووێ بکەن و لێی بکۆڵنەوە. ڕەنگە ئێستاش بە وردی دەستنیشانکردنی ئەو سەرەتایە لێڵ و ناڕوون بێت، بەڵام گۆڕانکارییەکان بەرچاون و دەری دەخەن کە چۆن شەپۆلی مۆدێرنیزم چۆن بە شەتاو هەڵی کرد و هەرچی لە بەردەم و پێشی بوو، ڕایماڵی. ئەم شەپۆلە سەرەتاکانی لە ئەورووپاوە دەستی پێ کردووە و پاشان بە هەموو دنیادا تەشەنەی سەند. هەر میللەت و گەلێک بەپێی توانستی خۆی بۆ ڕەوتی مۆدێرنیزم وەڵامی بەو پرسە داوەتەوە و هەوڵی داوە ئەو گۆڕانە بەرچاوانەی کە ئەورووپا بەسەر ڕوانین و بینینی و ئاراستەکردنی نوێگەریدا بیهێنێت، ئەو گەل و نەتەوانەش بەپێی هەلومەرجی ناوخۆی و ئەو فەزاسازییەی لە هەناوی ئەدەب و هونەریاندا هەیە، دەست بدەنە ئەو گۆڕانکارییانە و ڕیشەییانە لەناو نووسراو و بینراوی خۆیاندا بەرجەستەی بکەنەوە. بۆیە هەر لێرەدا ئێمە لەگەڵ چەندان ڕەوتی مۆدێرنیزم ڕووبەڕوو دەبین، کە لە درێژەی ئەم وتارەدا هەوڵ دەدەین وردتر لەم خاڵە بدوێین و لە ڕوانگەی تایبەتی خۆمانەوە بۆی بگەڕێینەوە.

یەکێک لەو کتێبە زۆر دەگمەن و ناوازانەی کە لەسەر پرسی مۆدێرن نووسراوە، کتێبەکە بە ناوی “مۆدێرنیزم” لە نووسینی پیتەر چایڵدز و وەرگێڕانی هیوا عەزیزی. بەر لەوەی بێینە سەر ناوەڕۆک و ئەو ڕووبەرەی ئەم کتێبە گرتوویەتییە خۆی، دەمانەوێ لە بێدەنگی و پێشوازیی خوێنەرانی کورد لەمەڕ ئەم کتێبە و کتێبی لەم چەشنە چەند دێڕ بنووسین: بەداخەوە خوێنەری ئێمە ـ خوێنەری کورد ـ زۆر کەم بە لای ئەو کتێبانەدا دەچن کە کتێبی گرنگ و ناوازەن و لێیانەوە دەتوانین دەیان ڕەوتی نوێگەری و سەدان بەرهەمی نووسەرانی لێوە ئاشنا ببین، بە واتایەکی تر خوێنەری ئێمە خوێنەری دەقە، تەنیا دەق بۆی گرنگە، دیارە ئەوەش کە چ دەقێک و چۆن خوێندنەوەیەک، ئەوەشیان بۆ خۆی پرسێکی ترە و ڕەنگە وەڵامدانەوە و بەدواداچوون بۆی، لە توانا و نیازی ئەم وتارەدا نەبێت، بەڵام ئەم کەوانەیە لێرەدا دەرفەتێکە بۆ ئەوەی بڵێین، کتێبی “مۆدێرنیزم” زۆر کەم لەناو خوێنەران و نووسەرانی کورددا بوو بە جێی باس و مشتومڕ، ئەم کتێبە گرنگە ساڵی ٢٠١٩ لە لایەن دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمەوە بڵاو کراوەتەوە، ئەگەر قسە بێتە سەر وەرگێڕانەکەی، بێ هیچ دوودڵییەک دەتوانین بڵێین یەک لە وەرگێڕە زۆر باشەکان ئەم کتێبەی کردووە بە کوردی و بە زمانێکی تایبەت و پەخشانێکی ڕەوان و شاعیرانە، ڕستە بە ڕستەی داڕشتووەتەوە و لە دڵی زمانی کوردیدا، دەقێکی بەرهەم هێناوەتەوە کە نموونەی بەرزی وەرگێڕانە، زمانی وەرگێڕ زمانێکی مۆدێرنە، چما هەمان ئەو مەبەستەی نووسەری کتێبەکە (پیتەر چایڵدز) لە دیاردەی مۆدێرنیزم بە زمانێکی مۆدێرن نووسیویەتی، هیوا عەزیزی بە زمانێکی شاری و پڕ لە وزە و ئیمکانی نوێخوازی، ئایدیا سەرەکییەکانی ئەم کتێبەی لە بەرگێکی جواندا پێشکەش کردووین. هەر لێرەدا دەبێت ددان بەو خەسارەدا بنێین کە خوێنەری کورد لە ئاست ئەم کتێبەدا، بە درێژایی شەش ساڵ لە چاپبوونی، نواندوویەتی، هیوادارین خوێنەری وتووریای کورد، خوێنەرێک کە بە شوێن ڕیشە و دەمارەکانی مۆدێرندا دەگەڕێت لە ئەدەب و هونەردا، ئەم کتێبە بخاتە لیستی ئەو کتێبانەوە کە بڕیارە لەم ساڵدا ٢٠٢٥، بیانخوێنیتەوە، بە دڵنیایی پاش خوێندنەوەی ئەم کتێبە دەیان دەروازە و دەلاقە بەسەرماندا دەکرێنەوە و دەزانین کە لە کوێداین و دەبێت لە کوێوە دەست پێ بکەین.

پرسی مۆدێرنیزم پرسێکی هەمەلایەن و ئاڵۆزە، ئەم کتێبە “مۆدێرنیزم” هەوڵ دەدات نەک لە ڕێی ئینشا و گێڕانەوەی حەکایەتییەوە، بەڵکو لە ڕێی پەیبردن و دۆزینەوەی سەرەتاکانی مۆدێرنیزم لە ئەدەب و هونەردا، ئەو بیرۆکانە ئاراستە بکات کە دەتوانن شتانێک بە خودی مۆدێرنیزم و پرسی ئاڵۆزی مۆدێرنیزم زیاد بکەن. میتۆدی کتێبەکە میتۆدێکی تایبەت و کەمتر پێنووسراوە، نووسەر بۆ گەیاندنی مەبەست و ستوونی بیرکردنەوەی خۆی دەربارەی مۆدێرنیزم، بەردەوام لە نێوان نموونەهێناوە لە دەقە جیهانییەکان و ئایدیا بنچینەییەکانی خۆی و شێوازی زاڵی ئەو دەقانەی لە ڕووبەری لێکۆڵینەوەکەیدا نیشانگری کردوون، میتۆدەکەی بچنێت. بۆ نموونە، کاتێک دێت باس لە هونەری شێوەکاری دەکات، هەوڵ دەدات پانتاییەک بۆ ئایدیاکەی بکێشێت، ئەو هەوڵانەی بەر لە مۆدێرنیزم هەبوون بە هێڵێکی خێرا بگوازێتەوە، پاشان بێتە سەر دڵی ئایدیاکەی خۆی، ئەوەی کە هەمان ڕووبەری ئەوە لەم کتێبەدا، بەم جۆرە: سەرەتا لە “بزافە هونەرییەکان”ەوە دەست پێ دەکات، پاشان دێتە سەر خودی بزافە مۆدێرنەکان، لە نموونەی ئەمپرسیۆنیزم و دوای ئەمپرسیۆنیزم، دواتر کوبیزم، پاشان فۆتۆریزم، ئەکسپرسیۆنیزم، سوریالیزم. لە هەریەک لەم بزاوتانەدا بە گوازتنەوەی قسە و گوتەی هونەرمەندانی ئەم خولانە، پاڵپشتی ئایدیاکەی خۆی دەکات و ئاراستەی خوێنەری دەکات. با پێکەوە ئەم پاراگرانە زۆر تایبەتەی هونەرمەندی ئیتاڵی فلیپۆ تۆمازۆ مارتینێتی، کە بەشێکە لە “مانیڤێستی فۆتۆریزم” بخوێنینەوە:

ئێمە دەڵێین شکۆ و هەیبەتی جیهان بە جوانییەکی نوێوە بەپێز و زەنگین بووەتەوە: جوانیی خێرایی. سەیارەی پێشبڕکێ کە ئەگزۆزەکەی بە بۆری گەورەوە ڕازێنراوەتەوە، وەک ئەو مارانەی کە هەناسەیان ئاگرینە ـ سەیارەیەکی هاژەکەر و گرموهوڕ کە چما لەسەر بۆمبای تەڵەزم لێدەخوڕێت ـ جوانترە لە سەرکەوتنی سامۆتیراکێوە [پەیکەرێکی بەناوبانگی یۆنانیی نێو مۆزەخانەی لۆڤەر]… ئێمە جەنگ بەرز ڕادەگرین؛ تاکە پارێزەی تەندروستیی جیهان… ئێمە سروودی جەماوەرێکی گەورە دەڵێینەوە کە لە ڕێی ئیش و چێژ و شۆڕشەوە دەورووژێن، ئێمە سروودی تەوژم و شەپۆلە فرەڕەنگ و فرەدەنگەکانی شۆڕشی نێو کاپیتالیزمی مۆدێرن دەخوێنینەوە.

تەماشا ئەو زمانر توند و مۆدێرنە، چەند ڕەق و تیژ و هاوکات سەختە! نووسەر بەردەوام بەم زمانە وەفادار دەمێنێتەوە، نموونەی دەقگوازتنەوە و هەڵگۆزینەکانی، پشتڕاستکەرەوەی ئایدیاکانی جەخت دەکەنەوە بەردەوام ئەم ئەوان و ئەوان ئەم دەسەلمێنن. ئەمەیە میتۆدی ئەم کتێبە.

کتێبەکە وێڕای پێشەکییەکی گرنگ: “وەڵامی پرسیاری مۆدێرنیزم چییە؟” و هەندێ پرسی وەک “دەستەواژەکان، مۆدێرن، مۆدێرنیزم، مۆدێرنیتێ” و باسی “سەردەمەکان، ژانرەکان، مۆدێلەکان”، لە سێ بەشی سەرەکی پێک هاتووە. بەشی یەکەم لەژێر ناوی “ڕاڤە و گۆڕان” تێیدا شەش فەیلەسووف و بیرمەند وەک نموونە وەرگیراون: مارکس، داروین، فرۆید، نیچە، سۆسۆر و ئەنیشتاین. بەشی دووەم لەژێر ناوی ” ژانرەکان، هونەر و فیلم”دا دانراوە و ئەم بەشانەی لەخۆ گرتووە: ڕۆمان، چیرۆک، شیعر، شانۆ، بزاوتە هونەرییەکان؛ ئەمپرسیۆنیزم و دوای ئەمپرسیۆنیزم، دواتر کوبیزم، پاشان فۆتۆریزم، ئەکسپرسیۆنیزم، سوریالیزم، فیلم. بەشی سێیەم لەژێر ناوی “دەق، پاشخان، ناواخن”دا دانراوە و تێیدا چەندان نووسەر و بەرهەم و دەق بەسەر کراوەتەوە، کە تێیدا بە خەستی لە بەرهەم نووسراوی ئەو نووسەر و هونەرمەندانەدا چەمکی مۆدێرنیزم خۆیا و گەشەی کردووە.

مۆدێرنیزم لە دیدی نووسەرەوە ئاوا بەرباس دراوە: هونەری مۆدێرنیستی، بە واتای تەکنیکیتری وشە، ئەو هونەرەیە کە هەرۆڵد ڕۆزەنبێرگ بە هونەری “شێواز و ڕێبازی نوێ”ی ناونووس دەکرد. ئەم هونەرە تاقیگەرە، لە ڕووی فۆرمەوە، پێچەڵ و ئاڵۆزکاوە، کورت و پوختە، وێڕای توخمەکانی داهێنان، توخمە دژەداهێنانەکانیشی تێدایە، زۆر جاریش چەند وێنایەک لەمەڕ ڕزگاربوونی هونەرمەند لە ڕیالیزم، ماتریالیزم، ژانر و فۆرمی باو، هەروەها چەند وێنایەک لە کارەسات و کۆستە کولتوورییەکانی تێدا دەبینرێت… دەتوانین مشتومڕی لەسەر بکەین کە کەینێ دەستی پێ کرد (سیمبووڵیزمی فەرەنسی، داهێزانگەری، هەرەسی ناتۆرالیزم)، هەروەها ئاخۆ بەسەرچووە یان هێشتا بەردەوامە (فرانک کرمۆد “مۆدێرنیزمی کۆنین” لە “مۆدێرنیزمی نوێ جیا دەکاتەوە، بەم پێیەش تا ڕادەیەک بۆ مۆدێرنیزم تا هونەری دوای جەنگی [دووەمی جیهانی] بەردەوامی دادەنێت). دەکرێت مۆدێرنیزم بە چەمکێکی پابەست بە کات (بۆ نموونە ١٨٩٠ تاکو ١٩٣٠) دیاری بکەین، یاخود چەمکێکی سەربەخۆ لە کات (کە لارەنس ستێرن، جۆن دان، فرانسوا ڤیلۆن و پیەر دی ڕۆنساردیش بگرێتەوە). بەڵام جەخت و سەرنجی سەرەکی لەسەر هەندێک لە نووسەرانە (هێنری جەیمز، جۆزێف کۆنراد، مارسێل پرۆست، تۆماس مان، ئەندریە ژید، فرانز کافکا، ئیتالۆ سڤیڤۆ، جەیمز جۆیز، ڕۆبەرت مۆزیل و ولیەم فاکنەر لە چیرۆکدا. ئەگۆست سترنبێرگ، لویجی پیەر ئەندیلۆ، فرانک وەدکیند و بەرتۆڵد برێشت لە شانۆدا، ستیفان مالارمێ، دەبلیو بی ییتس، تی ئێس ئەلیۆت، ئەرزا پاوند، ڕاینە ماریا ڕیلکێ، گیۆم ئاپۆلینەر و والاس ستیڤەنسۆن لە شیعردا)، کە بەرهەم و ئاسەوارەکانیان لە ڕووی ستاتیکییەوە ڕادیکاڵ و ڕیشەیین، داهێنان و تازەگەری تەکنیکیانەی سەرسووڕهێنیان تێدایە، پێچەوانەی فۆرمی ڕۆژژمێرییانە، جەخت لەسەر ڕەهەندی شوێنمەندانە، یان “دەورەگیراو” دەکرێتەوە، ئیتمایان بۆ نەمەتە کیناییەکان هەیە و هاوشانن لەگەڵ جۆرە “داماڵینێکی هیومانیتە لە هونەردا.

لەم کتێبەدا، کە سەرەتایەکی بایەخدار لەسەر بزاوتە مۆدێرنیزمەکان پێشکەش دەکات، تێیدا تێکستە جەوهەرییە مۆدێرنیستەکان شرۆڤە و شیکار دەکات، نووسەر بە ڕیشە و بنجوبناوانی تێکستەکاندا ڕۆ دەچێت و لێیانەوە ئەو ویستە بۆ نوێخوازی کەشف و دەدۆزیتەوە، کە ئاوی ئایدیاکانی دەدەن، تاوتووێی ئەو بزاوتە نوێگەرانە دەکات کە ڕۆڵیان هەبووە لە چەسپاندنی مۆدێرنیزمدا، هاوکات دەکەوێتە شرۆڤەی چەندان لقی جۆراوجۆری دی، وەک جێندەر، نەژاد، سەرمایە و… نووسەر بە شێوەیەکی گشتی دەیەوێت ئەو ڕووبەرەی مۆدێرنیزم تێیدا گەشە و نەشەی کردووە، هاوکات خودی ئەو ململانێیانەی مۆدێرنیزم لە هەناوی خۆیدا هەڵی گرتوون، سەبارەت بە ستایل و قوتابخانەکانی پێشوو، یان ئەو ستایل و قوتابخانانەی لەو سەروەختەدا هەبوون، بنوێنێتەوە. ئێمە لە گوزەری خوێندنەوەی ئەم کتیبەوە بە وردی دەبینە بینەر و شایەتحاڵی مۆدێرنیزم و تەنگەژەکانی، هەوڵەکان بۆ نوێکردنەوە و دەرچوون لە قاوغی باو، هێنانی فۆرمی نوێ و جێلەقکردن بە هەرچی ئەوەی سەر بە کلاسیک و ڕیالیزمە، دژوەستانەوە بەرانبەر بە نەریت و کولتووری سواو و پواو، جێخستنی زمانێک کە بتوانێت دەلالەتەکانی دنیای نوێ بە هەموو دەرکەوتە تازەکانییەوە جێ بکاتەوە، لە سیما سەرەکییەکانی مۆدێرنیزمە. بزوتنەوەی مۆدێرنیستییانەی کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە و سەرەتاکانی سەدەی بیست، بە کردەوە شۆڕشێکی ئەدەبی و ڕۆشنبیری بوو کە بایەخێکی حاشاهەڵنەگری هەیە، لەبەر ئەوەی بە دەربڕینێک، سەرەتای ئەم بزاوتە کۆتایی ڕیالیزم و کۆتاییەکەشی سەرەتای پۆست مۆدێرنیزم بوو.

کتێبی “مۆدێرنیزم” دەتوانێت بیرخەرەوەی یەکێک لە باشترین کتێبەکان بێت کە بەر لەم کتیبە نووسراون و تەنانەت لەم کتێبەدا، نووسەرەکەی وەک سەرچاوە بۆ ئەو کتیبە دەگەڕێتەوە، ئەویش کتێبی “ئەزموونی مۆدێرنیتێ”ی نووسەری ئەمریکی مارشاڵ بێرمەنە، خۆشبەختانە ئەم کتیبە چەند ساڵ لەمەوبەر لە لایەن مەنسوور تەیفوورییەوە کراوە بە کوردی. “ئەزموونی مۆدێرنیتێ” یەکێکە لەو سەرچاوانەی کە بە عەشقێکی بە تین و تاوەوە دەربارەی چەند وێستگەی گرنگی مۆدێرنیزم دەدوێت، نووسەری کتێبی “مۆدێرنیزم” بە شێوەیەکی پەنهان و لە ڕووی مەنهەجییەتەوە، کەوتووەە ژێر کاریگەری “ئەزموونی مۆدێرنیتێ”، بەڵام نەک بەو واتایەی پیتەر چایڵدز ئایدیاکانی مارشاڵ بێرمەنی دووبارە کردبێتەوە، بەڵکو ئەم لە گۆشەنیگای خۆیەوە بۆ بەشێک لەو دەق و تێکستانە گەڕاوەتەوە کە جێسەرنجی بێرمەنی بیرمەند بوون. بێ ئەوەی هیچ پێشنیار یان دەستوورێکی لەو شێوەیە کرابێت، بەڵام خوێندنەوەی بەرەودوای ئەم دوو کتێبە پێکەوە، دەتوانێت کۆمەکێکی بەرفراوان بە خوێنەران ببەخشێت، بە تایبەت بۆ ئەو کەسانەی هەڵوەدای ڕەوتی مۆدێرنیزمن لە ئەدەب و هونەردا.

پرسێکی گرنگ لە خوێندنەوەی ئەم کتێبەدا سەرەتاتکێ لەگەڵ ئێمە دەکات، ئەویش پرسی مۆدێرنیزمە لە ئەدەب و هونەری کوردیدا، بە داخەوە تاکو ئێستا توێژەرانی کورد وەک پێویست ئاوڕیان لە سەرەتاکانی مۆدێرنیزم لە ئەدەب و هونەری کوردیدا نەداوەتەوە، بێگومان ئێمە وەک ڕەوتی مێژوویی، ناتوانین بڵێین سەرجەم ئەو قۆناغ و وێستگانەمان بڕیوە کە ئەدەبی ئەورووپی بڕیویەتی و گەیشتووەتە مۆدێرنیزم، بەڵام دەتوانین بە خوێندنەوەی مێژووی ئەدەب و هونەری خۆمان کۆمەڵێک وێستگە و خاڵ دابنێین کە لێیەوە هەندێ قوتابخانەی ئەدەبی و هونەری دەستنیشان بکەین. ئێمە لەگەڵ ئەوەداین کە کورد خاوەنی ئەدەب و هونەری خۆیەتی، بەڵام ڕۆڵی ڕەخنەیەک کە بتوانێت دەستنیشانی سەرەتاکانی مۆدێرنیزم لە ئەدەب و هونەری کوردیدا بکات، کز و لاوازە، ئەم کتێبە دەتوانێت سەرەتایەک بۆ چەسپاندنی ئەو مێژووە دیاری بکات، ئەویش لەبەر ڕۆشنای ئەو ئایدیا و بیرۆکانەی ئەم کتیبە هەڵی گرتووە، واتە مەنهەجییەتی کتێبە ڕێنوێن و بەرچاوڕوونییەکی ناوازەیە بۆ هەنگاوهەڵگرتن لە وەها بوارێکدا. دەبێت ئەوەمان لە یاد بێت کە هیچ ڕەوت و ڕێباز و قوتابخانەیەک وەک یەک و بە هەمان شێواز و تەکنیک و فۆرم لە دوو وڵات دووبارە نابێتەوە، بەڵکو بەپێی ئەو کەش و نەریتەی کە وڵاتێک هەیەتی ڕەوت و قوتابخانە ئەدەبی و هونەرییەکانیش دەگۆڕدرێن، بۆ وێنە: گەشەی چیرۆک لە ئەدەبی کوردیدا زۆر جیاوازە لە گەشەی چیرۆک لە ئەدەبی ئینگلیزییدا، هەر لە دەستپێکەوە ئێمە دەزانین کورد داهێنەری چیرۆکی هونەری بە مانا مۆدێرنەکەی نییە، واتە ژانری چیرۆک زادە و بەرهەمی ئەورووپایە و دواتر بە تەواوی دنیادا بڵاو بووەتەوە، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت لەبەر ئەوەی چیرۆک داهێنراوی ئەورووپا بێت ئیدی وڵاتانی تر نەتوانن داهێنانی تری پێ زیاد بکەن، بە پێچەوانەوە، ئێمە دەبینین چ لە ئەدەبیاتی وڵاتانی تر و چ لە ئەدەبیاتی ئاسیاییش، گەشە و نەشەی چیرۆک گەیشتووەتە چ ئاست و پێگەیەک. ئەمە بۆ چیرۆکی کوردییش هەر دروستە. کتێبی “مۆدێرنیزم” لە ڕووی نەخشەکێشانی بۆ ئەدەبی مۆدێرنی ئەورووپی، دەتوانێت نەخشەکێشیش بێت بۆ ئەدەبی مۆدێرنی هەر نەتەوە و وڵاتێکی تر، بەو مەرجەی کە ڕەچاوی دۆخە کولتووری و شارستانیەتەکەی ئەو وڵات و گەلە بکرێت.

لە کۆتاییدا پێمان باشە ڕوانینێکی تری نووسەری کتێبی “مۆدێرنیزم” بۆ چەمکی مۆدێرن بخەینە ڕوو، کە لێرەدا ئەم چەمکە دەرگیری ژانرەکان دەکات و بەم جۆرە دیدگاکەی پێشکەش دەکات:

دەرکەوتەکانی مۆدێرنیزم لە ژانر و فۆرمە هەمەجۆرە هونەرییەکاندا، ڕەهەندی نێونەتەوەییان هەیە. بۆ وێنە، دەشێت بزانین شیعری فەڕەنسا و شانۆی ئەسکەندەناڤیا، چ جێکەوت و کاریگەرییەکیان لەسەر نووسینی سەدەی بیستی بەریتانیا داناوە. چەشنی کەپیتالیزم، هونەریش بەرەو بەنێونەتەوەییبوون دەڕۆیشت، لە زۆر ڕەهەند لایەنەوە نووسەرانی بەریتانیا وردە وردە باوەشیان بۆ بزاوتی مۆدێرنیستی کردەوە کە لە خودی ئەورووپادا زووتر جێگیر بووبوو. لە هونەردا، سەرەڕای هەوڵەکانی جاکوب ئەپستین، تی ئێس ئەلیۆت، ئەدیت سیتۆێڵ، ئەزرا پاوند، ویندم لویز و دی ئێج لارەنس، مۆدێرنیزم هێشتا تا دوای جەنگ، بە توانا و بە هێزەوە، نەچووبووە نێو بەریتانیاوە. بەڵام ئامادەگیی بەهێز و خورتی مۆدێرنیزم لە هەموو ئەورووپادا هەست پێ دەکرا، وەک چۆنیش زۆرێک لە ڕەخنەگران سەرنجیان داوەتێ، ژمارەیەکی زۆری پێشەنگی نووسینی مۆدێرنیستی بە زمانی ئینگلیزی، بە ڕەچەڵەک بەریتانی نەبوون: ئەزرا پاوند، جۆزێف کۆنراد، تی ئێس ئەلیوت، هێنری جەیمز، دەبلیو بی ییتس و جەیمز جۆیز.

نووسینی: نێرگز محه‌مه‌دی

و له‌ فارسییه‌وه‌: ڕووناك شوانی

نێرگز محه‌مه‌دی 52 ساڵ، ناوێكی دیار و چالاكوانێكی بوێری مافه‌كانی مرۆڤه‌ له‌ناوجه‌رگه‌ی ڕژێمی كۆماری ئیسلامی ئێران، یه‌كێكه‌ له‌و ده‌نگه‌ دلێر و چاونه‌ترسانه‌ی، ساڵانێكه‌ به‌گژ سیستمێكی حوكمڕانیدا ده‌چێته‌وه‌ كه‌ سیخناخه‌ به‌ كۆت و به‌ند خستنه‌ سه‌ر سه‌رجه‌م هاوڵاتیانی وڵاته‌كه‌ و به‌تایبه‌ت چینی ژنان و كچان.

ئه‌م خانمه‌ تێكۆشه‌ر و كۆڵنه‌ده‌ره‌، له‌ ماوه‌ی په‌نجا ساڵی ته‌مه‌نیدا و له‌به‌ر چالاكییه‌كانی له‌ بواری مافی مرۆڤ و ڕاوه‌ستانی سه‌رسه‌ختانه‌ی له‌ دژی جێبه‌جێكردنی یاسای له‌سێداره‌دان، چه‌ندینجار تووندی زیندانه‌ زۆره‌كانی ئێران كراوه‌، له‌وانه‌ زیندانی به‌دناوی ئیڤین. دوای كوشتنی كچه‌ كورده‌ گه‌نجه‌كه‌ ژینا ئه‌مینی و به‌رپابوونی خۆپیشاندانه‌كان و ناڕه‌زایه‌تییه‌ سه‌رتاسه‌رییه‌كه‌ی ئێران له‌ ساڵی 2022، نێرگز محه‌مه‌دی وه‌ك یه‌كێك له‌ به‌شداربووانی ئه‌و ناڕه‌زایه‌تیانه‌ و وه‌ك ده‌نگێكی جه‌ربه‌زه‌ی ژنان، دژ به‌و هه‌مو نادادی و پێشێلكردنه‌ ڕۆژانه‌ییه‌ی مافه‌كانی ژنان له‌ كۆماری ئیسلامی، ده‌ستگیركراوه‌ و له‌ زینداندایه‌.

له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كه‌ له‌ زیندانه‌، ساڵی 2023، له‌ پای ئه‌و هه‌مو به‌رگرییه‌ی له‌ وڵاتێكی داخراوی وه‌ك ئێراندا، له‌ مرۆڤ و ره‌گه‌زی مێی ده‌كرد، خه‌ڵاتی نۆبڵ بۆ ئاشتی وه‌رده‌گرێت. 20 ساڵ تێكۆشان له‌ پێناو مافی ژنان و دژ به‌ سه‌ركوتكردنیان، وایكردووه‌ ببێت به‌ سیمبولی ئازادی و هه‌ڵگری مه‌شخه‌ڵی تێكۆشان دژ به‌ ڕژێمی ئێرانی. ئه‌و هه‌نووكه‌ له‌ زیندانه‌كانی ئێران ژیان به‌سه‌رده‌بات و به‌رده‌وامه‌ له‌ ناڕه‌زایی ده‌ربڕین و كۆڵنه‌دان و كاركردن بۆ لابردنی هه‌مو جۆره‌ سته‌مێك و پێشێلكردنی مافه‌كانی ژنانی ئێرانی.

ئه‌م كتێبه‌ی نێرگز محه‌مه‌دی كه‌ شاكارێكی مه‌زنه‌ و گه‌وهه‌رێكی گرنگه‌، بۆ هه‌ر كه‌سێك بیه‌وێت له‌وه‌ تێبگات له‌ ئێران، چی ده‌گوزه‌رێت و ژنان چۆن به‌ ڕۆژی ڕووناك، له‌سه‌ر شه‌قامه‌كان و له‌ نێو میترۆ و مۆڵه‌كاندا، به‌ده‌یان بیانوی جیاواز جیاواز، له‌به‌رچاوی هاوسه‌ر و منداڵه‌كانیانه‌وه‌، بێ فرمانی دادوه‌ر، له‌لایه‌ن ئیتلاعاتی ڕژێمه‌وه‌، ده‌ستگیر ده‌كرێن و ڕه‌وانه‌ی زینده‌كان ده‌كرێن.

كتێبه‌كه‌ به‌سه‌رهاتی 13 ژنی ئێرانییه‌ كه‌ به‌ ناحه‌ق و ناڕه‌وا، ده‌ستگیركراون و فڕێدراونه‌ته‌ ناو زیندانی تاكه‌ كه‌سییه‌وه‌. نێرگز له‌م كتێبه‌دا چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ ئه‌و سیانزه‌ ژنه‌ قاره‌مانه‌دا كردووه‌ كه‌ له‌ زینداندا، به‌ ده‌یان شێوه‌ ئه‌شكه‌نجه دراون و چه‌ندین رۆژ و هه‌فته‌ و مانگ، له‌ ژووری تاكه‌ كه‌سیدا ماونه‌ته‌وه‌ و سه‌ره‌ڕای ئه‌شكه‌نجه‌ و كه‌می خۆراك، وه‌لێ ئه‌وان وه‌ك كێوه‌كان خۆڕاگربوون و ته‌سلیم به‌ بوختان و تۆمه‌تی ناڕاستی لێكۆڵه‌ره‌وه‌كان نه‌بوون.

نیگارا ئه‌فشارزاده‌ یه‌كێكه‌ له‌ ژنه‌ ده‌ستگیركراوه‌كان، كاتێك نێرگز پرسیاری لێده‌كات له‌ زیندانییه‌ تاكه‌ كه‌سییه‌كه‌دا چیت ده‌كرد؟ له‌ لاپه‌ڕه‌ 69 كتێبه‌كه‌دا، له‌ وه‌ڵامدا ده‌ڵێت: (… ژووره‌كه‌م ژێر و ژوور ده‌كرد، به‌ڵكو شتێک بۆ نموونه‌ مێرووله‌یه‌ك بدۆزمه‌وه‌، كاتێك له‌ دۆزینه‌وه‌ی سه‌ركه‌وتوو ده‌بووم، فره‌ وریا بووم بۆ ئه‌وه‌ی ون نه‌بێ، چه‌ندین سه‌عات له‌گه‌ڵ مێرووله‌كه‌دا قسه‌م ده‌كرد، ده‌گریام ده‌مناڵاند، بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ نوێژم ده‌كرد… كاتێك فراڤینیان بۆ ده‌هێنام، برنجه‌كه‌م ورد ده‌كرد و له‌سه‌ر عه‌رده‌كه‌ بڵاوم ده‌كرده‌وه‌، تا مێرووله‌یه‌ك یان گیانه‌وه‌رێك بدۆزمه‌وه‌ و خۆمی پێ سه‌رگه‌رم بكه‌م… كاتێك مێشێك وه‌ ژوور ده‌كه‌وت له‌ خۆشیدا باڵم ده‌گرت و له‌ ژووره‌كه‌دا دوای ده‌كه‌وتم و له‌گه‌ڵ ئه‌م جانه‌وه‌ره‌دا ده‌دوام).

كتێبه‌كه‌ پڕ له‌ به‌سه‌رهات و گێڕانه‌وه‌ی جه‌رگبڕ، هه‌ر یه‌كێك له‌و زیاندانیانه‌، چیرۆكی زۆر سه‌یری ئه‌شكه‌نجه‌ و ئازاری ده‌روونی ده‌گێڕنه‌وه‌، هه‌ر بۆیه‌ خوێندنه‌وه‌ی كتێبه‌كه‌ ڕاسته‌وخۆ ده‌تخاته‌ نێو دۆخی ژیان له‌سایه‌ی زیندانه‌كانی رژێمی ئێرانی.

وه‌رگێڕانی ئه‌م به‌رهه‌مه‌ بۆ سه‌ر زمانی كوردی، به‌و داڕشتنه‌ جوان و پوخت و پاراوه‌وه‌، كارێكی گرنگه‌ و وه‌ك خوێنه‌رێك دڵنیام، كتێبه‌كه‌ شوێنی خۆی له‌ كتێبخانه‌ی كوردیدا ده‌گرێت و سه‌نگ و قورسایی خۆی ده‌بێت.

قه‌باره‌كه‌ی 268لاپه‌ڕه‌ی نیو ئه‌ی فۆڕه‌، تیراژی هه‌زار دانه‌یه‌، نرخی 6 هه‌زار دیناره‌.