بەختیار حەمەسوور

سەبارەت بە چیرۆکی نوێ و ڕۆڵی لە دنیای تازەدا، هەمیشە پرسیارێک لە بەردەممان خۆی قوت دەکاتەوە، ئەویش ئەوەیە: ئایا چیرۆکی نوێ تا چەند ڕەنگدانەوە و هەڵگۆزتەی دنیای تازەیە؟ دنیایەک کە هەر ساتێک بە خێراییەکی لە ڕادەبەدەر دێت و بە هەمان خێرایی ئاوا دەبێت، ڕووداوەکان بەرەودوای یەک، بە تیژتێپەڕی بە لاماندا تێدەپەڕن و بڕێک جار ئەسڵەن فریای تەماشا و لێڕامان و وەستان و قووڵبوونەوەیان ناکەوین. ئەمە پرسێکە دەتوانرێت ئاراستەی چیرۆکی نوێ و چیرۆکنووسانی ئەمڕۆش بکرێت، پرسێک کە وەڵامدانەوەی لای دەقی نووسراوە، واتە ئەو چیرۆکەی چیرۆکنووس دەینووسێت و ئاراستەی خوێنەرانی دەکات. لە دنیادا ئەمڕۆ چیرۆکنووسان خەریکی ئەو ڕوانینەن کە چی لە دەوروبەریان دەگوزەرێ، خۆیان لەناو ئەو گۆڕانکارییە خێرا و گەورانەدا دەبیننەوە کە لە هەر چرکەیەکدا ڕوو دەدات، وەڵامی ئەوان بەو دۆخگۆڕکێ و کەوڵاوکەوڵە، بە چیرۆکەکانیانە، بەو بەرهەمانەی کە لە ڕێیەوە پێمان دەڵێن تاک لە چەقی ڕووداوەکانی سەردەمدا، چ ڕۆڵ و پێگە و کاریگەرییەکی هەیە، هاوکات، کۆی ئەو دۆخ و ڕووداوانەش لەسەر تاک و پاشتریش خێزان و کۆمەڵگە چییە و چۆناوچۆنە.

کۆمەڵەچیرۆکی وەرگێڕاوی “وەستانی پەخشی تەلەفزیۆنی” هەڵبژاردەی کۆمەڵێک چیرۆکی کورتی نوێیە لە کۆمەڵێک چیرۆکنووس لە ئەدەبیاتی دنیا، ئەم کتێبە لە لایەن مامۆستا ڕەووف بێگەردەوە کراوە بە کوردی و هەڵبژرادنی ئەم چیرۆکانە لە لایەن خودی وەرگێڕەوە، دەرخەری سەلیقە و ناسینی ئەون بۆ چیرۆک و کردەی چیرۆکنووسیی. دیارە ئەمە یەکەم جار نییە مامۆستا ڕەووف بێگەرد چیرۆکی جیهانی و بە تایبەت چیرۆکی هاوچەرخ بکات بە کوردی، بەڵکو ساڵانێکی دوورودرێژە، لە پاڵ ئەزموونی نووسینی چیرۆکنووسیی خۆیدا، بەردەوام سەرقاڵی وەرگێڕانی ئەو چیرۆکانەش بووە کە سەرنجیان ڕاکێشاوە و بە گرنگی زانیون بۆ ئەدەبی کوردی. ئەم کتێبە لە دووتوێی ١٤٢ لاپەڕەدا و لە لایەن دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمەوە بۆ ساڵی ٢٠٢٤ چاپ و بڵاو بووەتەوە. کتێبەکە وێڕای پێشەکییەکی پوخت و گرنگ، لەم چیرۆکانە پێک هاتووە: “خەو: کاترین ویبەر، شیرینی: نایان ڕاج باندی، پێویستییەکان: گریس پالی، جێژوانی خێزانێک: جون ویلیەم تشیفەر، تەقینەوە لە ژووری میواندا: بای شیاویی، سەمای کان ـ کان: ئەرتورو فیفانتی، شەڕی دوو لێبووک: میکاکۆتۆ، وەستانی پەخشی تەلەفزیۆنی: ئارت بوخالد، ژێرزەوی: سیلفینا ئوکامبو، بێبەزەیی: ویلیەم دی میل، یەکشەموانێکی سەیرانگە: بیل کاوفمان، چارەنووسە ترسناکەکەی میلبومینوس جۆزن: ستیڤن لیکۆک، بەفر: ئان بیتی، نهێنییەکان: تیم ونتۆن، هاوسەر: فرانتر کافکا و سزا: فرانتز کافکا”.

هەریەک لەم چیرۆکانە لە چەند لاپەڕە تێپەڕ ناکەن و خوێندنەوەیان هەر چەند خولەک دەخایەنێت. ئەوەی شیاوی باسە کە لە تەنیشت هەر چیرۆکێکەوە ژیاننامەیەکی پوختی نووسەرەکەی نووسراوە، تێیدا ساڵی لەدایکبوون و مردن و هاوکات گرنگترین بەرهەمی نووسراو و خەڵاتی ئەدەبی کە وەریگرتووە، ئاماژەی پێدراوە. کتێبەکە خۆشدەست و خۆشخوێنە، خوێنەر دەباتە ناو دنیای تازەی چیرۆکەوە و وای لێ دەکات کە ڕوانینی بۆ ئەدەبیات و چیرۆک بە تایبەت، لە گۆشەی تازە و نەدیتراوەوە، ئاراستە بکرێت.

لە پێشەکیدا، وەرگێڕ بەم جۆرە باس لەم کتێبە و گرنگی چیرۆک دەکات: “کورتەچیرۆک ژانرێکی پەخشانئامێزی ئەدەبییە، وەک هەر بەرهەمێکی داهێنانی دی، خاوەن شوناس و تایبەتمەندی و مێژووی درەوشاوەی خۆیەتی، چ لەسەر ئاستی ڕووداو، یان کارەکتەر و تەکنیکی گێڕانەوە. لەم ڕووەوە دەبێت ئاگادار بین چیرۆکی ئاسایی، یان ئەوەی ناوی کورتەچیرۆکی (Short Story) لێ نراوە، جیاوازە لە کورتیلەچیرۆک، یان ئەوەی ناوی لێ نراوە چیرۆکی زۆر کورت (Vere Short Story) چ وەک مەودا، یان ڕەهەندی کارەکتەر و تەکنیکی گێڕانەوە، بەڵام هەردووکیان (ڕۆمانیشی لەگەڵدا بێت) سەر بە ڕەگەزی گێڕانەوەن، کۆلکەهاوبەشەکانیان کارەکتەر و ڕووداو و گێڕانەوەیە.

من هەر لە سەرەتای ساڵانی حافتای سەدەی ڕابردووەوە کورتیلەچیرۆکم بە ڕۆژانەچیرۆک ناوزەد کردووە، بەو مانایەی دەتوانیت لە ڕۆژێکدا زیاد لە یەکێک لەو چیرۆکانە بنووسیت، کە پەیوەندییان بە ژیانی ڕۆژانەی خەڵکەوە هەیە، دەشێت لە ڕۆژێکدا زیاد لە دیمەنێک، هەواڵێک، کارەساتێک و دیاردەیەک سەرنجت ڕابکێشێت و بکرێت بە کەرەستەی چیرۆکێک کە ژمارەی وشەکانی ٥٠ ـ ٦٠ وشە زیاتر نەبێت. لە کاتێکدا کورتەچیرۆک زۆر لەوە زیاترە و ڕێکدەکەوێت مەوداکەی بگاتە ٧ بۆ ٨ هەزار وشە.

لەم چیرۆکانەدا بەسەرهات و دیمەنگەلێک دەبینیت، دەشێ پێت سەیر بن، بەڵام ڕاستییەکی نکووڵی لێ نەکراون، مۆرکی زۆر تایبەتی کۆمەڵگەیەکیان پێوەیە، کە دەبن بە شوناس و پێناسە بۆ سەردەمەکە و هەڵسوکەوت و چالاکییە دیارەکانی مرۆڤەکانی. ئەمە لە خۆیدا لایەنێکی ئەرێنییە بۆ هەر بەرهەمێکی ئەدەبی، بە ڕای من ئەو واقیعە مێژووییەی لە ئەدەبدا ڕەنگ دەداتەوە، ڕستگۆیانەترە لەوەی زۆر جار بە ناوی مێژووەوە دەنووسرێت، بەڵام سەر بە ئایدۆلۆژیایەکی دیاریکراو، یان دەسەڵاتخوازییە، ئەمەیان دوورکەوتنەوەیە لە ڕاستەڕێگەی هەقیقەتگوتن و وەک ئەنجام کارەساتە.

ئەم کۆمەڵەچیرۆکە، جگە لە هەردوو چیرۆکی “سزا و هاوسەر”ی فرانز کافکا، کە لە فارسییەوە وەرمگێڕاون، هەموو ئەوانی ترم لە کۆمەڵەچیرۆکی “شەڕی دوو لێبووک”، لە عەرەبییەوە کردوون بە کوردی، کە نووسەر و وەرگێڕ ” جەودەت جالی” لە ئینگلیزییەوە وەریگێڕاون و دامەزراوەی مەئموون بۆ وەرگێڕان و بڵاوکردنەوە، ٢٠١٩ چاپی کردووە.

هیوادارم بە دڵی چیرۆکدۆستانی ئازیز بێت.”

***

وەک وەرگێڕی ئازیز، مامۆستا ڕەووف بێگەرد ئاماژەی بۆ کردووە، ئەم چیرۆکانە سەر بە دنیای ئەمڕۆن و هەریەکەیان هەوڵ دەدات لەو ڕووبەرە بچووکەدا، ئەو دنیایە ڕۆ بنێت لە کۆمەڵگەکەی خۆیدا دەقەومێن، ڕەنگدانەوەی دەرکەوتەکانی ئەمڕۆن، بە تایبەت ئەو دەرکەوتانەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ کاریگەرییان لەسەر تاک و خێزان هەیە، ئەم چیرۆکانە بە چڕی و شاوڵی، لەسەر تاک و خێزان کار دەکات، بە تایبەتیش دنیای ژن و پیاو لە ماڵێکدا، پەیوەندی نێوان خۆشەویستان، لێک نەگەیشتن و بەدحاڵیبوون، ئەو وردە کێشانەی پەرەیان پێ دەدرێ و گەورە دەبن و دەبنە هۆی گرژی و گرفتی هێجگار ئاڵۆز، کە چارەیان چیدی لە دەستی کەسدا نامێنێت و سەرجەم ئەو گرێبەستانەی پێکەوەبوون، تێیدا هەڵدەوەشێنەوە و کۆتاییان دێت. ئەوەی کە ئەم تێمایانە بە چ ئیمکانێک دەرخرێنە ڕوو، ڕەنگە گرنگترین پرسی جوانیاناسانەی ئەدەبیی بێت، چیرۆکنووسانی ئەم کتێبە لە ڕێی هونەری چیرۆکەوە هەوڵ دەدەن ڕاڤەی دنیای ئەمڕۆ بکەن، نەک بە گوتار و دروشم و قسەی ئاسان و سادە، بەڵکو لە ڕێی گێڕانەوەی مۆدێرن و لە زمانێکی چڕی تۆکمەدا، کە نوێنەرایەتی دنیای نوێی ئەدەبیات بکات. ئەم چیرۆکانە پێت دەڵێت کە دەکرێت هەرچی زیادە و پەراوێزە لە دەق داماڵرێت و بە تەنیا کرۆک و ئەوەی جەوهەرییە، بمێنێتەوە. چڕی و دەستگرین بە وشە، یان ئەوەی بە “ئابووری وشە” ناودێر کراوە، لەم چیرۆکانەدا بە جوانترین شێوە تەعبیری لێ کراوە، ئەم چیرۆکانە نموونەی بەرجەستەی چیرۆکی گوشراو و چڕکراوەن لە بچووکترین ڕووبەردا.

لێرەدا پێکەوە یەکێک لە چیرۆکەکان دەخوێنینەوە، بۆ ئەوەی خوێنەر لە جوانی کتێبەکە دانەبڕێ و دواتریش چەند دێڕێک دەربارەی چیرۆکەکە دەنووسین.

***

بەفر

ئان بیتی

ئەو شەوە ساردە لە بیر ناکەم کاتێک باوەشێک دارت هێنایە ژوورەکەوە. لە کاتی دانانی دارەکەدا سمۆرەیەک بازی دا خوارێ و تێپەڕی، گوتت: “ئەوە چی دەکەیت لێرە؟” کە لە ژووری موبەقەوە بەرەو کتێبخانەکە چوو، وەک شارەزاییەکی چاکی لە ماڵەکەدا هەبێت وا بوو، کەس بڕوای نەدەکرد. لە بەردەم دەرگای پێشەوە وەستا، حەفتەی یەکەممان لەو ماڵەدا بەسەر برد، تیایدا دەگەڕاین، ئاگاداری کۆڵێک لە نهێنی ناو ماڵەکە بووین، بۆ نموونە کاغەزی سەر دیوار لەژێر کاغەزی تردا، لە چێشتخانەکەدا، بەسەر کاغەزەکانەوە، وێنەی کەپری سپی نزیک بە ڕەنگی ئاڵتوونی بە تەنیشت بەرسیلەی دارێکەوە. ئەو کاتەی بە ڕەنگی زەرد دیوارەکانمان بۆیاخ دەکرد، بیرم لە شکانی دارمێوەکە کردەوە، کە لەوانە بوو وەک هەندێک ڕووەکی تر لەژێرەوە هەڵبداتەوە.

لە ڕۆژی بەفرە گەورەکەدا، کە پێویست بوو لەسەرت ڕێگەکە بەفرماڵ بکەیت، کڵاوەکەت نەدۆزییەوە و پرسیاری ئەوەت لێ کردم چۆنچۆنی خاولییەک بە سەرتەوە ببەستیت کە نەکەوێت، تۆ بەو خاولییە سپییەی سەرتەوە دەبووی بە پاشای شێتی بەفر، پێویست بوو هەموو بەیەکەوە بین. شار بەجێ بهێڵین و ڕوو لە گوند بکەین. لەوێ زۆر کەس سەردانیان کردین، زۆپاکەش حەزی گەلێکیانی بزواند تا چیرۆکی سەیر سەیر بگێڕنەوە. چیرۆکی ئەو منداڵەی بە ڕێکەوت لە پەنایەکی لای ڕاستەوە وەستابوو، کاتێک دەرگای ئەرەبانەی ئایس کرێمەکە کرایەوە، سەدان نوقڵی مژین کەوتنە خوارەوە و شکان، هەروەها چیرۆکی ئەو پیاوەش کە لە کەناری ڕووبارەکەدا وەستابوو، لمی بەر خۆرەکە دەبریسکێتەوە، پیاوەکە شوێنێکی بینی لە جێگەکانی دی زیاتر دەبریسکایەوە، بۆیە بەرەو ئەوێ چوو، تەماشای کرد ئەنگوستیلەیەکی گەوهەر بوو. ئایا دەبێت ئەوان وا بزانن ئێمەیان لەگەڵداین، چونکە باسی شتی سەیریان کردبوو؟ من وای بۆ دەچم ئەوان لای خۆیانەوە وایان داناوە ئێمە سەرناکەوین. ئەی تۆ ئەو شەوەت لە یادە کە چووینە دەرەوە و تا ئەژنۆمان لە بەفر چەقی، سەرمان بۆ ئاسمان بەرز کردبووەوە و بایش زیاتر دنیای سپی دەکرد؟ وەک دنیا قڵپ بووبێتەوە وابوو. ئێمەیش تەماشای کێڵگە فراوانەکەی گێزەری کێویمان دەکرد، پاان کاتێک گڵۆپەکانی پێشەوەمان کوژانەوە، ئێمە یەکەم ماشێن بووین بەنێو بەفرە تازە باریوەکەدا تێپەڕیین. پێدەچوو لە دەرەوەی ماشێنەکەدا زیاد لە پێویست خۆرەتاو بێت.

تۆ بە جۆرێکی جیاواز بیر لەمە دەکەیتەوە، وا دەزانیت ئەو سەرمایە بە چەند قۆناغێکدا تێپەڕیوە. گوایە هەموو شەوێک بازنەیەک ڕووناکی لە مانگ جیا دەبێتەوە، بۆیە بە لاتەوە نائاسایی نییە ئەگەر ئاسمان ڕەش داگەڕابێت. سمۆرەکەش بۆیە ڕای کردووە تا خۆی لە تاریکاییەکەدا بشارێتەوە. نەک تەنیا لەبەر ئەوەی دەرگایەک هەیە و دەتوانێت لەوێوە بۆی دەربچێت. میوانەکانی ئێمەیش هەمان ئەو چیرۆکەیان گێڕایەوە کە هەموو کەسێک دەیزانێت. گوتم: “چ دراماتیکییەک لە ژیاندا دروست دەبێت ئەگەر زۆربەی ئەو چیرۆکانە لا ببرێنن و نەهێڵرێن.” با وا بێت، کەواتە وا من گەڕامەوە بۆ دراماکە. ماشێنەکەم بەرەو ئەو ماڵە لێخوڕی کە تیایدا بووین. ئێستا مانگی نیسانە، (ئالن) مردووە، (ئالن)ی دراوسێمان، زیاد لە هەموو ئەو میوانانەی سەرمان لێ دەدەن، ئالن هاوڕێیەکی دڵسۆز و پیاوی ڕۆژانی تەنگانە بوو. من لەگەڵ ژنەکەیدا لە موبەقەکە دانیشتم. لە دەرگا شووشەییەکەوە تەماشای گۆڕەپانەکەی پێشەوەمان دەکرد، ئەستێڵەکەی ئالنی لێ بوو، لەبەر زستان بە پلاستیکی ڕەش داپۆشرابوو، دایکردە باران، ئاوێکی زۆر کەوتە سەر پلاستیکەکە، تا چووە ناو ئیسفلتەکەوە.

بە ماشێنەکەم بە بەردەم ئەو خانووەدا تێپەڕیم کە ڕۆژێک لە ڕۆژان ماڵی ئێمە بووە. سێ چوار دار زەعفەرانی گوڵگرتوو بەرانبەرم بوو. تەنیا هەندێک شوێن پەڵەی سپیی پێوە مابوو، بەفر گۆڕی گوم بوو، بۆیە هەستم بە پەشۆکانی خۆم کرد.

ئەمە چیرۆکێکە، وەک خۆمان دەڵێین حیکایەتە. کیژۆڵەیەک گەورە بوو، کەوتە دنیای خۆشەویستییەوە، لەگەڵ خۆشەویستەکەیدا هەموو وەرزی زستانی لە گوند بەسەر برد. بێگومان ئەمە هێڵی سەرەکی چیرۆکەکەیە و چەندوچوونی بێهوودەی نەگەرەکە و بێمانایە. وەک ئەوە وایە لە ڕۆژێکدا کە بەفر بە خێرایی دەبارێتە سەر زەویی تۆ، لەسەر زەوییەکە دان بۆ پەلەوەر ڕۆ بکەیت “کێ چاوەڕێی ئەوە دەکات، لە کاتێکدا تەنانەت شتە گەورەکان ون دەبن و نامێنن، شتە بچووکەکان ڕزگاریان بێت” خەڵکی ساڵەکان لە بیر دەکەن و چرکەساتیان لە بیرە. دەستبەرداری ڕەمزەکان دەبن بۆ شتە بچووکەکان. ئەستێڵەکە ڕەش داگەڕاوە. خۆشەویستی، لە بچووکترین شێوەیدا دەبێت بە وشە. ئەوەی تا ئێستا لە هەموو شتەکانی ئەوسا لە بیرم ماوە زستانێکە و بەفر. کە دەڵێم بەفر هەڵم لە دەمم هەڵدەستێت. باسی ئەو بەفرماڵە نەکرا کە بەردەوام لەوێ کەوتبوو، بەفری سەر ڕێگە تەسکەکەمانی دەماڵی. خوێنبەرەکان پاک بوونەوە، بەڵام هیچ کەسێک لە ئێمە نەیزانی شوێنی دڵ لە کوێدایە.

***

ئەم کورتەچیرۆکە کە هیی خانمەنووسەرێکی مۆدێرنی ئەمریکایە، لە یەکەم خوێندنەوەدا چڕ و ئاڵۆز و خۆبەدەستەوەندەر دەردەخات، بەڵام ئەگەر دەرفەت بە خۆمان و چیرۆکەکەش بدەین و زیاد لە جارێک بیخوێنینەوە، ئەوا دەکرێ هەندێ لایەنی ناڕوونی ڕوون ببێتەوە. چیرۆکەکە لەسەر “یادەوەری” بونیاد نراوە، هێڵی سەرەکی “یادەوەری”یە، ناوی چیرۆکەکە “بەفر”ە، دەکرێ ئاماژە بێت بۆ یادەوەریی ئەو ساڵانەی دوو خۆشەویست لە گوند پێکەوە بەسەریان بردووە و “تا ئەژنۆیان لە بەفری یادەوەریدا نوقم بووە”، ئێستا لەو یادەوەریانەی تەواوی ژیانیانی سپی کردبوو، “بەفرماڵ” بەشێکی زۆری سڕیوەتەوە و تەنیا بیرەوەرییە ورد و بچکۆلەکان ماونەتەوە. ئەم چیرۆکە بە شێوەیەکی سەرنجڕاکش ستایشی ئەو یادەوەرییە بچووکانە دەکات کە لە ژیانی هەریەکەماندا هەن، دەکرێ ئەو یادەوەرییانە هەرمان بن و باقیی ئەوەی هەیە هەبا ببێت.

بە ڕواڵەت چیرۆکەکە شتانێک دەگێڕێتەوە کە هەست ناکەی پەیوەستییەکی وایان لەگەڵ هێڵە سەرەکییەکەدا هەبێت، باسی کەسانی تر، چیرۆکی شوێنی تر، هەندێ گێڕانەوەی تەنزئامێز، باسی دراوسێیەک کە چیدی نەماوە، سمۆرە و ئەستێل و داری ئاگر و زۆپا و… بەڵام لەو ناوەدا باسی “خاولی” و ژوورێکی تایبەت کە هاڵاوی خۆشەویستی تێیدا پەنگی خواردووەتەوە، کە کەشی دەرەوە: سەرما و زستان و بەفر کار لەو گەرمی و پێکەوەییە ناکات کە لەو ژوورەدا دێت و دەچێت.

باسی “یادەوەری”مان کرد، لە چیرۆکەکەدا، کە هەر هێندەی لەپی دەستێکە و خوێندنەوەی هەر دەکرێ بە ڕاکشانەوە بێت، لە چەند شوێندا، ناوی “ماشین” دێت، پێم وایە ئەم ماشێنە ماشێنی یادەوەرییە، لەو هاتن و چوونانەی کە بەو ماشێنە دەکرێت، خوێنەر دەتوانێت دیققەت بدات، کە لەگەڵ هەر جووڵەیەکی ماشێنەکەدا شوێن و زەمەنیش دەگۆڕێت، بە واتایەکی تر: ئەو ماشێنە بەناو یادەوەریی ئەو دوو کارەکتەرە و کۆی بیرەوەریی پێکەوەییان و هەموو ئەو شوێن و کاتانەی ئەوان لێی ژیاون و پێیدا تێپەڕیون، دەور دەکاتەوە و تێدەپەڕێت. ئەم ماشێنە بزوێنەری چیرۆکەکەیە، جووڵێنەری یادەوەرییەکانە، بیرخەرەوەی ئەو وردەڕووداوانەیە لە گشتیەتیی ڕووداوەکاندا ماونەتەوە و ڕزگارییان تەنیا بە گێڕانەوە دابین دەبێت. پێم وایە ئەمە سەرنجڕاکێشترین خاڵی ئەو کورتەچیرۆکەیە، نووسەر زۆر بە شارەزایی سوودی لە “ماشێن” وەرگرتووە، بۆ بەگەڕخستنی “یادەوەری” و بیرهێنانەوەی ئەوەی کە گرنگ و چارەنووسسازە.

خاڵی کۆتایی، چەند دێڕی دوایینە: “ئەوەی تا ئێستا لە هەموو شتەکانی ئەوسا لە بیرم ماوە زستانێکە و بەفر. کە دەڵێم بەفر هەڵم لە دەمم هەڵدەستێت. باسی ئەو بەفرماڵە نەکرا کە بەردەوام لەوێ کەوتبوو، بەفری سەر ڕێگە تەسکەکەمانی دەماڵی. خوێنبەرەکان پاک بوونەوە، بەڵام هیچ کەسێک لە ئێمە نەیزانی شوێنی دڵ لە کوێدایە.” ئەم کۆتاییە ڕوونتر و ڕەوانتر ئەو کەشفەی ئێمە جەخت دەکاتەوە، لێرەدا “بەفرماڵ” دەکرێت خودی زەمەن و تێپەڕینی بێت، کە بەشێکی بەرچاوی بیرەوەری لەگەڵ خۆیدا ڕادەماڵێت، وەک لە سەرەتاوە گوتمان “بەفر” هێمای یادەوەرییە، ئەو یادەوەرییانەی بەفرماڵ نەیماڵیون تایبەتن بە خۆشەویستی و لە شوێنێکدا نیشتەجێیە کە ناوی دڵە.

منداڵێک بەدەم کۆلارەوە یان یادەوەرییە غەمگینەکانی نووسەر

ڕانانی: ئیدریس عەلی

ژیانی نووسەران، چیرۆک و ڕوودوەکانیان، تایبەتمەندی و سروشتی کەسێتییان، ئەو بابەت و دیاردانەی کاریگەرییان لەسەریان هەبووە، هەموو ئەمانە بەشێکیان لەنێو پانتایی نووسین و ئەدەبیاتەکەیاندا ڕەنگی داوەتەوە، بێگومان بە یەک دنیا گەمەی زمانەوانی و فەنتازیا و خەیاڵەوە، بەڵام بەشێکی گرنگ و کاریگەری ڕووداو و سروشتی کەسێتییان، وەک بابەتێکی نهێنی، لە دڵ و دەروونی خۆیاندا هێشتۆتەوە، خوێنەری کونجکوڵ لە دوای خوێندەوەی هەر کتێبێک عەوداڵی ژیانی نووسەرەکەش دەبێت: چۆن نووسی، لە کوێ نووسی، چۆن ژیا و ئەو چیرۆک و ڕووداوە واقیعیانە چی بوون کە ڕاستەوخۆ کاریگەریی لەسەر ئەندێشە و هزریان دروست کردووە؟ من بۆ خۆم کاتێک ڕۆمانەکانی نووسەری ناوداری ئەفغانی ئینگلیزی نووس (خالید حوسەینی)م، خوێندوە، هەستم کرد هێشتا یەک دنیا نهێنی دیکە لە ژیانی ئەم نووسەرە پزیشکەدا هەیە، کونجکوڵ بووم لەودیو دنیای ڕۆمانەکانیەوە، کە سەرلەبەریان باسکردنە لە دنیای جەنگ و داگیرکاری و داڕمانی دەروون و بەهای ئینسانی ئینسانەکان، بە دیاریکراوی لە نیشتمانە وێرانەکەی خۆی (ئەفغانستان) چی دیکە هەیە و هێشتا نەمان بیستووە، خولیام بوو لە پشت ڕۆمانەکانیەوە گوێم لە دەنگ گەلێکی دیکە، چیرۆک گەلی دیکە و ڕووداوگەلی دیکە بێت، ئاخر ئەوەی ئەم ڕۆماننووسە لە بەرهەمە ئەدەبی و هونەرییەکانیدا پێشکەشی کردین، زیاتر تامەزرۆیی لا جێهێشتم تا بگەم بە شوێنێک، پنتێک، بازنەیەک، کە ئیدی دەنگ گەلێک سەبارەت بە مێژوو، سروشت و ڕووداوە تاڵەکانی ئەو وڵاتە ببیستم جیا لەو دەنگانەی سەر ڕووپەری ڕۆژنامە و شاشەی تی ڤییەکان، یاخود لە زاری سیاسییەکانەوە دەمبیستن.

ئەوەی وا دەکات لەودیو دنیای کتێبەکانەوە ژیانی نووسەران، دنیابینی و چیرۆکە نهێنییەکانی ژیانیان زیاتر ببیستین، ئەنجامدانی چاوپێکەوتنە، بوونی پرسیاری ورد و وروژێنەرە، ڕۆچوونی کەسی پرسیارکەرە بە نێو قووڵایی و پانتاییە دوورەکانی نووسەردا، دەستبردنە بۆ تاڵەکانی یادەوەری و دەنگهێنانە لێیان، وەرگرتنی باری سەرنج و دنیابینییانە لەمەڕ پرسەکانی ئەدەب، سیاسەت و ژیان، درکاندنی نهینییەکانی ژیان و سەرکەوتن، یان ئازار و شکستەکانیانە، بەرهەڵدا کردنی ئەو ساتەوەختەیە کە تیایدا دەنووسن، پیشاندانی کەشی خێزانی، ژینگەی کۆمەڵایەتی و خۆخواردنەوەکانیانە، بێگومان لە ڕێی ئەم جۆرە چاوپێکەوتنانەوە، خوێنەر پتر لە نووسەر، ژیان و بەرهەمەکانیان نزیک دەبێتەوە و ئاشنا دەبێت بە سات بە ساتی ژیانیان، لە منداڵییەوە تە دوایی… قۆناغەکان و شانازییەکان، هەڵدێران و ڕابوونەوە و هتد.

ئەم کتێبە (منداڵێک بەدەم کۆلارەوە) بریتییە لە چاوپێکەوتن لەگەڵ نووسەری ناوداری ئەفغانی (خالید حوسەینی) لەسەر ڕووبەری کتیبەکە نەنووسراوە کێ لەگەڵیدا ئەنجامی داوە، بەڵام لە لایەن مامۆستا (عەزیز ڕەئووف) بە شێوەیەکی جوان و سەرنجڕاکێش، لە ئینگلیزییەوە وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی کوردی، لە بڵاوکراوەکانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمە و ئێستا لە کتێبفرۆشییەکان بەردەستە.

ئەم کتێبە شۆڕبوونەیەکی ورد و کونجکوڵانەیە بە ژیانی خالید حوسەینیدا، لە قۆناغی منداڵییەوە، تا ئاشنابوونی بە کتێب و خوێندنەوە، دواتر کێشانی وێنەی ئەو ڕۆژگارەی وڵاتەکەی بە دەست جەنگەوە وێران دەبێت، کەشی خێزانی و سەرهەڵگرتن و جێهێشتنی نیشتمان، قۆناغەکانی خوێندن و وەرگرتنی بڕوانامە، ئاکنجی بوونی خێزانەکەی لە وڵاتی ئەمریکا، ڕۆمان و کاریگەریی ڕۆمانەکانی، گەڕانەوە بۆ ئەفغانستان و زیندوو بوونەی یادەوەریەکان، یانزەی سێپتەمبەر و دیدی سیاسی ئەم بۆ ئەو ڕووداوە گەورەیە بە تایبەت کە هەموان دەزانن ئەنجامدەرانی ئەو کارە تیرۆریستییە هاوڵاتی وڵاتەکەی خالید حوسەینین… ئەمانە و چەندین بابەت و پرسی دیکە، لە ئەنجامی کەسی پرسیارکەر و وەڵامەکانی خالید حوسەینیدا، سەفەرێکی چێژبەخش، لە هەمان کاتدا پڕ لە ئازار بە خوێنەر دەکەن بە ژیان و ڕابردوو و ئێستای ئەم نووسەرەدا.

ناونیشانی بەش بە بەشی چاوپێکەوتنەکە بریتین لە: سەربووردەی منداڵێک لە کابوول، منداڵی و خوێندوە و یادەوەری، ڕۆماننووسین لە ژووری نوستندا، گەیشتن بە بەهەشتی ئەمریکا، دەگەڕێمەوە بۆ وڵاتەکەم، سەبارەت بە پێشینەی دایک و باوک و چەندین ناونیشانی دیکە… ئەڵبەت لە خوێندنەوەی چاوپێکەوتنەکاندا، بە گوێرەی پرسیارەکان و وروژاندنی بابەتەکان، دەگەین بەو دەرئەنجامەی کە ڕەنگە خودی چاوپێکەوتنەکان لە لایەن یەک کەس، یان ڕۆژنامەنووسێکەوە ئەنجام نەدرابیت، بەڵام هەر چۆنێک بێت ددان بەوەدا دەنێن کە کەسی پرسیارکەر، کەسێکی زیرەک و شارەزای ژیان، هاوکات ئەدەبیات و بەرهەمەکانی ئەم نووسەرەیە.

لەم کتێبەدا خالید حوسەینی بێپەردە دەست بۆ ژیانی خۆی و کۆمەڵگەکەی دەبات و هیچ پرسیارێک بێ وەڵام ناهێڵێتەوە، دەستپێک لەبارەی منداڵیی خۆیەوە لە ئەفغانستان دەدوێت کە لە کابوول لەدایک بووە، باوکی کەسێکی دیبلۆماتکار بووە لە وەزارەتی دەروەی ئەفغانستان لە کابوول کاری کردووە، دایکیشی لە قوتابخانەی ئامادەیی کچان وانەی زمانی فارسی و مێژووی گوتووەتەوە، خالید گەورەی خوشک و براکانی بووە، نموونەی خێزانێکی کراوە، هاوکات ڕۆشنبیر و شارین.

خالید حوسەینی، لەم کتێبەدا باس لە کۆمەڵێک بابەتی هەستیار و گرنگی سیاسی، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی وڵاتەکەی دەکات، باس لە جەنگ و داگیرکاری کە بە جارێ شارستانیەتی وڵاتەکەیان وێران کردووە، زەبروزەنگی کۆمۆنیستە داگیرکەرەکانی ڕووسیا، جەبەڕووتی ئیسلامییە پەڕگیرەکانی تاڵیبان، شەڕی ناوخۆ، نەبوونی ئازادی و سڕینەوەی هەرچی سیمای شارستانی و مۆدێرنێتی هەیە لە ئەفغانستان… بە دیاریکراوی بۆ ژنان، وڵاتەکە وەک زیندانێکی گەورەی لێ دێت.

خالید حوسەینی، لەم کتێبەدا بە هۆی پرسیارە ورد و وروژێنەرەکانەوە بۆ مێژوویەکی دێرینتری وڵاتەکەی دەگەڕێتەوە و ئاشکرای دەکات کە بۆ ماوەی دووسەد ساڵ بوو دەسەڵات لە ئەفغانستان سیستمی پاشایەتی بوو: پاشایەکمان هەبوو بە ناوی زاهیرشا، ئەو لە ساڵی ١٩٣٣ وە پاشای ئەفغانستان بوو، ساڵی ١٩٦٣ دوو ساڵ پێش ئەوەی من لەدایک بم، دەستوورێکی بۆ سیستمی پاشایەتی دەرکرد، دە ساڵی تر لەسەر حوکم مایەوە… بەم شێوەیە دەبینین کە چاوپێکەوتنەکە سەبارەت بە چەندین بابەت، تەوەر و پرسی جیاجیا، پرسیاری تیدایە، کەچی خالید حوسەینی، هێند بە جددیەت و وردبینییەوە وەڵام دەداتەوە، هەر ئەڵێی لە یەک بە یەکی ئەو بوارانەدا دکتۆرای هەیە، ئەڵبەت نەک بە درێژدادڕی لە وەڵامدا، بە پێچەوانەوە زۆر بە کورتی و کەمترین وشە مافی تەواو بە پرسیار و وەڵامەکان دەدات و خوێنەر تێر دەکات بە زانیاریی هەمەچەشن، ئەمەش ڕاستەوخۆ ئەوەمان پێ دەڵێت کە ئەم نووسەرە خاوەنی ڕۆشنبیرییەکی فراوان و مەعریفەیەکی گشتیی گەورەیە لە بوارەکاندا، ئەگەرچی خودی خۆی پزیشکە و بڕوانامەکەی لە بواری تەندروستی دایە. بەپێی زانیارییەکان:

خالید حوسەینی، ٤ی ئازاری ١٩٦٥ لە کابوول لەدایک بووە. ڕۆماننووسی ئەمریکایی لەدایکبووی ئەفغانستانە و بە وێناکردنی زیندووی ئەفغانستان ناسراوە. دیارترین ڕۆمانی (کۆلارەفڕێن)ە، کە ساڵی ٢٠٠٣ نووسیویەتی.

حوسەینی لە کابوول گەورە بووە. باوکی دبلۆماتکار و دایکیشی مامۆستای ئامادەیی بووە. ساڵی ١٩٧٦ لەگەڵ دایک و باوکیدا ڕوویان لە پاریس کرد، باوکی لە باڵوێزخانەی ئەفغانستان کاری دەکرد. لەگەڵ هێرشی یەکێتیی سۆڤیەت ساڵی ١٩٧٩ بۆ سەر ئەفغانستان، گەڕانەوەیان بۆ ماڵی خۆیان بە مەحاڵ زانی، هەر بۆیە ڕوویان کردە کالیفۆرنیا، ئەمەش لەبەر ئەوەی لە لایەن ئەمریکاوە مافی پەنابەریی سیاسییان پێ درا. خالید لە زانکۆی سانتا کلارادا بایۆلۆجیی خوێندووە، ساڵی ١٩٨٩ دەستی بە خوێندنی پزیشکی لە زانکۆی کالیفۆرنیای سان دیێگۆ کردووە. ساڵی ١٩٩٦ وەک پزیشک کاری کردووە، ئەمەش دوای سێ ساڵ لە وەرگرتنی بڕوانامەی پزیشکی.

حوسەینی ساڵی ٢٠٠١ ڕۆمانی (کۆلارەفڕێن)ی نووسی، هەموو سەعات چواری بەیانییەک، پێش ئەوەی بەرەو نەخۆشخانە بڕوات، دەستی کردووە بە نووسین. گێڕەرەوەی ڕۆمانەکە کارەکتەرێکە بە ناوی ئەمیر، نووسەرێکە لە ئێستادا لە کالیفۆرنیا دەژی، بەڵام لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو لە کابوول گەورە بووە، کوڕی خێزانێکی دەوڵەمەندە. چیرۆکەکە لەسەر ئەمیر و هاوڕێیەکی منداڵییەتی بە ناوی حەسەنی کوڕی خزمەتکارێکی خێزانەکەی، کە دواتر خێزانەکە هەڵدەوەشێتەوە. ڕۆمانی (کۆلارەفڕێن) لە لایەن خوێنەرانێکی زۆرەوە ستایش کرا، بەڵام لە لایەن ڕەخنەگرانەوە بە هۆی ئەو توخمانەی بە میلۆدرامیک دانرا، ڕەت کرایەوە. سەرەڕای ئەوەش زۆری خایاند تا ڕۆمانەکە لە ڕێی ستایشی زارەکییەوە ناوبانگی پەیدا کرد و لە وڵاتاندا بڵاو کرایەوە، دواتریش ساڵی ٢٠٠٧ کرایە فیلم. بە هۆی ئەو سەرکەوتنەوە حوسەینی ساڵی ٢٠٠٤ بە تەواوی خۆی بۆ بواری نووسینی ڕۆمان تەرخان کرد.

له‌ كتێبه‌ تازه‌ چاپكراوه‌كانی ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م

كاتێك چیاكان هه‌ره‌س دێنن

نووسینی: جه‌نگیز ئایتماتۆف

و له‌ عه‌ره‌بییه‌وه‌ جه‌لیل كاكه‌وه‌یس

ئه‌م به‌رهه‌مه‌ یه‌كێكه‌ له‌ تازه‌ترین كتێبه‌ نایابه‌كانی ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م كه‌ بڕیاره‌ له‌ شه‌شه‌مین پێشانگای نێوده‌وڵه‌تی سلێمانی بۆ كتێب، له‌ به‌رواری 28/ 11/ 2024 تا 8/ 12/ 2024 نمایشبكرێت و بخرێته‌ به‌رده‌ستی خوێنه‌ر.

جه‌نگیز ئایتماتۆف (1928-2008) خۆشبه‌ختانه‌ یه‌كێكه‌ له‌و نووسه‌ره‌ گه‌ورانه‌ی یه‌كێتی سۆڤیه‌تی جاران كه‌ له‌ ناوه‌ندی ئه‌ده‌بی و ڕۆشنبیریی كوردیدا، دیار و ناسراوه‌ و گه‌لێك له‌ به‌رهه‌مه‌كانی كراون به‌ كوردی، له‌وانه‌ ڕۆمانه‌كانی جه‌میله‌، مامۆستا، ماڵئاوا گۆلیساری و ئه‌م به‌رهه‌مه‌ تازه‌یه‌ی كاتێك چیاكان هه‌ره‌س دێنن. نووسه‌ر له‌ زۆربه‌ی ڕۆمانه‌كانیدا گرنگی به‌ لایه‌نی ڕۆحی و ده‌روونی مرۆڤ ده‌دات، هه‌روه‌ها ژینگه‌ و سروشت به‌شێكی به‌رچاو له‌ پانتایی ڕۆمانه‌كانی داگیرده‌كه‌ن.

پرسیاری سه‌ره‌كی ڕۆمانه‌كه‌، ئه‌وه‌یه‌ ئایا ئه‌وه‌ كام چیایه‌‌ هه‌ره‌سده‌هێنێت؟ چیا ده‌ستكرده‌كانی سروشتن كه‌ وه‌ك كۆڵه‌كه‌ی زه‌وی ڕاوه‌ستاون، له‌ نمونه‌ی چیاكانی ئه‌لب و ئۆراسیا؟ یاخود چیاكانی رۆح و ناو ده‌روونی مرۆڤه‌كانه‌ ده‌ڕوخێن؟ یان نه‌خێر چیاكانی ئه‌و به‌ها و پرنسیپه‌ مرۆییانه‌یه‌ كه‌ مرۆڤ له‌ پێناو ژیانێكی جوانتر و ئینسانیتر، عه‌یامێكی زۆره‌ و به‌ درێژایی سه‌ده‌كان و ڕۆژگاره‌كان، كۆیكردوونه‌ته‌وه‌ و دایڕشتوون؟

له‌ ڕۆمانه‌كه‌دا هه‌م چیاكانی سروشت و هه‌م چیاكانی ناو ناخی مرۆڤ و هه‌م چیای به‌هاكان، هه‌ره‌سده‌هێنن و یه‌ك له‌ دوای یه‌ك به‌رده‌بنه‌وه‌، هۆكاری ئه‌مه‌ش بۆ ناشرینی و قێزه‌ونی بزنس ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ كه‌ هه‌مو به‌هایه‌ك ڕاده‌ماڵێت و غه‌زووی هه‌مووانی كردووه‌ و له‌ناوه‌وه‌ هه‌لاهه‌لامان ده‌كات. ته‌نانه‌ت بووكه‌ی نه‌مر/ العروسة الخالدة كه‌ له‌ گه‌ڕانه‌ ئه‌به‌دییه‌كانیدا، دڵخۆشی خۆی به‌وه‌ ده‌داته‌وه‌ عاشق و دڵداره‌كان ده‌بینێت، خۆشه‌ویستی و میهره‌بانی له‌ده‌وروبه‌ری خۆیان بڵاوده‌كه‌نه‌وه‌، كه‌چی له‌مڕۆدا و له‌م چركه‌ساته‌دا، به‌ ده‌گمه‌ن و زۆر كه‌م، دۆخێكی له‌و جۆره‌ ده‌بینێت، لێره‌وه‌ بووكه‌ی نه‌مر تابێت له‌ نێو غه‌م و په‌ژاره‌ی زیاتردا نوقم ده‌بێت.

ڕۆمانه‌كه‌ له‌ دوو كاراكته‌ری سه‌ره‌كی پێكهاتووه‌، به‌ڵام هه‌ر یه‌كه‌یان له‌ سه‌رزه‌مین و مه‌مله‌كه‌تێكی جیاواز ژیان به‌سه‌رده‌بن، سه‌رزه‌مینێك به‌ هه‌زاران فرسه‌خ له‌یه‌كتره‌وه‌ دوورن، وه‌لێ بێ ئاگا له‌وه‌ی ڕۆژێك دێت ئه‌م دوو كاره‌كته‌ره‌، له‌ بارودۆخێكی دژواردا و له‌ نێو ریزه‌ چیایه‌كی سه‌خت و عاسیدا، به‌یه‌ك ده‌گه‌ن و خوێنیان تێكه‌ڵ به‌یه‌كتر ده‌بێت.

لێره‌وه‌ چاره‌نووس یه‌كێكه‌ له‌ سیما هه‌ره‌ دیاره‌كانی ئه‌م ڕۆمانه‌، چاره‌نووس ئه‌وه‌ی كه‌ نه‌ مرۆڤ و نه‌ گیانه‌وه‌رانی دیكه‌، لێی ئاگادارنین و نازانن به‌یانی و دوو به‌یانی، هه‌فته‌ی ئاینده‌ و مانگی ئاینده‌، چییان به‌سه‌ردێت و له‌ كوێدا ده‌گیرسێنه‌وه‌. نازانن ده‌ستی قه‌ده‌ر چۆن و به‌ چ شێوه‌یه‌ك دێت و لێره‌ له‌م شوێنه‌، هه‌ڵیانده‌گرێت و ده‌یانبات بۆ شوێن و سه‌رزه‌مینی دیكه‌ و له‌وێ به‌جێیانده‌هێڵێت.

خوێندنه‌وه‌ی ڕۆمانه‌كه‌ به‌و زمانه‌ كوردییه‌ پوخت و پاراوه‌، چێژێكی زۆرتری به‌خشیوه‌ به‌ ناوه‌رۆكی ڕۆمانه‌كه‌ و وا ده‌كات خوێنه‌ر له‌ خوێندنه‌وه‌ی ڕۆمانه‌كه‌ بێزارنه‌بێت و به‌رده‌وامبێت له‌ خوێندنه‌وه‌ی، تاكو بزانێت چاره‌نووس چۆن چۆنی دێت و دوو كاراكته‌ر، له‌ دوو سه‌رزه‌مینی جیاوازه‌وه‌، به‌یه‌ك ده‌گه‌یه‌نێت و له‌ پاڵ یه‌كدا له‌ خوێنی یه‌كتر ده‌ڕوانن؟

قه‌باره‌ی ڕۆمانه‌كه‌ 364 لاپه‌ڕه‌ی نیو ئه‌ی فۆڕه‌، تیراژی هه‌زار دانه‌یه‌، نرخی حه‌وت هه‌زار دیناره‌

نووسینی شه‌وقی ئه‌بی شه‌قرا

و له‌ عه‌ره‌بییه‌وه‌: عه‌بدوڵڵا تاهیر به‌رزنجی

ناسینی نووسه‌ر و وه‌رگێڕ و شاعیرێكی گه‌وره‌ی عه‌ره‌ب وه‌ك شه‌وقی ئه‌بی شه‌قرا(1935-2024)، له‌ كتێبێكی بچووك و خنجیلانه‌ی وه‌رگێڕدراو به‌ زمانێكی كوردی پوخت و پاراو، چێژێكی خۆش و تایبه‌ت به‌ خوێنه‌ر ده‌به‌خشێت. سه‌روه‌ختێك وه‌ك خوێنه‌رێك، له‌ ڕێگه‌ی لاپه‌ڕه‌كانی ئه‌م كتێبه‌وه،‌ گه‌شتێكی كورت، وه‌لێ چڕ و ده‌وڵه‌مه‌ند، به‌ نێو ژیان و شیعری ئه‌م شاعیره‌دا ده‌كه‌ین، ئارامییه‌كی ده‌روونی و هێمنییه‌كی گه‌وره‌ دامانده‌گرێت.

كاتێك له‌سه‌ره‌تاوه‌ پێشه‌كی وه‌رگێڕی كوردی بۆ كتێبه‌كه‌ و دواتر چاوپێكه‌وتنی نووسه‌ری كتێبه‌كه‌ ده‌خوێنیته‌وه‌، هه‌ست ده‌كه‌یت ئه‌م شاعیره‌ به‌ نێو ژیانێكی سه‌خت و تاقه‌تپڕوكێندا گوزه‌ری كردووه‌، به‌ تایبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی له‌ ته‌مه‌نێكی زوه‌وه‌، ته‌مه‌نی ده‌ ساڵان ده‌بێت، باوكی به‌ رووداوی هاتوچۆ گیان له‌ده‌ستده‌دات و ئه‌مان ده‌بن به‌ ئه‌رك به‌سه‌ر كه‌سانی دیكه‌وه‌.

شه‌وقی له‌و چاوپێكه‌وتنه‌دا باس له‌ كاریگه‌ری مه‌رگی له‌ ناكاوی باوكی ده‌كات و له‌ لاپه‌ڕه‌ 15 كتێبه‌كه‌دا ده‌ڵێت: “ڕه‌نگه‌ ئه‌گه‌ر باوكم له‌ ژیاندا بوایه‌، نه‌بوومایه‌ به‌ شاعیر، ژیانیشمان به‌ شێوه‌ و ناوه‌رۆكییه‌وه‌ جیاواز ده‌بوو”.

لێره‌وه‌ ڕووداوێكی دڵته‌زێن- مه‌رگی باوك- دێت و له‌ ناخی منداڵێكی ده‌ ساڵاندا، ئاخ و په‌ژاره‌ و كه‌سه‌رێك به‌جێده‌هێڵێت كه‌ دواتر له‌ ڕێگه‌ی كۆمه‌ڵێك دیوانی شیعرییه‌وه‌، گوزارشت له‌و چركه‌ ساتانه‌ی ژیان ده‌كات كه‌ دوور له‌ باوك و سۆزی باوكایه‌تی پێیدا تێپه‌ڕیوه‌. ئه‌م منداڵه‌ دواتر له‌گه‌ڵ گه‌وره‌بوون و فامكردنه‌وه‌ی بۆ دونیا، ده‌بێته‌ دۆستی شیعر و ئه‌ده‌بیات و له‌ پاڵ ناوه‌ گه‌وره‌كانی وه‌ك ئه‌دۆنیس و یوسف ئه‌لخال و ماغوت، ده‌بێت به‌ یه‌كێك له‌ كۆڵه‌كه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی گۆڤاری شیعر. شه‌وقی وه‌ك خۆی باسی ده‌كات، بۆ ده‌ربازبوون له‌ سته‌م و سه‌ختی ژیان، په‌نای بردووه‌ته‌ به‌ر خه‌یاڵ و زیاتر له‌ خه‌یاڵدا ژیاوه‌ تا له‌ واقیع. ته‌نانه‌ت جارێكیان وتوویه‌تی بۆیه‌ بووه‌ به‌ شاعیر تا تۆڵه‌ له‌ ژیان بكاته‌وه‌.

به‌ڵام چ تۆڵه‌كردنه‌وه‌یه‌ك، ئایا تۆڵه‌كردنه‌وه‌كه‌ی بریتی بووه‌ له‌ نه‌فره‌ت و پشتكردنه‌ ژیان ، ئایا دروستكردنی ره‌شبینی و دابران و خۆدوورخستنه‌وه‌ بووه‌ له‌ زینده‌گی سه‌ر زه‌وی و خۆئاماده‌كردن بووه‌ بۆ ژیانی دوای مه‌رگ؟ نا نه‌خێر، تۆڵه‌كردنه‌وه‌كه‌ی له‌ ژیان وه‌ك خۆی له‌ لاپه‌ڕه‌ 16ی كتێبه‌كه‌دا ده‌ڵێت ئاوا بووه‌: “به‌ بڕوای من تۆڵه‌م له‌ ژیان سه‌ندووه‌ته‌وه‌، بێ ئه‌وه‌ی برینداری بكه‌م… نه‌ ڕێگه‌یه‌كی ترم هه‌بوو، نه‌ چه‌كێك. قه‌ڵه‌م و خه‌یاڵ چه‌كم بوون. ئه‌م خه‌یاڵه‌ گه‌یاندمیه‌ دوورترین شوێن… خه‌یاڵی مه‌زن، ددان به‌وه‌دا ده‌نێم، ڕه‌نگه‌ ئه‌و خه‌یاڵه‌ی من هه‌مه‌، كه‌م كه‌س هه‌یبێت”.

ئه‌م كتێبه‌ یه‌كێكه‌ له‌ به‌رهه‌مه‌ تازه‌كانی ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م بریتییه‌ له‌ 173 لاپه‌ڕه‌ی قه‌باره‌ بچووكه‌، تیراژی هه‌زار دانه‌یه‌ و نرخی ته‌نها 3 هه‌زار دیناره‌.

ئامادەکردنی: سەردەم

لە سەروەختی بڵاوبوونەوەی ڕۆمانی (سەماکردن لەنێو ئاگردا، هەستانەوه له نێو خۆڵەمێشدا) بە زمانی ئینگلیزی، کۆمەڵێک نووسەر و ڕەخنەگری ئەدەبی و کەسایەتیی جیاجیا، لەسەر ئاستی ئەوروپا و نێوەندە ئەدەبییەکان، باری سەرنج و بۆچوونی خۆیان سەبارەت بە ڕۆمانەکە خستە ڕوو و سەرسامیی خۆیان نەشاردەوە بە ئاستی ڕۆمانەکە، چ لە ڕووی تەکنیک، زمان و شێوازی گێڕانەوەوە، چ لە ڕووی بابەت، چیرۆک و ڕووداوەکانیەوە.

ڕۆمانی (سەماکردن لەنێو ئاگردا..) لە لایەن خانمە نووسەرێکی کوردی ڕۆژهەڵاتەوە(عیسمەت سۆفیە/ئاسما) ئازادانە و ئازایانە نووسراوە، چیرۆکی ژیانی نەتەوەیەکی بندەست و مافخوراوی وەک کورد دەگێڕێتەوە، باس لە قارەمانێتی و گیانبازی هەزاران ژن و پیاوی ئازادیخواز دەکات بۆ بچڕاندنی زنجیرەکان و بەدەستهێنانی ئازادی و ژیانێکی شایستە بە مرۆڤ. ئەو لە ڕێی گێڕانەوەی ئازارە تاکەکەسییەکانەوە، گوزارشت لە ئازاری کوردبوون و ژنی کورد دەکات. خوێنەر لە ساتی خوێندنەوەی ئەم ڕۆمانەدا، بەر یاداشت، بیروەری، خەیاڵ و ڕاستی دەکەوێت، گەشتێک دەکات بەنێو مێژووی ژیانی سیاسی، فەرهەنگی و کۆمەڵایەتیی کورداندا، هاوکات ئاشنامان دەکات بە چەندین کەسایەتی گیانباز و دۆخی ژنی کورد بە دەست نەریتە کۆنخواز و یاسا تاریکەکانی سەدەکانی ناوەڕاست.

ئەم ڕۆمانە لە ئێستادا لە لایەن نووسەر و وەرگێڕی ناوداری کورد (عەلی عوسمان یاقووب) بە شێوەیەکی جوان و سەرنجڕاکێش وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی کوردی، دەزگای سەردەم چاپی کردووه و له کتێبفرۆشییەکان بەردەستە.

وەرگێڕی ڕۆمانەکە (عەلی عوسمان یاقووب) سەبارەت بە ڕۆمانەکە پێی وایە ئه‌م ڕۆمانه به‌دواداچوونێکی سه‌رنجڕاکێشی خه‌باتی ژنێکی کورده‌ له‌پێناوی ئازادی. گه‌شته‌که‌ له‌ شاری سنه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستانه‌وه‌ ده‌ست پێ ده‌کات و به‌ تورکیادا تێده‌په‌ڕێ تا ده‌گاته‌ وڵاتی نه‌رویژ:

 ڕۆمانه‌که‌ بینینێکی بێ هاوتا سه‌باره‌ت به‌ مێژووی به‌رگری و به‌رخودانی شوێن و خه‌ڵکێکی له‌بیرکراو ده‌خاته‌ ڕوو. له‌ هه‌مان کاتدا خستنه‌ڕووی دیوێکی سایکۆڵۆژی قووڵ و ئه‌و ئازار و ئه‌شکه‌نجه‌یه‌‌، که‌ ژنی کورد به‌رگه‌ی ده‌گرێ بۆ ده‌ربازبوون له‌ چه‌وسانه‌وه‌ی سیاسی و نێرسالاری، هه‌روه‌ها ژیانی ئاواره‌یی و په‌راوێزخستن. شوێنی ڕووداوه‌کان بریتین له‌ شاری سنه‌، مه‌ریوان، تاران، ئیستانبۆل، شاری ئۆسلۆ له‌ نەرویژ، هه‌روه‌ها ستۆکهۆڵم له‌ وڵاتی سوێد.

عیسمه‌ت سۆفیه‌ی نووسه‌ر له‌میانی ئاخاوتنێکدا سه‌باره‌ت به‌ په‌نابردنه بەر مێژوو و یاده‌وه‌ری، ده‌ڵێ:

به‌ داخه‌وه‌ مێژووی کورد، لانیکه‌م له‌ سه‌ده‌ی ڕابردوودا، وه‌کو ده‌رده‌که‌وێ، له‌ خولگه‌یه‌‌کی دووباره‌وه‌بوو گیری خواردووه‌ و هیچ گۆڕانکارییه‌کی ئه‌وتۆی تێدا نییه‌، که‌ سوودی بۆ کۆمه‌ڵگه‌ و نه‌ته‌وه‌که‌مان هه‌بێت، من پێم وایه‌ مێژوو له‌ بنه‌ڕه‌تدا ده‌رباره‌ی چیرۆکه‌کانه‌. چیرۆکه‌کان ئامرازی سه‌رنجڕاکێشن و ده‌‌کرێ به‌ ئاڕاسته‌یه‌کی باش یا خراپ به‌کار بێن، ته‌نیا هێزێك بتوانێت به‌سه‌ر چیرۆکدا زاڵ بێت، یا جێگه‌ی بگرێته‌وه‌، چیرۆکێکی باشتر و گێڕانه‌وه‌یه‌کی باشتره،‌ . . . چیرۆکه‌کان  کاتێك بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی ئێش و ئازاره‌کان به‌کار دێن، ده‌کرێت بنیاتنه‌ر بن، به‌ڵام کاتێك بۆ به‌رده‌وامدان به‌و ئێش و ئازارانه‌  به‌کار دێن، ئه‌وا ده‌بن به‌ چیرۆکی زیانبه‌خش.

ئامانجی من له‌م ڕۆمانه‌دا ئه‌وه‌یه،‌ وه‌کو هه‌نار، ماگوڵی، تارا، فوئاد، شوان، هه‌روه‌ها ئه‌وانی تر، گێڕانه‌وه‌یه‌کی تر له‌ جێگه‌ی چیرۆکی ئه‌وان بخه‌مه‌ ڕوو، که‌ سووڕی تراژیدیا و شڵه‌ژانی د‌روونی و مه‌ینه‌تی و کوێره‌وه‌رییه‌‌ دووباره‌بووه‌کان تێك بدات. ئه‌م چیرۆکه‌ جێگره‌وه‌یه‌ ئاماژه‌ بۆ ڕێگاکانی چاره‌سه‌رکردن ده‌کات،  له‌ مێژووی ده‌نگه‌ په‌راوێزخراوه‌کان، که‌ ڕووبه‌ڕووی شڵه‌ژانی ده‌روونی، یاده‌وه‌ری، هه‌روه‌ها مێژوو ده‌بنه‌وه‌، قووڵ ده‌بێته‌وه‌‌. لێره‌دا پرۆسێسی گێرانه‌وه‌ و بیرهاتنه‌وه‌، هه‌روه‌ها شکاندنی بێده‌نگی ده‌بن به‌ کردار‌ی به‌رخودان و کاریگه‌ر ده‌بن، نه‌ك ئەوەی تەنها خۆت به‌ قوربانی ببینیت و به‌رده‌وامی به‌ ئازار و مه‌ینه‌تییه‌کان بده‌یت.

نووسه‌ر بۆ به‌دیهێنانی ئامانجه‌‌که‌ی له‌ به‌رهه‌مهێنانی ڕۆمانێکی کاریگه‌ر، پشت به‌ لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی هۆشیارانه‌ ده‌رباره‌ی ڕووداو و کاره‌کته‌ره‌ ڕاسته‌قینه‌کان و داب و نه‌ریت و ئاخاوتن و جلوبه‌رگه‌ کو‌لتوورییه‌کان ده‌به‌ستێت و به‌ لێهاتوویی خۆیه‌وه‌ له‌گه‌ڵ چنینی به‌هێزی چیرۆکه‌که‌ی‌ و سایکۆڵۆژیای دروست و به‌جێی مرۆڤ تێکهه‌ڵکێشیان ده‌کات. سۆفیه‌ له‌م ڕۆمانه‌دا، له‌بری مێژوو، په‌نا بۆ یاده‌وه‌ری کاره‌کته‌ره‌کان ده‌بات ده‌رباره‌ی ئه‌و قۆناغه‌ مێژووییه‌ و گرێدانی به‌ ئێستای کاره‌کته‌ره‌کان.

 لێرەدا سەرنجی بەشێک لەو نووسەرە بیانیانە دەخەینە ڕوو کە سەبارەت بە ڕۆمانەکە و نووسەری ڕۆمانەکە نووسیویانە.

نیما شاه…نووسەری بەناوبانگی بەریتانی و براوه‌ی خه‌ڵاتی ئەدەبی:

سه‌ماکردن له‌نێو ئاگر، هه‌ڵسانه‌وه‌ له‌نێو خۆڵه‌مێش، ڕۆمانێکی قووڵی مشتومڕئامێزه ‌و یاد و یاده‌وه‌ری ده‌وروژێنێ. سۆفیه‌ به‌ شێوازێکی زۆر جوان ده‌رباره‌ی مرۆڤ ده‌نووسێ کاتێك له‌ ناخه‌وه‌‌ ڕووبه‌ڕووی شڵه‌ژانی ده‌روونی و سه‌رکوتکردن ده‌بێته‌وه‌ و ئه‌و ڕێگایانه‌ی بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ ده‌یانگرێته‌ به‌ر. هاوکات خوێنه‌ریش ده‌خاته‌ نێو کو‌لتوور و داب و نه‌ریتی کورده‌واری.

د. وێندلمۆنت هاملینک‌… توێژەر لە زانکۆی ئۆسلۆ:

ئه‌م ڕۆمانه‌ گه‌شتێکی سه‌رنجڕاکێشی ژنێکه‌ له‌ پێناوی ئازادی. گه‌شته‌که‌ له‌ شاری سنه‌ له‌ ئێران ده‌ست پێ ده‌کات و له‌ تورکیا و ئه‌وڕووپا به‌رده‌وام ده‌بێت، ڕۆمانه‌که‌ تێڕوانینێکی ناوازه‌ له‌مه‌ڕ مێژووی به‌رخودانی کورده  و خه‌ڵکێکی له‌بیرکراو ده‌خاته‌ ڕوو. گێڕانه‌وه‌یه‌کی سایکۆڵۆژیانه‌ی قووڵی هه‌لومه‌رجی سه‌خت و دژواری به‌رپرسیارێتی ژنه‌ له‌پێناو ده‌ربازبوون له‌ چه‌وسانه‌وه‌ی سیاسی و پیاوسالاری و بارودۆخی ژیانی ده‌ربه‌ده‌ری و په‌راوێزخستن، به‌رهه‌مێکی کاریگه‌ره‌، ده‌رهاویشته‌ی خۆشه‌ویستی و تووڕه‌ییه‌، که‌ پیشانی ده‌دا پرسه‌ که‌سێنییه‌کان هه‌میشه‌ سیاسین، به‌ تایبه‌تی بۆ ژنێکی کوردی له‌دایکبووی ئێران.

د. تۆریۆ رێدکراو… خەڵکی ئەمریکا و سەرۆکی بەڕێوەبەری سەنتەری کوردی بۆ لێکۆڵینەوە و شرۆڤەکاری ململانێ  جیهانییه‌کان:

سۆفیه‌، گه‌شتێکی ڕووحی ده‌رباره‌ی کوردبوون له‌ ئاواره‌یی ده‌خاته‌ ڕوو، تیایدا کورده‌کان ئه‌رک و به‌رپرسیارێتی مێژوویه‌کیان له‌خۆ گرتووه‌،‌ وایان لێ ده‌کات گیرۆده‌ی شڵه‌ژانی ده‌روونی و وابه‌سته‌ی ئومێد بن به‌ کوردستانێك که‌  دوای خۆیان به‌جێیان هێشتووه‌. هاوڕێیه‌تی و خۆشه‌ویستی و نادروستی تێكهه‌ڵکێشی یه‌کتر ده‌کرێن. جارجاریش له‌ چوارچێوه‌ی جه‌نگ و سه‌رکوتکاری ڕه‌گه‌زی و ئه‌تنیکی، هه‌روه‌ها له‌ میانی چالاکی سیاسی و به‌رخوداندا به‌ شێوه‌یه‌کی زۆر کاریگه‌ر له‌ ڕێگه‌ی شیعر و گۆرانی ده‌خرێنه‌ ڕوو. چیڕۆکه‌ تێکهه‌ڵکێسراوه‌کان وا له‌ خوێنه‌ر ده‌که‌ن بیر له‌وه‌ بکاته‌وه‌ چۆن برینه‌کانی ڕابردوو ده‌توانن له ‌سه‌رێکه‌وه‌ ئێستا ببزوێنن، له‌ سه‌رێکی تریشه‌وه‌ ئاسته‌نگی بخه‌نه‌ به‌رده‌م، له‌ کاتێکا ئازادی ژن و سەر‌به‌خۆیی له‌ ئێران ده‌بەستێته‌وه‌ به‌ په‌یوه‌ندیی نێوان تاکه‌کان و په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌کانی سه‌رده‌می ئه‌مڕۆمان.

د. مایکل ماثیسۆن… نووسەر و سەرنوسەر و چالاکوانی فێمینیستی کەنەدی:

بە کەڵک وەرگرتن لە هەردوو چاویلکەی کەسی و نەتەوەیی بۆ گێڕانەوەی چیرۆکێکی شوناس و شۆڕش، سەماکردن لە نێو ئاگردا، لە نووسینی (سۆفیه) لە یەک کاتدا نیگایەکی فراوانە بۆ خەباتی کورد بۆ ئەوەی دەنگی پێ بدرێت، هەروەها چیرۆکێکی توند داڕێژراوی گێژاوی کەسی و سیاسی ژنێکە.  ڕۆمانی سۆفیه، بە دڵنیایی و سەرنجێکی زۆر بۆ وردەکاری نووسراوە، کە لە تێگەیشتنی قووڵی ئەو بۆ کلتور و مێژوو وەرگیراوە. چیرۆکی ئەو چاوخشاندنێک بە خوێنەران دەکات بۆ جیهانێک کە زۆرجار لە مێژوودا پشتگوێخراوە یان لەبیرکراوە. لە ناوەرۆکیدا، ڕۆمانەکە چیرۆکێکی کەسیی دەگێڕێتەوە کە پڕە لە خەون و ئارەزوو کە بۆ زۆر کەس وەک خۆی دەردەکەوێت و خۆی تیدا دەبینێتەوه. کتێبێکه کە  نابێت لەدەستی بدەیت و دەبێ بیخوینیتەوە.

د. لیز مۆنۆمێنتی خەڵکی ئوستۆرالیا… ڕۆماننووس، پسپۆری سیناریۆ و ڕاهێنەری نووسین:

ئەم کتێبه زۆر جیاواز و کاریگەره. باسێکی جوان، نووسراوی زەبر و میرات و مانەوە. شیعراوی و ئەفسووناوی و بەهێز و سەرنجڕاکێشه.

ژانێت بیهل… نووسەر و وەرگێڕ و هونەرمەندی ئەمریکی:

تارا، ژنێکی گەنجی کوردە کە لە وڵاتی نەرویج دەژێت، لەگەڵ یادەوەریە ناخۆشەکانی ژیانی پێشووی لە کوردستانی ئێران دەناڵێنێت. چارەسەر یارمەتیدەر نییە. هەروەها خۆشەویستە دڵسۆزەکەشی، کە پێشنیاری ئەوە دەکات “بیرەوەرییه ناخوشه کان لەبیر بکات”. تارا دوور لە لەبیرچوونەوە، بەردەوام دەبێت لە گەڕان بەدوای چیرۆکی خێزانەکەی، هاوڕێکانی، هاووڵاتییەکانی و هاوڕێ کوردەکانی، کە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای حەفتاکان لە سنه و کوردەکان لە ئێران که  لە لایەن شاوە دەچەوسێندرێنەوە، هه روه ها پاش شۆڕشی 1979 که هیواکانی له دڵی خه ڵکی کورد له بەین برد و  پاشان زۆر زوو لە لایەن ڕژێمی ئیسلامییەوە دەچەوسێندرانەوە. سووفیه ، نووسەرێکی به توانایه که کەسایەتییەکی لەبیرنەکراوی دروستکردووە کە بەشداری ئەو بەرهەڵستکارییە ناوازەیە دەکەن و هیوا و داهێنان و هیوا بەرزەکانی دەردەخەن. لە هەمان کاتدا، کارەکتەرەکانی تری بە هەمان شێوە لەبیرنەکراو گرفت لە جوڵەکەدا بەرجەستە دەکەن. دواتر دەچینە ناو گفتوگۆی داهاتووی کوردەوە، کاتێک کارەکتەرەکان مشتومڕ دەکەن لەسەر پێویستییەکانی تێکۆشان بۆ مافەکانی کورد و مافەکانی مرۆڤ و مافەکانی ژنان و چۆنیەتی هاوسەنگیکردنیان.  ئەمە ڕۆمانێکی سەرنجڕاکێشە، بە سەرنجڕاکێشی نووسراوە، بەڵام لە هەمان کاتدا بنیادنەر و جێگەی بیرکردنەوەیه، کە دەتباتە ناو ڕووداو و تێڕوانینەکان کە شایەنی ئەوەن لە وڵاته ڕۆژئاوییەکاندا باشتر بناسرێ.

تەعبیرییەت، هەوڵێک بۆ پۆلێنکردنی هونەری شێوەکاری

خستنەڕووی کتێبی “تەعبیرییەت؛ لە نیگارکێشانی مۆدێرنی باشووری کوردستاندا”

خوێندنەوەی: سەردەم

قسەی تێدا نییە کە ڕەخنەی شێوەکاری لە کوردستان، ڕەخنەیەکی سست و کەم تینە، ڕەخنەیەک نییە لە ئاست کاری هونەرمەندانی شێوەکاری کورددا بێت، بۆیە دەبینین مەودایەک و بۆشاییەکی گەورە لە نێوان تابلۆ و ڕەخنەی هونەرییدا هەیە، ڕەخنەیەک کە چیەتی و چۆنیەتیی کارە هونەرییەکانمان بۆ ڕوون بکاتەوە، هاوکات پێشانی بدات تابلۆیەک لە کوێدا داهێنەرانەیە و لە کوێ نوقسانی هەیە، پاشتریش بتوانێت بەرچاوڕوونییەک بە بینەر و کەسانێک بدات کە خولیای هونەری شێوەکاری و ویستی پەییبردن بە دیوە شاراوە و نەگوتراوەکانی پشت هەر تابلۆیەکی هونەرییەوە هەیە. کەمی، یان نەبوونی ڕەخنەی شێوەکاری لە دنیای شێوەکاری کوردیدا، کارێکی کردووە تابلۆ داهێنراوە زۆر باشەکانیش هەر بە بێدەنگی و خامۆشی تێپەڕ بن و بەهای ئیستاتیکای خۆیان وەر نەگرن، ئەگەر دیققەت بدەین ئەم قەیرانە لێکەوتەکانی بە شێوەی زیان و زەرەر بۆ کۆی پڕۆسەی داهێنانی شێوەکاریمان کەوتووەتەوە، کەسانێک کە ڕۆژانیک بە عەشقەوە لەم کایە هونەرییەدا کاریان کردووە و کارەکانیشیان چ لە ئاستی گەلەری و پێشانگە، چ لە ئاستی وڵاتانی دراوسێ و دەرەوەش ناسراون، تووشی جۆرێک لە نائومێدی هاتوون و بەرە بەرە لە کۆی بوارەکە دوور کەوتوونەتەوە و ڕەنگە ئێستا چیدی هیچ کارێکی نوێیان نەبێت. بەڵام ئەگەر ئەم دۆخە بەم جۆرە نەبووایە و ڕەخنەی شێوەکاری کوردی ئاوڕی جددی لە کاری هونەرمەندانی کورد بدایتەوە، دەتوانرا ئەو توانا هونەرییانە پەشوبڵاو نەبنەوە و هەنووکە لە پاڵ ئەو هونەرمەندانەدا کە کار دەکەن، زۆر ناوی تریش هەبوونایە.

وەهبی ڕەسووڵ جگە لەوەی خۆی هونەرمەندێکی دەستڕەنگین و داهێنەرە، ساڵانێکی زۆریشە چ بە نووسین و چ بە وەرگێڕان، چەندان کتێبی هونەریی چاپ و بڵاو کردووەتەوە و کتێبخانەی هونەری شێوەکاری کوردی بە بەرهەمەکانی ئەم نووسەرە، ڕەنگاوڕەنگتر و جوانتر بووە. نوێترین کتێبی وەهبی ڕەسووڵ کتێبێکە بە ناونیشانی “تەعبیرییەت؛ لە نیگارکێشانی مۆدێرنی باشووری کوردستاندا”، ئەم کتێبە لە تازەترین چاپکراوەکانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمە بۆ ساڵی ٢٠٢٤، لە چاپێکی هونەری جواندا، بە قەوارەی ١٨٣ی مامناوەند، بە دیزاینێکی ناوازە لە لایەن هونەرمەند ئارام عەلییەوە، کە بۆ سەر بەرگەکەی، یەکێک لە تابلۆ هەرە تایبەتە تەعبیرییەکانی هونەرمەند ئیگۆن شیلەی داناوە، ئەم کتێبە چاپ و بڵاو کراوەتەوە. لە درێژەی ئەم نووسینەدا، بە شێوەی گەشتنامەیەک، هەوڵ دەدەین پەیوەست بە ناوەرۆکی کتێبەکە، لە هەندێ بابەتی هونەری و گرفتی ڕەخنەی شێوەکاری لە کوردستان، بدوێین.

سەرەتا ئەگەر لەوێوە دەست پێ بکەین، کە بۆ خۆی پرسیارێکی جددییە، بۆچی ڕەخنەگری تایبەت و پسپۆڕمان لە کوردستان سەبارەت بە هونەری شێوەکاری نییە؟ لە کاتێکدا دەبینین هونەری شێوەکاری کوردی مێژووییەکی هەیە لەناو هونەری بۆ نموونە عێراقیدا؟ یەکێک لەو گرفتانە کە هەر لەم پرسیارەوە ساز دەبێت ئەوەیە، کە دەبینین خودی هونەرمەندانی شێوەکارن کە دەبن بە ڕەخنەگری هونەری شێوەکاری و هەر ئەوان هەوڵ دەدەن قسە لەگەڵ تابلۆ و پێشانگە و شێواز و قوتابخانە هونەرییەکانی شێوەکاری بنووسن و بدوێن. نووسەری ئەم کتێبە، وەهبی ڕەسووڵ، یەکێکە لە نموونە هەرە دیارەکانی ئەو قسەیەی ئێمە، ئەم هونەرمەندە بە تەنیشت کاری هونەریی خۆیەوە، بەردەوام پەرژاوەتە سەر نووسین و وەرگێڕان لە کایەی هونەری شێوەکاریدا. وەک گوتراش لەو لایەنەوە چەندان کتێبی پێشکەش بە کتێبخانە و خوێنەران و هونەرمەندانی کورد کردووە. دیسان کاتێک بیر لەو پرسیارە دەکەینەوە ڕیزێک هونەرمەندی تر، کە بۆ خۆیان لە بنەڕەتدا شێوەکارن و لەو بوارەشدا جێدەستیان دیارە، وەک ڕەخنەگر کاری خوێندنەوە و هەڵسەنگاندنی تابلۆ و کارە هونەرییەکانیان کردووە، لەوانەش هونەرمەندان: گارا، گۆران بابەعەلی، ستار قادر، حەمە هاشم، قەرەنی جەمیل، شیروان خان، قادر میرخان، جەزا بەکر و… چەندانی تر. بێگومان نابێت هەندێک هەوڵیش نەدیو بگرین کە کاری ڕەخنەییان لە هونەری شێوەکاریدا کردووە و ڕۆڵیان بەرچاوە، لەوانە: ڕزگار سەعید، ڕێبوار سیوەیلی، ڕامیار مەحموود، بەختیار سەعید، فەرهاد پیرباڵ، موحسین ئەحمەد عومەر و… چەندانی تر. سەرباری ئەم هەوڵانە ـ کە جددین و نابێت فەرامۆش بکرێن ـ بەڵام دەبێت پێ لەو ڕاستییە بنێین کە بە ئێستاشەوە نەتوانراوە ڕووبەرێک بۆ خوێندنەوە و هەڵسەنگاندن و کاری ڕەخنەیی لە بواری شێوەکاریدا، بۆ هونەرمەندانی شێوەکاری کورد و تابلۆ هونەرییەکانیان، بڕەخسێنرێت، ئەمەش ئەو گرفتە بنەڕەتییەیە کە بەردەوام دەبێت لە چیەتی و چۆنیەتییەکەی بپرسین، تا ئەوەی لە دەبێت بە پرسێکی جددی و لە داهاتوودا ـ چ نزیک یان دوور ـ ڕەخنەگری ئەو بوارە دێنە مەیدان و تێکڕای ئەو کارە هونەرییە داهێنەر و ناداهێنەرانانەمان بۆ شرۆڤە دەکەن، کە لە درێژەی ڕەوتی مێژوویی هونەری شێوەکاریدا، لە لایەن هونەرمەندانی کوردەوە بەرهەم هاتوون.

وەهبی ڕەسووڵ و دەستەی یەکەمی ئەو هونەرمەندە شێوەکارانەی کورد کە لە بواری ڕەخنەی شێوەکاریدا کاریان کردووە و لە بنەڕەتیشدا بۆ خۆیان هونەرمەندن، دەکرێت چەند خاڵێک بێت، بەڵام پێم وایە بەر لە هەر خاڵێک ئەمەیانە: نەبوونی ڕەخنەگری شارەزا و پسپۆڕ لە کایە هونەرییەکەدا. ئەو هونەرمەندانە هەستیان بە غیابی ئەو کارەکتەرە کردووە کە پێی دەگوترێ ڕەخنەگری هونەری شێوەکاری، بۆیە هەر بۆ خۆیان هەستاون بەوەی کە دەست بدەنە نووسین لەسەر کاری هونەری هاوڕێکانیان و هەوڵ بدەن بەوە کەمێک لەو بۆشاییە گەورەیە پڕ بکەنەوە. بێگومان ئەم هەوڵە جێگەی دەست خۆشی و ستایشە، چونکە هەر لە ڕێی نووسین و لێکۆڵینەوە و گفتوگۆی ئەو هونەرمەندانەوە ڕووبەرێکی ڕەخنەیی ساز بووە، کە خوێنەر دەتوانێت هەندێ لەو کارانە لە ڕێی شرۆڤە و وردبوونەوەی ئەو نووسینانەوە، درک و چێژ بکات. بەڵام ئەوەش ڕاستییەکە کە ناتوانین نەیڵێین، بەداخەوە تێکڕای ئەو کتێب و نووسراو و تەنانەت گۆڤار و بڵاوکراوانەش کە هەن، ئەوەندە نین کە تینووێتی خوێنەرانی ئەو بوارە بشکێنن و وا بکەن لە کۆی مێژووی هونەری شێوەکاری کوردی و جیهانی تێبگەن. بۆیە ئەگەر بە وەها بەرزویستییەکەوە (تموح) بڕوانینە کتێبخانەی کورد لە بواری هونەری شێوەکاریدا، دڵنیابن نائومێد دەبین، هەر ئەوەشە ناچارییەک دروست دەکات کە خوێنەر و خوێندکار و هونەرمەندی کورد، هەوڵ بدات لە ڕێی زمانی دیکەوە بچێتە ئەو جیهانە پڕ ڕەنگ و دەوڵەمەندەوە.

نوێترین کتێبی وەهبت ڕەسووڵ درێژکراوەی ئەو ئەزموونەیەتی کە لە ناوەڕاست و کۆتایی هەشتاکانی سەدەی پێشووەوە دەست پێ دەکات، چ بە نووسین چ بە وەرگێڕان، ئەم هەوڵە لە نەوەدەکانی هەمان سەدەدا ئارستە و مەبەستەکەی ڕوونتر و ڕەوانتر دەبێتەوە و لە دەستپێکی سەدەی بیستویەکیشدا ئیدی بە شێوەی پڕۆژەی چاپکردنی کتێب، خۆی دەر دەخات. ئەگەر خوێنەر ئاشنای کتێبەکانی ئەم نووسەر و هونەرمەندە بێت، دەزانێت ڕێرەو و میتۆدێکی تایبەت بە خۆی هەیە، هەر لە سەرەتاشەوە هەوڵی داوە کە ئەو ڕێڕەو و میتۆدە وەک بەرنامەی کاری هەمیشەیی خۆی پێڕەو بکات. سەبارەت بە ناساندنی چۆنیەتی کارکردنی ئەم ڕەخنەگرە دەتوانین بەم شێوەیە لێی نزیک ببینەوە: هەوڵی گێڕانەوەی مێژووی هونەری شێوەکاری ئەورووپی، قوتابخانەکانی، ئەزموونی هونەرمەندانی دیار و داهێنەری، هاوکات ئەو هەوڵە تاکە کەسی و گرووپانەش کە درێژەی ئەو مێژووەدا دراون، هێڵێکی تر ئاوڕدانەوەیەکی جددی وەهبی ڕەسووڵە لە هونەری شێوەکاری کوردی، لە مێژووەکەی، لە هونەرمەندانی، لە تابلۆ هونەرییەکانی، ئەمە ڕەنگە کۆی ناوەرۆکی ئەو پڕۆژەیە بێت کە وەهبی ڕەسووڵ ساڵانێکی دووردورێژە بێ پشوودان و هەدادان کۆشش و جۆششی بۆ دەکات و کۆی بەرهەمەکانیشی، شایەتحاڵی ئەو هەوڵە ڕاستگۆ و جددیانەی ئەم هونەرمەندەن. لە گوزەری ئەم پڕۆژەیەدا، تایبەت بە هونەرمەندانی شێوەکاری کورد، دەتوانین لیستێکی دوورودرێژ لە ناوی ئەو هونەرمەندانە ببینینەوە کە وەهبی ڕەسووڵ تابلۆیەک، یان کۆی ئەزموونیانی نیشانگر کردووە و لە خوێندنەوەیەکی بابەتیانەی هونەریدا، کارەکانیانی هەڵسەنگاندووە. لەم پڕۆژە هەمەچەشنەدا، وەک ڕەخنەگرێکی شارەزا، دەستی بە شیکاری ناوەرۆکی تابلۆکان و پێکهاتەکانی کردووە، وەزیفەی ڕەنگ و هێڵ و چییەتی و چۆنیەتیی تابلۆکانی وەدیار خستووە و پێشانی داوە ئەم تابلۆیە لە چ شێواز و قوتابخانەیەکدا جێکەوتە دەبێت. هەر بە هەمان ئەو ڕێڕەو و میتۆدە، دوایین کتێبی “تەعبیرییەت؛ لە نیگارکێشانی مۆدێرنی باشووری کوردستاندا” نووسیوە و تێیدا هەوڵی داوە گۆشەنیگاکەی لەسەر پنتێک چڕ بکاتەوە و لەوێشەوە چاوێکی لە نیگارکێشانی کورد بێت.

کتێبی “تەعبیرییەت؛ لە نیگارکێشانی مۆدێرنی باشووری کوردستاندا” بە وردی سەرەتاکانی تەعبیرییەت لە هونەری ئەورووپیدا دەپشکنێ، هەوڵ دەدات بە زمانێکی سادە و ڕەوان بمانباتە نێو ئەو مێژووەوە و نیگارکێشانی سەر بەو قوتابخانەیە لەگەڵ دەستە و گرووپەکانمان پێ بناسێنێت. ئەم هەوڵە جددییە و دەتوانێت بەشدارییەکی کارا لە ڕوانینمان بۆ شێوازێکی دیاریکراو لە نیگارکێشان ئاراستە بکات.

توێژەر لە “پێشەکی”دا دەنووسێت: “شێوازی تەعبیری لە هونەری نیگارکێشاندا، وەک خۆی دوو جۆری سەرەتایی لە نیگارکێشاندا پێک دێنێت، یەکەمیان لە نیگارکێشانی سەرلەبەری مرۆڤایەتی، دووەمیان لە نیگارکێشانی منداڵیی تاکی مرۆڤ. مرۆڤی سەرەتایی، کاتێک لەنێو ئەشکەوتەکاندا ژیاوە، دیواری ئەو ئەشکەوتانەیان بە نیگاری جۆراوجۆر بۆ خۆیان و بۆ ئێمەیش ڕازاندووەتەوە. جا پاڵنەر و بەها واتایی و ئیستاتیکییەکانی چی بن و چۆن بن، ئەوە جێی مشتومڕ و دیالۆگی تایبەت بووە، ئێستاش هەروایە، بەڵام ئەوەی لێرەدا لای ئێمە گرنگە، لە ڕووی تەکنیکی بەجێهێنان و شێوازی بەرجەستەکردنەوەیە، کە لە بەشێکی باشی نیگارە دیواربەندەکاندا بە تێکشکانی فۆرم دەستپێکیان وەرگرتووە. ئەو واتا گوزارشتیانەی وەک خودی خۆیان مەبەستیان بووە، بەو شێوەیە و بەو شێوازە ڕابگەیەنن و بخەنە ڕوو. ئەم حاڵەتی پەیبردنە هەمان شتە لە سەرەتاکانی نیگارکێشان لای منداڵ، کە بەو شێوەیەی منداڵ خۆی هەستی پێ دەکات و پەی پێ دەبات و گوزارشت لە دەوروبەری خۆی دەکات، ئەمە هاوشان بە هێزی ئەو فۆرمە بەرجەستەییانەی خودی منداڵ بۆ ئەو پرۆسە گوزارشتگەرایە هەڵیدەبژێرێت، کە بێگومان وەک فۆرم لای تەعبیرییەکان دوورن لە هاوشێوەبوونیان لە پاڵ فۆرمە واقیعییەکاندا. هەر ئەمەشە وای کردووە هەردوو هونەری بەرایی و منداڵان، دوو ژێدەری کارا و کاریگەر بۆ خودی هونەرمەندە تەعبیرییەکان پێک بهێنن، هاوشان بە کۆمەڵێک سەرچاوەی هونەری تر.”

تەعبیریەت وەک نیگارکێشان: بۆ دەربڕین لە شتە بینراوەکان، هونەرمەند لە تابلۆکانیدا ئەو وێنەیە دەخاتە ڕوو کە ئەو شتانە لای ئەو و بۆ ئەو دەینوێنێت. بەپێی بۆچوون و بینینی ئەو مانا ڕاستەقینەکانیان لەخۆ دەگرێت. بەمەش ئەوەی بۆ دەردەکەوێت کە هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی تەبایی و ڕێکەوتن لە فۆرم و ڕەنگدا، شتێکە بە پلە دوو دێت، چونکە لەوە گرنگتر گەیشتنە بە بەرزترین پلە لە گوزارشتکردنێکی ئیستاتیکی و مەعنەویدا.

تەعبیرییەت شێوازێکی نیگارکێشانە و لە ڕەوتی مێژووییدا ئامادەیی هەمیشەیی هەبووە، بەڵام لەوەی کە بە دیاریکراوی کەی و لە کوێ سەری هەڵداوە، توێژەر دەیباتەوە سەر هونەرمەندانی ئەڵمان و ئەوەش لە سەرەتای سەدەی بیستدا بووە. پاشان توێژەر بە شێوەی گەشتنامە، بەناو ئەو هەوڵە هەمەلایانانەدا گەشتێکی پڕ چێژمان پێ دەکات و پڕمان دەکات لە ڕەنگ و شێواز و هارمۆنیا. ئەم گەشتە بە سەرێک دەمباتە ناو ناوەرۆکی کارەکان و بە سەرێکی تر فۆرم و چیەتیی کارەکان دەور دەکاتەوە. ئەوەی کە جەخت و پێداگرییە لە دەستپێکی تەعبیرییەتدا، وەک توێژەریش پاژێکی بۆ تەرخان کردووە بە ناوی “چەمکی خودگەرایی لە نیگارکێشانی تەعبیریدا”، خودی هونەرمەند بە گەڕانەوە بۆ نەست و دەروونی خۆی، نیگاری تەعبیری کێشاوە، بە واتایەکی تر بە گيڕانەوە و وەستان لەسەر ژیانی خۆی، هونەرمەند ڕوخسار و ڕەنگ و هێڵەکانی تەعبیری بەرهەم هێناوەتەوە، ئەمەش لە پلەی یەکەمدا بۆ تەعبیرکردن بووە لە ویست و شکست و ژیانی تایبەتی هونەرمەند، بۆیە لە سەرەتاوە و بێگومان بە ئێستاشەوە ـ بە ڕەچاوکردنی ئەو هەنگاو و گۆڕانکاریانەی لە تەعبیرییەتدا ڕوویان داوە ـ ئەم بایەخە بۆ ژیانی هونەرمەند لە تابلۆدا، هاوشان بووە و بەشێک لە شارەزایی ژیانی هونەرمەند و ڕەنجەکانی، هاوکار و کۆمەک بوون بۆ خوێندنەنەوەیەکی بابەتیانەی تابلۆ تەعبیرییەکانی.

ئەم کتێبە لە دوو بەشی سەرەکی پێکهاتووە، بەشی یەکەمی کە بەشە تیۆرییەکەی تەعبیریەتە، تێیدا بە وردی سەرەتا و دەستپێکی ئەم شێوازە ڕوون کراوەتەوە، هەوڵ دراوە ئەوەی گرنگ و بەرچاوە فەرامۆش نەکرێت و بخرێتە بەردەستی خوێنەر. بەشی دووەمی ئەم لێکۆڵینەوەیە بەشی پراکتیک و جێبەجێکردنی ئەو مەرج و داوایانەیە کە شێوازی تەعبیرییەت پێشنیاری کردوون، بۆ ئەمەش توێژەر نەک لە کاری هونەرمەندانی جیهانییەوە، بەڵکو بە گەڕانەوە بۆ کاری هونەرمەندانی کورد، توانیویەتی سەرکەوتووانە ئەم بەشە پێشکەش بکات.

لە بەشی جێبەجێکردنی ئایدیاکانی پشت تەعبیرییەوە، وەهبی ڕەسووڵ حەوت هونەرمەندی کوردی وەرگرتووە، لەو حەوت هونەرمەندە ئەو تابلۆیانە ـ بە زۆری تابلۆیەک و چەند دانەیەک زیاد لە تابلۆیەک ـ وەرگیراوە کە ڕەگەز و پێکهاتەی تەعبیرییان تێدایە. ئەو هونەرمەندانەی توێژەر تابلۆی وەک نموونەی پراکتیک لێ وەرگرتوون ئەمانەن: ئیسماعیل خەیات، سەروەت ئەنوەر سەوز، ڕەمزی قوتبەدین، سامان کەریم، سەعید ئیسماعیل، سامان ڕەش و بەها شێخ کەریم. لێرەدا دوو پاراگرافی بچووک پێکەوە لە هەڵسەنگاندنەکانی وەهبی ڕەسووڵ بۆ تابلۆکان دەخوێنینەوە.

دەربارەی تابلۆیەکی هونەرمەند ڕەمزی قوتبەدین، وەهبی ڕەسووڵ دەنووسێت: «هێڵ وەک توخمێکی کارای نێو هونەرمەندانی تەعبیری، لێرەشدا ئامادەیی دیاری خۆی هەیە، بە تایبەتیش کە خامەی بەکارهاتوو ڕەنگی پاستیلە، پاستیلیش قەراغی تیژی هەیە، کە هونەرمەند بیەوێت هێڵی دیاریکراو و دیاری پێ ڕابکێشێت، “ڕەمزی”ی هونەرمەندیش هەر وای کردووە و هێڵی فرەچەشن و زۆر ناسک و وردی بەم کەرەستە تایبەتە کێشاوە، بۆ دروستکردن و کێشانی لق، چڵ، گژوگیا و گوڵەکان، ئەمە بێ لە دیاریکردنی بە نزیکییانەی فۆرمی مناڵەکە و چیاکەی پشتی، لە هەردوو حاڵەتەکەشدا ئەم بەرهەمهێنان و ڕاکێشانی هێڵە بە شێوەیەکی خۆبەخۆیی و خێرا ئەنجامدانی بۆ کراوە.»

دەربارەی تابلۆیەکی بەها شێخ کەریم، وەهبی ڕەسووڵ دەنووسێت: «بۆ خوێندنەوەی تابلۆکە لە ڕشتەیەکدا، کە لە پشیلەیەک و پۆرترێتی نیوە ڕوخساری ئافرەتێک پێک دێت، وەکو دوو فۆرمی دەستنیشانکراوی سەرەکی لە کارەکەدا. پشیلەکان بۆ ماوەیەکی کاتیی لە جێگەیەکدا دەمێننەوە، دواتر بێناونیشان دەڕۆن. بۆیە هەمیشە وەک هێمایەک بۆ بێوەفایی لە کولتووری خۆماندا ناسراون و دەناسرێن. ئەم فۆرمەش بە تەواوی سەر و بیرکردنەوەی ئافرەتەکەی لە کارەکەدا داگیر کردووە. ئەو ڕایەڵە پەیوەستەی لە سەرەوە بۆ خوارەوە هاتووەتە خوار، بە ئاسەواری دوو خاڵ، یاخود دوو پنت لە چوارگۆشەیەکی ڕەشدا، کە ئاماژەیەکە بۆ هەڵگری نهێنیی ئەو دوو پێگەیە لە چوارچێوەیەکی نادیار و نەخێنراوەدا. هاوکات هەڵگرە بۆ نهێنییەکان.”

کتێبی “تەعبیرییەت؛ لە نیگارکێشانی مۆدێرنی باشووری کوردستاندا” یەکێکە لەو کتێبانەی شیاوی خوێندنەوەیە بۆ هەر کەسێک، خوێندکار، یاخود هەواداری هونەری شێوەکاری، ئەم کتێبە دەتوانێت دەروازەیەکی جوانیناسانە بەرانبەر کۆی تێگەیشتمان بۆ “تەعبیرییەت” وەک شێوازی کاریگەر و بەڕمێنی هونەری شێوەکاری، بەسەردا واڵا بکات.

خوێندنەوەی: سەردەم

کاتێک خودی “ژیان” دەبێت بە پرسیار، وەڵام هەرچی بێت ڕەنگە لە بەردەم چەندان ئەگەری کراوەدا هەریەکە خۆمان ببینینەوە، بە واتایەکی تر، ژیانی هەریەک لە ئێمە دەتوانێت وەڵامێک لە ئاستی “بۆچی دەژیین؟”دا ئاراستە بکات، بەپێی هەڵکەوتە و باری کولتووری و کۆمەڵایەتی و مێژوویی و سیاسی پێگە و ڕۆڵی هەریەک لە ئێمەیش دەگۆڕدرێت، بۆیە بازنەکان لەو گەورەییەدا نامێننەوە، گشتاندن سەبارەت بە وەڵامی ئەوەی “بۆچی دەژیین؟” زەحمەت و مەحاڵە، هەر کەسێک لە گۆشەنیگای خۆیەوە و بە ژیانی خۆی، دەتوانێت وەڵامی تایبەتی و جیاواز بەو پرسە بداتەوە، کەواتە ئێمە بە ژمارەی مرۆڤی سەر زەوی، وەڵاممان بۆ ئەو پرسیارە دەبێت: “بۆچی دەژیین؟” پرسیارێک سادە و ئاسان، بەڵام وەڵامەکان هەمەچەشن و هەمەڕەنگ، بۆیە ئەم کتێبە، دەتوانێت لەو سۆنگەیەوە ئەم پرسیارە ئاراستە بکات، وا بکات بۆ چرکەساتێک هەریەک لە ئێمە بخاتە چوارچێوەیەکەوە و چیەتیی ژیانمان بۆ بکات بە هەڵوەستەیەک، کتێبەکە بانگێهێشتیکی گرنگە بۆ زیندووان، ڕووی لە هەموومانە و ئاراستەی هەموومان کراوە، گرنگ نییە تۆ لە کوێی، سەر بە چ کولتوور و زمان و وڵات و کیشوەرێکیت، گرنگ ئەوەیە بۆ ساتێک هەنگاوەکانت ڕابگریت، بوەستیت و هەناسەیەکی قووڵ هەڵمژی، هەناسەیەک کە چەشنی یۆگییەکان لەگەڵیدا ڕۆح بلەرێتەوە و هەست بە گەردوون بکەی لەو ساتەدا، لە هەناسەدان و هەناسەوەرگرتنەوەدا، لەو وەختەدا ئەم پرسیارە لە خۆت بکەی: “من بۆچی دەژیم؟” وەڵامەکان دەتوانین قەتاری دوورودرێژ بن، با ببن، گوێیان لێ بگرە، بەڵام قووڵ و ورد گوێیان لێ بگرە و بزانە تۆ بۆچی دەژی، بۆچی ژیاوی، بڕیارە پاش ئەو پرسیارە ژیانت چۆن و چ ئاراستەیەک وەر بگرێت؟

نووسەر و وەرگێڕ هەڵکەوت عەبدوڵڵا ئەمە دووەمین کتێبی سەعید ناشیدە دەیکات بە کوردی، وەک ئاگاداریشین لە هەوڵی وەرگێڕانی دیکەی بەرهەمی ئەم نووسەرەدایە، هەر لێرەدا پێزانین و دەست خۆشی زۆر لە بەڕێز هەڵکەوت عەبدوڵڵا دەکەین، کە لانیکەم بە وریاییەوە، بەپێی زەروورەت و گرنگی بابەت بۆ کتێبخانەی کوردی، بیر لە کایەی وەرگێڕان دەکاتەوە، بیر لەو نووسەر و کتێبانە دەکاتەوە کە کەمترین جار بوونەتە جێی وردبوونەوە و لەسەروەستان بۆ وەرگێڕانی کارەکانیان، لە کاتێکدا کە هەمووان بە ژانر و بابەتی ترەوە خەریکن، ئەم وەرگێڕە ئازیزە نووسەران و بابەتگەل و کتێبگەلێک کەشف و دەدۆزێتەوە، کە ڕێکاوڕێک دەتوانین بۆشاییەک لە کتێبخانەی کوردیدا بگرن، ئاراستەیەک لە بیرکردنەوەدا بگۆڕن، چەشنێک لە پرسیار و گومان بخلیسێننە زەینی وەرگر و خوێنەرەوە، کە دەگمەن لە کتێبەکانی ترەوە وەها کارێک بەرجەستە دەبێت. ئەم کتێبەش سەر بەو نەریتەیە و لەگەڵ خۆیدا خوێنەر دەباتە ناو پانتایی و ڕووبەرگەلێکەوە کە ئەگەرچی خودی خۆی ڕۆژانە تەجرووبە و ئەزموونی دەکات، بەڵام بۆی تازە و نامۆیە، ڕاچڵەکێن و سەرسامکەرە، کتێبەکە ورد ورد و هەنگاو بە هەنگاو ئەم کارە دەکات، بەڵام بە بەرنامە و میتۆدێک کە هەر زوو، لە ئەوەڵین دێڕ و پێشەکی و دەستپێکیەوە دەتوانێت خوێنەر بکێشێتە ناو پەڕەکان و لەگەڵ هەر هەڵدانەوەی پەڕەیەکدا، تاسە و مەیلی زیادتر ببزوێ و هان بدرێ تا خوێندنەوەی دوایین بەش و دێڕ، دەستبەرداری کتێبەکە نەبێت.

سەعید ناشید سەر بەو نووسەرانەیە کە بیر و ڕوانینیان لە هەناوی ژیانەوە دەر دەهێنن. چیدی ئەو و هاوچەشنانی خەریکی بوورجی عاجی فەلسەفە و سەفسەتە نین، ڕێک لە خودی ژیانی و بە تایبەتیش ژیانی ڕۆژانەوە خەریکن ئایدیاکانیان هەڵدەگۆزن، هەر ئەمەشە وای کردووە زۆر نزیک بن لە تێكڕای هەموومانەوە و هەریەک لە ئێمە بەشێک، یان بەشگەلێک لە ژیانی خۆمان لەم دێڕ و لاپەڕانەدا ببینینەوە و بۆمان ببێت بە وێسگەیەک بۆ ڕاوەستان لە بەردەم خۆمان و کردار و هەر ڕەفتارێک کە لە پێشوودا هەمانبووە و ئێستاش لەگەڵماندایە، وێسگەیەک کە تێیدا تەکیلفی خۆمان لەگەڵ نەریت و کردارەکانمان ڕوون و یەکلا دەبێتەوە، ڕەنگە داوایەکی قورس بێت گۆڕانی ڕیشەیی، بەڵام دەتوانێت ڕوانیمان بۆ شتەکان دەستکاری بکات، پرسیارەکانمان زۆرتر بن و گومان و دوودڵییش سەبارەت بەو پرسانەی کە بە ئیمانەوە لە هەناوماندا چێنراون، لەق و شەق ببات.

زمانی ئەم کتێبە ـ وەک لە وەرگێڕانە کوردییەکەشیدا توانراوە سەرکەوتووانە بەرجەستە ببێتەوە ـ زمانێکی سادەی بێ گرێیە، زمانێکە دوورە لە تیۆریا و چەمکسازییەوە، لە یەک کاتدا هانا دەبات بۆ مەسەلە و سەرهاتی ڕۆژانە، بۆ حەکایەت و ئەدەبیات، بۆ گێڕانەوەی دەماودەم و نەقڵ، لەپێناو گەیاندنی ئایدیاکەیدا سڵ لە هیچ سادەکردنەوەیەک ناکات، ڕەنگە ئەمەش هەر لەو بڕوایەوە بێت کە ئەمڕۆ ژیان زۆر لەوە ئاڵۆزتر کراوە ئێمە بێین لە کتێباندا دیسان هەمان ئاڵۆزی بەرهەم بهێنینەوە. ئەم کتێبە، بە هیچ جۆرێک سەر بەو کتێبانەیە نییە هەڵگری چارەسەر و ژیانی خۆشگوزارانانەن، ئەم کتێبە کتێبی ژیانە، کتێبێکە بۆ دیالۆگ، بۆ مشتومڕی نێوان من و تۆ، بۆ شتێک کە هەردووکمان تێیدا هاوبەشین، ئەویش “ژیان”ە، ڕێت بۆ دانێ چۆن بژیت، چۆن ژیانت بە ئاراستەی تردا ببەیت، بەڵکو لە شێوەی پرسیاردا بیرۆکەی تۆ بۆ ژیانت لا دەجووڵێنێت، ناڵێت ئەوەی تۆ ژیاویت هەڵە بووە، ناڵێت ئەم ڕێیە بگرە ئەمە ڕێیە ڕاستەوڕاستەکەیە، نا، پرسیارەکانی، ئایدیاکانی، بیرۆکە و ئەو خاڵانەی لە مەتنی کتێبەدا بەرچاو خراون، لە دەوڵەمەندکردنی خودی ژیاندان، یارمەتیدەرن بۆ بینینی ژیان لە سەدان پەنجەرەوە، نەک لە تەنیا دەلاقەیەکەوە، ئەم کتێبە داوەتێکی شاهانەیە بۆ سەر سفرەی ژیان، بەشدارییەکی دڵخۆشانەیە بۆ ئاهەنگێکی گەورە، بێگومان لە پلەی یەکەم و ئەوەڵینی ئەم ئاهەنگە، خوێنەرانی کتێبەکەن، پاشتریش ئەو کەسانە دێن کە ئێمە وەک خوێنەری ئەم کتێبە ئایدیاکانی کتێبەکەی لەگەڵدا بەش و دابەش دەکەین.

سەعید ناشید سەرەتای نووسینی ئەم کتێبەی دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆژانی کۆرۆنا، ئەو کاتەی هەموومان بە تۆبزی نێردراینە ماڵەوە و چیدی دەرەوە چۆڵوهۆڵ مایەوە، بازاڕ داخرا و لە کاتێکی دیاریکراو و بە مۆڵەت نەبێت، هیچ مارکێت و دوکانێک بۆی نەبوو هەبێت، سەعید ناشید لەو ڕۆژانەدایە بیر لە خودی “ژیان” دەکاتەوە لە سەردەمی ڤایرۆسێکدا کە ناتوانرێت بە چاو ببینرێت، لەگەڵ ئەوەشدا و بەو هەموو بچووکییەوە بووە بە مەترسی بۆ سەر “ژیان”ی هەموومان و ئاکامەکەشی بینرا، کە چەندان هەزار کەس بەو ڤایرۆسە کۆتایی بە “ژیان”یان هات. ژیان لە مەترسیدا بوو، ڕەنگە هەریەک لە ئێمەیش ئەو ڕۆژانە بە وردی بیرمان لە ژیان کردبێتەوە، لە مەترسییەکانی ئەوەی کە تووشی ئەو ڤایرۆسە ببین و ژیانمان بکوژێتەوە بۆ هەمیشە، ڕێک لەم ساتەوەختەدایە کە ژیان خۆشەویست و دڵبەر دەبێت، دەچێتە جێیەکی دوور و هەستەکەین تەنیا ڕایەڵێک ئێمە و ئەو پێکەوە گرێ دەدات، ڕایەڵێک کە زۆر خز و لەرزۆکە، زۆریش باریک و ناسک، لەو ساتەدایە پرسیاری “بۆچی دەژیین؟” لای ئەم نووسەرە لە شێوەی پرسیارێکی جەوهەریدا دەڕسکێ و بەرهەمەکەشی ئەم کتێبەیە. کتێبێک کە ئەگەر خوێنەرەکەی ورد بێت، دەتوانێت هەوا و هەناسەی ڤایرۆساوی ئەو ڕۆژانەی تێدا درک بکات، هەست بەو مەترسییە بکات کە ئابڵووقەی ژیانی داوە و نووسەرەکەی وەک دەرچەیەک دەیەوێت بە ڕێیەک لە ڕێیەکان، کە بۆ ئەو نووسینی ئەم کتێبەیە، ئەو ترسە ژیانکوژە لە بیر بباتەوە و وا بکات زیندووێتیی ژیان نەدۆڕێنێت. هەر بۆیە لەم کتێبەدا ڕێیەکی دوورتر لەو ڕووداوی ڕۆژانە (٢٠٢٠) دەگرێت و دەچێت مێژووی دوور دەور دەکاتەوە و کۆمەڵێک بیرمەند و ئەدیب و سەرهاتی چەشناوچەشن دەپشکنێ، بۆ دۆزینەوەی چییەتیی ژیان لە چاخ و ڕۆژە تاریکەکاندا، پاشان لە حاڵەتێکی بەراوردکارانەی بەردەوامدا، لەگەڵ ئێستا و ئەمڕۆ بەردەوام دێت و دەچێت، جیاوازییەکان دەچنێت و دەری دەخات ئێمە کە چانسی ئەوەمان هەیە ئێستا و ئەمڕۆ لێرە بین، سەر بە چ بیرکردنەوەیەکین بۆ ژیان، جیاوازیمان لەگەڵ کەسانی بەر لە خۆمان، چییە و چۆنە و لە کوێدا یەک دەگرینەوە و لە کوێشدا بۆ هەمیشە دەستمان لە دەستی یەک بەر دەبێت. ئەم گەڕان و پشکنینەی سەعید ناشید گێڕانەوەی مێژوو نییە بەپێی ساڵنامە و ڕووداو، تەنیا دەروازەیەکە بۆ پرسە جەوهەرییەکەی، پرسێک کە لە هەموو لاپەڕەکاندا (بە درێژایی ١٦٢ لاپەڕەی کتێبەکە)، ئامادەیی هەیە و هەر جارەو لە گۆشەیەکەوە دەمانخاتەوە بەر ئەو پرسیارە: “بۆچی دەژیین؟”

پرسیارەکە وەڵامە زۆراوزۆرەکان بە شوێن خۆیدا درێژ دەکاتەوە، دەکرێت کەسێک بڵێ لەپێناو نانخواردندا، کەسێکی تر بڵێت لەپێناو هەوەسەکاندا، کەسێکی تر بڵێت لەپێناو سەفەردا، کەسێکی تر بڵێت لەپێناو کارکردندا، بەڵام لای سەعید ناشید ئەمانە وەڵامی ئەو پرسارە نین کە ئێمە بۆچی دەژین، ئەو پێی وایە ئێمە دەژیین تاکو گەشە بکەین، گەورە بین، لە جێیەکدا، لە بیرکردنەوەیەکدا نەوەستین، پەرە بسەنن، زۆر بین لە خۆماندا، ئەمانە وەڵامە گشتگیر و سەراپاییەکی پرسی “بۆچی دەژیین؟”ن. ئەمە شتێکە ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە هەوڵ و کۆششەوە، هەوڵ و کۆششی تۆ لەو ڕووبەر و چوارچێوەی تێیدا دەژیت، لەو کارەی دەیکەیت، لێرەدا مەسەیەک دەگێڕێتەوە، سادەیە، بەڵانم زۆریش پڕ واتایە:

دوو هاوڕێی گیای بە گیانی لە دارستانێکدا پیاسەیان دەکرد، لەناکاو گوێیان لە نەڕەی شێر بوو، یەکێکیان پێڵاوە وەرزشییەکەی لە پێ کرد، بەڵام ئەویدیکە بە ناڕەزاییەوە لێی پرسی: “چی دەکەیت هاوڕێکەم؟ پێت وایە پێش شێرەکە دەکەویت؟” هاوڕێکەی بە وەڵامێکی دڵشکێن تووشی سوپرایزی کرد: “بە دڵنیاییەوە ناتوانم پێشی شێرەکە بکەوم، بەڵام دەتوانم پێشی تۆ بکەوم، ئەوەش بەسە بۆ ئەوەی ڕزگارم بێت.”

ئەم حەکایەتە بینچینەی بڕوای کێبڕکێ لە پەیوەندییەکانی نێوان مرۆڤەکان لە هەموو ئاستەکاندا دەخاتە ڕوو:

بۆ ئەوەی ڕزگارم بێت، ئەوە بەسە پێش ئەوانی دی بکەوم.

بۆ ئەوەی دەربچم، ئەوە بەسە لەوانی دیکە باشتر بم.

خودی ئەم ململانێیە لە چەقی ژیاندایە، بۆ باشترکردنی ژیانە، بەڵام ئەوەش خاڵێکی سەرنجبزوێنە کە نووسەر باس لەو وزە گەورەیەی ژیان خۆی دەکات، وزەیەک کە لە توانایدایە هەڵبەز و دابەزەکان هاوئاست بکاتەوە، قەیرانەکان تێپەڕێنێت و هارمۆنیایەکی تێکچوو و لەدەستچوو بگەڕێنێتەوە سەر ڕەوڕەوی خۆی، ئەم وزە ئەگەرچی بەرجەستە نییە و نابینرێت، بەڵام ڕێکخەری سەرجەم ئەو ڕیتمە هێور و هێمنەیە کە ئینسان تێیدا دەتوانێت تەحەموولی ئەویتر و هەموو ئەو ڕووداوە نەخوازراوانە بگرێت، کە دێنە پێشی.

زۆر جار دەڵێین، کات بۆی ئەم گرفت یان ئەو گرفت چارەسەر دەکات، ئەوەی لێرەدا ناوی دەنێین کات، خودی ژیانە پاش ئەوەی دەرفەتی تەواوی دەدەینێ بۆ ئەوەی کارەکە بگرێتە ئەستۆ، تا برینەکانی جەستە و ڕۆح ساڕێژ بکات، تا کردار و کردەوەکان هەڵسەنگێنێ. ڕۆڵی ئێمە لێرەدا، یارمەتیدانی ئەوە بە پشوودرێژی و چاوکراوەیی و بێدەنگییەکی قووڵ.

کتێبی “بۆچی دەژیین؟” بەسەر یانزە بەشدا دابەش بووە، هەر بەشێک یارمەتیدەر و نزیکبوونەیەکە لە ناونیشانی سەر بەرگەکەی. بە جۆرێک دەڵێیت گەشتێکی پانۆرامایی بە دڵی ژیاندا دەکەیت، لە کۆنەوە بۆ ئەمڕۆ. تێدەگەیت کە خودی ئەم پرسیارە، پرسیاری سەردەمی ئەمڕۆمانە، پرسیاری دنیای نوێ و مۆدێرنە، نووسەر لە گەڕانەکانیدا بە شوێن ژیان و جەوهەری پرسیارەکەیەوە، دەگاتە ئەو ئاکامەی کە لە سەدەکانی کۆن و ناوەڕاستدا ئەم پرسیارە بوونی نەبووە، چونکە ئایین لە پێگەی کڵێسا و قەشەی جبەلەبەردا ئەم پرسیارەی سڕیوەتەوە، بە سەرقاڵکردنی خەڵکان و گەوجاندنیان بە ئەودنیا و پاشەڕۆژەوە، ژیانی ئێرەیان لەبەرچاو ڕەش کردوون، بەڵام لە ڕێنیسانس بەم لاوە ئەم پرسیارە لە چنگی ئایین و ئاسمان دەر دەهێنرێت و دەخرێتە سەر زەوی، پرسیارەکە دەبێت بە پرسێکی گرنگ و لەگەڵ سەرجەم ئاڵۆزییەکانی دنیای مۆدێرندا، هاوشان ڕێ دەکات، بیئەوەی مەبەستی بێت وەڵامێکی قەتعی و بنەبڕانە بدات بە دەستەوە، بەڵکو لە بەرانبەر ئەوەدا، “ئەگەری وەڵامی کراوە” بۆ ئەو پرسیارە دەڕەخسێنێ و دەرفەت دەدات بە هەر کەس کە لەسەر وەها پرسێک، خۆی بناسێنێت.

دوایین بەشی کتێبە، سەعید ناشید ناوی ناوە “دە پوختەکە”، ئەم بەشە کە هەر چەند لاپەڕەیەکە، گوشراوەی کۆی ئایدیا زۆر گرنگەکانی ئەم کتێبەیە، نووسەر مەبەستی لەم بەشە پوختەیە بیرخەرەوەی خوێنەرەکەیەتی، هاوکات پەرش نەبوونیەتی لەو هەموو ئایدیا و باسانەی لە کتێبەکەدا خراونەتە بەرچاو. خوێنەری ئەم کتێبە پاش خوێندنەوە و تەواوکردنی، دەتوانێت بۆ جاری تر و لە کاتی تردا، تەنیا ئەو دە خاڵە بخوێنێتەوە، بە دڵنیاییەوە ئەو دە خاڵە دەتوانێت کۆمەکی ئەوە بدا بەو خوێنەرە، کە هەموو بەشەکانی کتێبە، یان سەرجەم جومگە سەرەکییەکانی کتێبەکە، بەیاد بهێنێتەوە. لە دوایین پاژ و دێڕەکانی ئەم نووسینەدا پێمان باشە چەند دانە لەو خاڵانە بنووسینەوە، هەم بۆ ئاشنایی پتر بەو خوێنەرانەی هێشتا کتێبەکەیان بە دەست نەگەیشتووە، هەم بۆ بیرهێنانەوەی خۆیشمان.

یەکەم: ژیان بەڕاستی پاڵپێوەنەرە، واتە بریتییە لە چەند زیندەهێزێک، کە لەناو خۆماندایە و بەناو گشت بوونەوەرەکان و شتەکاندا هاتوچۆ دەکات و پاڵمان پێوە دەنێت. ئەمە دۆزینەوەکەی شۆپنهاوەرە، پێش ئەوەی فرۆید لە بواری دەروونشیکاریدا وەبەری بهێنێت.

دووەم: پاڵنەری ژیان ئاراستەیەکی دیاریکراوی هەیە، یان لانی کەم ئاراستەیەکی گشتیی هەیە، ئەویش ئەو ئاراستەیەیە کە ژیان لە هەموو بوونەوەرە زیندووەکانی داوا دەکات: بەردەوامبوون و بڵاوبوونەوە و بووژانەوە.

سێیەم: لە ساتەوەختێکی دیاریکراوی گەشەکردنی زیندەزانیدا چیتر شارەزاییەکانی گونجانی غەریزی توانای پاراستنی ژیانیان نییە لە شەپۆلەکانی لەناوچوون، کە چەندین جار بەری کەوتوون، بۆیە پێویستە کارکردن بۆ گۆڕینی کایەی ژینگەیی سەری هەڵداوە، واتە گۆڕینی لە ژینگەیەکی دژ بە ژیانەوە بۆ ژینگەیەکی دۆستی ژیان. لەپێناو ئەم ئەرکەشدا ژیانی ژیر و مرۆڤ سەریان هەڵدا.

چوارەم: یاساکانی فیزیا و کیمیا شتەکان بەرەو دیارنەمان و شیبوونەوە و لەناوچوون ئاراستە دەکەن و یاساکانی ژیان شتەکان بەرەو پێشکەوتن و زۆربوون و بووژانەوە ئاراستەی دەکەن. بەڵام یاساکانی ژیان بەشێکن لە یاساکانی فیزیا، کە دواقسەی بە دەستەوە دەبێت، بۆیە چارەنووسی ژیان بەرگریکردنە.

پێجەم: ئێمە بە یاساکانی ژیان لەدایک دەبین و بە یاساکانی فیزیا و کیمیا دەمرین، بۆیە مردن دەرهاویشتەیەکی نامۆیە بەو ژیانەی ناتوانێت لە خۆی بگرێت. ئەمە لێکی دەداتەوە بۆچی ئامادە نین بۆ تێگەیشتن لە بیرۆکەی مردنمان، تەنانەت ئەگەر تەمەنمان بگاتە سەد ساڵیش. پرسەکە هیچ پەیوەندی بە خۆپەرستیی پیرییەوە نییە، وەک گەنجان بۆی دەچن، بەڵکو سروشتی ژیان وایە و ئەو کاتەی درکی پێ دەکەین کە نۆرە دێتە سەرمان.

خوێندنەوەی کۆی کتێبە لەم چرکەساتەدا، ڕەنگە دەرفەتێک بێت بە خۆمان و ژیانمان، ڕامانێکی قووڵ دەستەبەر دەکات بۆ پێداچوونەوە بۆ خاڵگەڵیکدا، چونکە ژیان دەرفەتێکی زێڕینە بە هەریەک لە ئێمە دراوە، مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم دەرفەتەدا، قۆزتنەوەی هەلەکان، کۆشش لەپێناو جوانترکردنی ژیان و بەردەوامیدان بە ژیان، ئەرکی هەر کەسێکی زیندووە، ئەم کتێبە لەو پێناوەدایە، چونکە دواجار ژیان بوونمانە و هیچ شتێکیش گرنگتر لە بوون و ژیانمان نییە.

کۆچێک بێ ئاوڕدانەوە

خستنەڕووی کۆمەڵەچیرۆکی “کۆچی سولەیمان”

بەختیار حەمەسوور

یەکێک لە ناوە دیارەکانی ئەدەبیاتی ئێران، بە دیاریکراوی چیرۆک و ڕۆمانی ئەو ئەدەبیاتە، لە مێژووی هاوچەرخدا، بێ هیچ گومانێک مەحموود دەوڵەتئابادییە. ئەم نووسەرە پڕکار و جددی و خاوەن تایبەتمەندی خۆیەتی لە گێڕانەوەدا، هەر لەو بوارەدا توانیویەتی ببێتە دەنگێکی دیار و دلێری ئەو ئەدەبیاتە و هاوکات لە ئاستی دەرەوەشدا و لە ڕێگەی وەرگێڕانی بەشێکی بەرچاو لە بەرهەمەکانی بۆ سەر زمانە زیندووەکانی دنیا، نوێنەرایەتی ئەو ئەدەبیاتە بکات و زمانی فارسی بکات. خۆشبەختانە ساڵانێکە زۆرە کە وەرگێڕانی بەرهەمەکانی ئەم نووسەرە داهێنەرە لە لایەن وەرگێڕانی کوردەوە بووەتە جێی بایەخ و لە کۆبەرهەمی ئەو نووسەرە، باشترین کارەکانی کراونەتەوە بە کوردی و هەنووکە لەبەر دەستی خوێنەرانی کوردزماندان، لەو وەرگێڕانەی کە بە سەرکەوتوویی توانیویانە کارێک، یان چەند کارێک لەم نووسەرە بکەن بە کوردی، دەتوانین ناوی هەریەک لەم ئازیزانە بهێنین: سیامەند شاسواری، ئازاد بەرزنجی، ڕەسووڵ سوڵتانی، ئەمین گەردیگلانی، خالید فاتیحی، شوانە عەبدوڵڵا و… بێگومان بەرهەمی پەرتەوازەی لێرە و لەوێی ئەم نووسەرە لە گۆڤار و ڕۆژنامەکاندا بەردەوام وەرگێڕدراوە و وەردەگێڕدرێت، جا چی چیرۆک بووبێت یاخود چاوپێکەوتن و دوان لە بارەی بەرهەمەکانیەوە. ئێستا نوێترین کتێبی وەرگێڕاوی ئەم نووسەرە، کە کتێبێکی چەند بابەتییە و هەوڵی ناساندێکی بەرفراوانە بۆ دنیای دەوڵەتئابادی، لە لایەن وەرگێڕی بە سەلیقە و زمانشیرین خالید فاتیحی کراوە بە کوردی و دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم چاپ و بڵاوی کردووەتەوە، ئەم کتێبە سەرناوی “کۆچی سولەیمان”ی هەڵگرتووە، وەرگێڕی ئەم کتێبە پێشتر کاری هەمان نووسەر، واتە مەحموود دەوڵەتئابادی کردووە بە کوردی و لە بەرنامە و پڕۆژەی داهاتووشیدایە کە کاری تر لە هەمان نووسەر وەربگێڕێت.

مەحموود دەوڵەتئابادی کێیە؟

هاوینی ساڵی ١٩٤٠ کوڕێک لە گوندی (دەوڵەتئاباد)ی سەبزەواری خوراسان لەدایک بوو. ناویان نا مەحموود. ئەو منداڵە کوڕی (عەبدولڕەسووڵ و فاتمە) بوو. باوکی مەحموود بێجگە لە فاتمە، دوو ژنی دیکەشی هەبوون. مەحموود یەکەم منداڵی فاتمە و چوارەم منداڵی عەبولڕەسووڵ بوو. باوکی جووتیار بوو، ئاشناییەکی باشی لەگەڵ شیعری شاعیرانی کلاسیکدا هەبوو، لەوانە: حافز، فیردەوسی و سەعدی.

مەحموود دەورانی خوێندنی سەرەتایی لە قوتابخانەی (مەسعوود سەعدی سەلمانی دەوڵەتئاباد) بەسەر برد. بنەماڵەیەکی هەژار بوون، بۆیە هەم دەیخوێند و هەم کاری دەکرد، ناچار بوو کارگەلێک بکات کە لە توانای بەدەر بوون، لەوانە: شوانی، پینەدۆزی، شاگردی پاسکیلسازی، کرێکاری لە کارخانەی پەموو، سەرتاشی، کرێکاری چاپخانە و… ئەوانە بەشێک لەو کارانە بوون کە مەحموود لە قۆناغی ژیانیدا کردوونی تا بژێویی خۆی پێ دابین بکات.

ئەم کتێبە “کۆچی سولەیمان” بەو ناساندنە کورت و هاوکات پوختەوە دەست پێ دەکات. کتێبێکە دەتوانێت زیاد لە ناوەڕۆکێک لە خۆیدا هەڵبگرێت، هەر لە سەرەتاوە خوێنەر دەزانێت کە نیازی وەرگێڕ لەم ئامادەکردن و وەرگێڕانی ئەم نووسەرە بە تەنیا چەند چیرۆکێک نییە، بەڵکو قووڵتر بە دنیای مەحموود دەوڵەتئابادیدا ڕۆ دەچێت و هەوڵیش دەدات بە شێوەیەکی سادە و هاوکات ڕەوان بمانباتە ناو ئەو دنیا بەرینە و ئاشنای ئەو ئەزموونە دەوڵەمەندەی کاتەی گێڕانەوە (چیرۆک و ڕۆمان و شانۆنامە)مان بکات. کتێبەکە بە دەروازەیەکی گرنگ لە ژیانی ئەدەبی دەوڵەتئابادیدا گوزەر دەکات، بە وردی وێستگە گرنگەکانی ژیانی ئەدەبیی ئەم نووسەرە دەپشکنێت، سەرەتاکانی، کە هەمیشە سەرەتاکان پڕ تەنگەژە و قەیرانن، تا دەگات بە ئاشنایەتی لەگەڵ نووسەرانی دیاری نێو ئەدەبیاتی فارسی زمان و بڵاوکرنەوەی ئەوەڵین بەرهەمەکانی لە ڕۆژنامە و گۆڤارەکانی ئەو سەروەختەدا.

ساڵی ١٩٦٦ دەوڵەتئابادی لەگەڵ ئەحمەد شاملوو یەکتر دەناس، لە پاڵ کاری نواندندا، دەست دەکات بە نووسین و یەکەم بەرهەمی لە گۆڤاری (ئاناهیتا)دا بڵاو دەکاتەوە. ساڵی ١٩٦٧ لەگەڵ غوڵامحسێن ساعدیدا یەکتر دەناسن، ئەوکات ساعدی باشترین پەیوەندیی لەگەڵ ئیدارەی شانۆی وەزارەتی فەرهەنگ و هونەردا هەبوو، هەموو شانۆنامەکانیشی لە لایەن وەزارەتەوە دەکڕدران و لە لایەن تیپە جۆراوجۆرەکانەوە نمایش دەکران. لە ڕێگەی پەیوەندیی ساعدییەوە وەکو شانۆکار لە ئیدارەی شانۆی وەزارەتی فەرهەنگ و هونەر دامەزرا.

مەحموود دەوڵەتئابادی لە بیستەکانی تەمەنیدا بە عەشقەوە تێکەڵ بە دنیای خوێندنەوە و نووسین دەبێت، بەرهەمە سەرەتاییەکانی هەر لەو تەمەنەدا بڵاو دەبنەوە و تا ڕادەیەکیش پێشوازییەکی باشیان لێ دەکرێ و وەک دەڵێن ترووسکەیەکی پرشنگدار لە نووسراوەکانیدا دەبینرێتەوە. هەڵپە و کۆڵنەدان و شارەوشارکردن بەدووی ئەڤینی نووسیندا وەها دەکات کە هەر بە زوویی تێکەڵ بەو دنیا بەرینە ببێت و کەسانێک بناسێت کە لە ترۆپکی ناو و ناوبانگدان، بەڵام مێژووی نووسین و بە تایبەت نووسینی داهێنەرانە هەمیشە و هەموو کات ئەوەی سەلماندووە ئەگەر کەسێک بۆ خۆی بەر و بەرهەمی داهێنەرانە لە سروشت و زەینیدا نەبێت، هەرگیز بە نزیکبوونەوە لە گەورەنووسەران و داهێنەران نابێت بە کەسێکی داهێنەر، ئەگەر وا بووایە دەبوو هاوسەری نووسەران لە تەواوی دنیادا لە پاڵ هاوسەرە نووسەرەکانیاندا لە یەکەمین داهێنەرەکان بوونایە، هەر ئەمەشە کە دێڕێکی سەرنجبزوێن لە “داغستانی من”ی ڕەسووڵ هەمزەتۆفدا هەیە، کە دەڵێت: کابرا کڵاوێکی وەک ئەوەی تۆڵستۆی کڕیبوو، بەڵام مێشکێکی وەک تۆڵستۆی لە کوێ بکڕێت و بهێنێت!؟ هەر ئەمەش دەتوانین بە بارێکی تردا بۆ مەحموود دەوڵەتئابادی لێک بدەینەوە، دەوڵەتئابادی خۆی ئەو بەهرە خۆڕسکەی تێدا بووە، هەر ئەو دەمکاتەی هەنگاوەکانی لە گوندەکەی دەترازێت و بەرەو شارە گەورەکان مل دەنێت، بەو بەهرە و وزە پڕ و پەرشوبڵاوەوە دەکەوێتە ڕێ، لە شارەکاندا دەتوانێت ئاراستەی وزە زۆرەکەی کە پەرشوبڵاوە، بدۆزێتەوە و سەرەتایەک دابمەزرێنێت، سەرەتایەک کە دەبێتە یەکەمین پێپلیکەکانی ئەم نووسەرە بۆ سەرکەوتن بەسەر پلیکانەی بێکۆتای داهێناندا.

مەحموود دەوڵەتئابادی لە چەندان کایە و بواری لێک جودادا کاری کردووە، ئەو سەرەتا وەک نواندن لە سینەما و شانۆدا، لە پێگەی ئەکتەر و وازیکاردا ڕۆڵی لاوەکی بینیوە، پاشان سیناریۆ و دەقی شانۆنامەی نووسیوە و جێیەک و پێیەکی بۆ خۆی کردووەتەوە، دواتر ئەوەڵین چیرۆکەکانی دەنووسێت و شوناسی چیرۆکنووس لەسەر خۆی دەچەسپێنێت، پاشان دەست دەکات بە ڕۆماننووسین و ناسنامەی ڕۆماننووس بۆ هەمیشە و زاڵتر لە دیکەی تاقیکردنەوەکانی، بەسەریدا دەچەسپێت.

شێوازی بەرچاوی دەوڵەتئابادی ڕیالیستییە، یانی دەربڕینی تەواو و ڕاستیی ڕووداوێک، وەسفی کەسایەتییەک، یان جێگەیەک. ئەو بەسوودوەرگرین لەو شێوازە، بە جوانی چیرۆکەکانی دەگێڕێتەوە؛ تا ئەو شوێنەی لە هەندێ جێگەدا وا هەست دەکەی فیلمێک دەبینی، کاتێک وەسفی کەسایەتییەک دەکات، کە دەڵێی پێشتر ئەو کەسایەتییەم لە جێگەیەک بینیوە. بەرهەمەکانی دەوڵەتئابادی زیندوون، گیانیان بەبەردا کراوە و لە خێراترین کاتدا دەچنە ناو هەستی خوێنەرەوە. لە بەرهەمەکانیدا سوودی زۆری لە زمان و ئیدیۆم و پەندی پێشنینان وەرگرتووە، کە جوانیان بە بەرهەمەکانی بەخشیوە.

یەکێک لە کاریگەرییە ڕیشەییەکانی نێو بەرهەمەکانی مەحموود دەوڵەتئابادی گوند و سروشتی گوند و خەڵکانی گوندە. ئەم کاریگەرییە لە یەکەمین بەرهەمەکانیدا زەق و زۆپە و دەبینرێتەوە، بەڵام ڕەنگە ئەم ڕەنگە و زاڵی و تۆخییەکەی لە گەورەترین ڕۆمانی و هاوکات کە دەکاتە گەورەترین ڕۆمانی فارسیش، ڕەنگی دابێتەوە و گەیشبێتە لووتکەی کامڵی، ئەویش ڕۆمانی دە بەرگی “کەلیدەر”ە، تێکڕای ئەم ڕۆمانە لەناو دڵی سروشتی گونددا ڕوو دەدات و خەڵکانی گوند کەسێتییە سەرەکییەکانی ئەم ڕۆمانە داهێنەرانەیە پێک دەهێنن. بەڵام وەک گوترا ئەمە بە تەنیا لە یەک بەرهەمیدا نییە، بەڵکو گوند و کەسانی گوندنشین هەمیشە لەناو پانتایی جوگرافی ڕۆمان و چیرۆکەکانی ئەم نووسەرەدا بوونیان هەیە و نیشانگر کراون. ڕەنگە هاوشانێکی لەم چەشنە لە زمانی فارسیدا نووسەرانی وەک غولامحسێن ساعدی و عەلی ئەشرەف دەرویشان و مەنسوور یاقوتی بن، بەڵام گرنگە ئەمە سەرنجەش لێرەدا و بە شوێن دەوڵەتئابادی و تێکڕای ئەو نووسەرانەدا بنووسین؛ لەگەڵ ئەوەی هەریەک لەو نووسەرانە خەریکن لە دنیای گوند و گوندنشینانەوە ئایدیاکانیان دەچنن و چیرۆک و ڕۆمانەکانیان دەنووسن، بەڵام خودی گێڕانەوەکانیان نوێنەرایەتی ئەدەبی مۆدێرنە لە شێواز و زمان و دەربڕین و تەکینک و فۆرمدا، واتە لە دنیایەکی نەریتی و لە دوورەدەستییەکی شارەوە، دەقی مۆدێرن و نوێخوازیان نووسیوە، ئەمە زۆر بە تایبەت و بە ئاگایی و سەرکەوتووییەوە لای ساعدی پتر و پتر دەبینرێتەوە.

لەم کتێبەدا “کۆچی سولەیمان”، لە پاڵ ناساندێکی گرنگدا، گفتوگۆیەکی جددیش هەیە، کە مریەم مەنسووری لەگەڵ مەحموود دەوڵەتئابادیدا ئەنجامی داوە و لە گرنگی گفتوگۆکەوە وەرگێڕ لە دووتوێی ئەم کتێبەدا دایناوە. خوێنەر لە ڕێگەی خوێندنەوەی ئەم گفتوگۆیەوە سەرنجی وردی دەوڵەتئابادی بۆ کۆمەڵێک پرسی گرنگ دەزانێت، ڕوانینی بۆ نووسین و دنیاکەی خۆی کە چۆن ڕۆی ناوە و چۆن دەڕوانێت لێیەوە، هاوکات پێگە و جێگەی خۆی لەناو ئەدەبیاتی فارسی و دنیاشدا دەستنیشان دەکات و باس لە ڕۆڵ و کاریگەری ئەدەبیات لە مێژوودا دەکات. بە تێکڕای ئەم گفتوگۆیە نیشاندەری ئەو بیرکردنەوە ڕوون و قووڵەیە لەپشت بەرهەمەکانی ئەم نووسەرەوە وەستاوە و بەردەوام لە فۆرمی هونەریدا، لە هەریەک لەو بەرهەمانەدا پێشکەشی کردوون و دەیانکات.

پاشتر خوێنەر دێتە سەر کرۆکی کتێبەکە، کە سێ چیرۆکی تا ڕادەیەک درێژە. هەریەک لەم چیرۆکانە دنیای سەربەخۆی خۆیان هەیە و هاوکات لێک نزیکیشیان لە هەندێ ئایدیا و ڕووداودا، وا دەکات کە بزانین پەیوەستییەک، لە شێوەی ڕایەڵ و تاڵەدەزوودا، پێکیانەوە دەبەستێتەوە. “کۆچی سولەیمان” یەکەم جار وەک کتێب و کۆمەڵەچیرۆک بە زمانی بنجی، واتە فارسییەکەی، ساڵی ١٩٧٢ چاپ و بڵاو کراوەتەوە. سەروەختی خۆی دەنگدانەوەیەکی زۆری هەبووە و زۆری لە بارەوە نووسراوە و لە کۆڕە ئەدەبییەکاندا بووەتە جێگەی باس و خواست و مشتومڕ. ئەم سێ چیرۆکەی لەم کتێبەدا هاتوون، بەرودوا بەم ناونیشانانەوە ڕیزبەند کراون: “کۆچی سولەیمان، پیاو، دەشتەکی”. لە هەر سێ چیرۆکەکەدا نووسەر بە شێوەی ژمارە گێڕانەوەکانی پارچە پارچە و دابەش کردووە. چیرۆکی “کۆچی سولەیمان” لەو چیرۆکانەیە کە دەتوانێت کاریگەرییەکی ناوازە لە زەین و یادەوەریدا بەجێ بهێڵێت.

“کۆچی سولەیمان” چیرۆکی لێکترازانی خێزانێکە، لێکترازانێک کە دەم دەکاتەوە بۆ هەڵوەشانەوە و چیدی پێکەوە نەمان. چیرۆکی خێزانی سولەیمانە، کە پێکهاتوون لە سولەیمان و ژنەکەی (مەعسوومە) و دوو منداڵ. سەرەتای چیرۆکەکە بەم دێڕە دەست پێ دەکات: “دوو مانگی تەواو تێپەڕی، مەعسوومەی ژنی سولەیمان پەیدا بووەوە.” ئەم دێڕە شادێڕی چیرۆکەکەیە، ئەو ستوونەیە دەتوانێت قورسایی هەموو ڕووداوەکانی پاشتر لەسەر شانی خۆی هەڵبگرێت، ئەمە لەو دێڕە دەستپێکانەیە کە ورد بیری بۆ کراوەتەوە، ورد چنراوە و تاوتوێ کراوە و پاشان نووسراوە. ئێمە کاتێک دواتر بە قووڵایی چیرۆکدا ڕۆ دەچین بەردەوام ئەم دێڕە دێتەوە زەینمان: “دوو مانگی تەواو تێپەڕی، مەعسوومەی ژنی سولەیمان پەیدا بووەوە.” بۆچی وایە؟ چونکە چیرۆک پێمان دەڵێت ڕێک لەپاش ئەم دێڕەوە، لەپاش ئەم هاتنەوە دوو مانگییەی مەعسوومە حاڵەت و دۆخەکان بۆ هەمیشە لە شیرازە دەترازێن و دەپچڕێن. مەعسوومە لە شار بووە، لە کەیف و سەفا؟ لە ڕابواردن و شەرەففرۆشی؟ ئەمانە ئەو قسە و قسەڵۆکانەن لەناو گونددا داکەوتوون و دەربارەی مەعسوومە دەگوترێنەوە، بەس بەڕاست ناوی “مەعسوومە” بۆ خۆی هێمایەک نییە بۆ “پاکێتی و پاکدامێنی” ئەو ژنە؟ مەحموود دەوڵەتئابادی زۆر هونەرییانە و زۆر چیرۆکیانە ئەم کارەی ڕایی کردووە، دێڕێک بە ڕاستەوخۆیی لەو چیرۆکەدا نادۆزینەوە کە پێمان بڵێت مەعسوومە خەتابارە یان نا پاک و بێگوناهە، ئەوە بۆ خوێنەر جێهێڵراوە، ئەوەیە ڕێزی نووسەر بۆ خوێنەر و بەشداریکردنی خوێنەر لە چینینی دەقدا و تەواوکردنی بە هەمان گوڕ و هێزی نووسەرەوە.

سولەیمان کارەکتەرێکی تێکڕووخاوە، تلیاکییە، ژیانی نزم و نوقمی قەرزە، ئەگەرچی وەک پیاوێکی بە بازوو دەردەکەوێت، بەڵام ئەو داتەپیوە، ڕەنجی بە با چووە، ماڵەکەی هەرزانفرۆش کردووە، منداڵەکانی پشتگوێخراون و بە قسەی خەڵکیش نەکەی لە شار شەرەفی شکاندووە. ژیانی ئەم پیاوە یەکپارچە ڕەزالەتە، زەحمەتی بێ بەرهەمە، ڕەنجی بێ ڕەنجە، ژیانی نموونەیەکە بۆ لەدەستدان، چ سەرکاری لای ئاغا، چ لەدەستدانی ژنەکەی، چ منداڵەکانی، چ بەدناوکردنی لە لایەن یاران و نەیارانیەوە. تووشی دۆخی تەنگەژاویتر دەبێت، دەکەوێتە تەڵەی دزیکردنەوە، لەگەڵ دەستەی تر و پیاوی تر، پێی دەزانن، قۆڵبەستی دەکەن و دەینێرن بۆ شار، بۆ زیندان. پاشان ژن و منداڵەکانی دەمێننەوە، کوڕ و کچەکەی، دەکەونە خۆ و دروستکردنی ژیان، بە گوڵەوەچن و کارکردن، لە کۆتایی چیرۆکدا سولەیمان دێتەوە، ئەمجارە کۆچە هەمیشەییەکەی بەبێ مەعسوومە دەست پێ دەکات و بە مەعسوومە دەڵێت تۆ لە ئێمە نیت، منداڵەکان (فاتمە و قودرەت) لەگەڵ خۆی دەبات و ئاوڕ ناداتەوە:

مەعسوومە لەسەر تەپۆڵکەی گۆڕستانەکە ڕاوەستا، دەروونی کە دەسووتا پڕی کرد لە هەوای شەو و وەکو دێڵەگورگێک لووراندی:

• سولەیمان… هۆۆۆۆۆۆۆی…

فاتمە ڕووی وەرگێڕا، قودرەت گەڕایەوە و ڕاوەستا. سولەیمان وەک ئەوەی هیچی نەبیستبێ خۆی کەڕ کرد، مەعسوومەش وەک کەسێک کە خەوی دیبێ، لە گۆڕستانەکە دانیشت.

ئایدیا و بیرۆکەی ئەم چیرۆکە لە نزیک ژیانی هەریەکەمانە، بیستوومانە و بینیومانە، بەڵام کاتێک لە گێڕانەوەیەکی هونەریی داستانیدا دەیخوێنینەوە، هەر دەڵێی یەکەم جارە وەها بەسەرهاتێکی تراژیدی دەبیستین، ئەمەیە ئەفسوونی ئەدەب، ئەفسوونی گێڕانەوە و گرنگی چیرۆک، کە بێ ئەوەی ڕاستەوخۆ پێت بڵێت هەڵوێستەکان چین و چۆنن، دەتخاتە سەر کەڵکەکەی بیرکردنەوە و بڕیاردان، هەڵبژاردن و سەرپشکبوون. لە ژیانی هەموومان زۆرن سولەیمان و مەعسوومەکان، بەڵام کەمن ئەوانەی وەک مەحموود دەوڵەتئابادی توانیبێتیان لە فۆرمێکی بەرزی هونەریدا بیانخەنە چوارچێوەی چیرۆک و بۆ هەمیشە ژیانیان تۆمار و تاپۆ بکەن.

هەردوو چیرۆکی “پیاو و دەشتەکی” دیسان بە شێوەی ناڕاستەوخۆ بە دەوری مەسەلەی ژن و غەدردا دەخولێنەوە، فەزای گوند و ململانێ لەگەڵ سروشتی دڕ و ئینسانی بەدخوو، تێما سەرەکییەکانی ئەو دوو چیرۆکەش دەچنن.

بە ناوهێنانی مەحموود دەوڵەتئابادی هەمیشە لای من سەرنجێک بیر دێتەوە، کە دەتوانم بڵێم لە هەر کات و شوێنێکدا بم، ناوی ئەو، بیرهێنەرەوەی هەمان سەرنجە: نووسەرێک کە بە دەقە گەورە و ئەستوورەکانی دنیای گێڕانەوە ناسراوە و تەنانەت لەو بوارەدا سەرچەشنی ئەدەبیاتی فارسییە، چۆن دەتوانێت چیرۆک بنووسێت؟ پێم وایە دەوڵەتئابادی ئەو کاتەش کە چیرۆک دەنووسێت ڕۆمان دەنووسێت، یان بە هەمان بیرکردنەوەی ڕۆمانەوە چیرۆک دەنووسێت، نیازم کەمبایەخکردنی چیرۆکەکانی دەوڵەتئابادی نییە، بەڵام چیرۆکەکانی (لانیکەم ئەوانەی من خوێندوومنەتەوە) هەناسەی ڕۆمانیان تێدایە، چڕوپڕ نین، چڵاوچڵکەر و مەیلیان لە تێکئاڵانی ڕووداو و کەسێتی ترە، کەمتر لە ڕووبەری بچووک و بەرتەسکدا ڕوو دەدەن، زیادتر ڕووبەری بەرین و پان دەبیننەوە و ئاسۆیی دەکشێن. دیارە بۆ نووسەرانێکی وەک مەحموود دەوڵەتئابادی کە لەگەڵ گێڕانەوەی پانۆرامایی درێژدا ئەزموونیان هەیە، سەختە هونەری ڕووبەر بچووک و چڕ تێریان بکات، هەر ئەمەشە لە کارە کورتەکانیاندا ئێمە مەیل و ویستێکی تێرنەبوو بۆ گێڕانەوەی زیادتر و زیادتر دەبینینەوە. دەوڵەتئابادی بەر لە هەر شت و هەر کایەیەکی نووسین، ڕۆماننووسە، ڕۆماننووسێکی داهێنەر بۆ هەمیشە.

خستنەڕووی کتێبی “منداڵێک بەدەم کۆلارەوە”

خوێندنەوەی: سەردەم

شارەزابوون لە ڕێگەی ئەدەبەوە بۆ وڵاتێک کە هەمووان هەستێکی ناخۆش و توندوتیژانەمان لێی هەیە، کارێکی جیاواز دەبێت، بەو مانایەی ئەو وڵاتە چیدی بەرجەستەکەرەوەی ئەو وڵاتە و کەسەکانی نییە لەسەر شاشە و لە نووسراوە ڕۆژنامەوانییەکاندا دەیبینین و دەیخوێنینەوە، بەڵام وێنەیەکی ترە کە هەوڵ دەدات لە دەرەوەی ئەو چاوانە چەند گۆشە و شوێنانێکمان پێشان بدەن کە ئەوانی تر توانای بیبینیان نییە، بێگومان ئەفغانستان یەکێکە لەو وڵاتانەی لە زەین و یادەوەریی ئێمەدا هاوتای توندوتیژی و وڵاتی تیرۆر و تۆقاندنە، بەڵام هەر بەڕاست ئەمە وایە؟ ئایا لەو وڵاتەدا چاوانێک نین کە شوێنگەلێک بە ئێمە پێشان بدەن وا بکەین ئەفغانستان ڕوونتر و جیاوازتر لەو وێنەیەی بۆی کێشراوە و پێی ناسراوە، ببینینەوە؟ بێگومان ئەو وڵاتە خاوەنی شارستانییەتێکی دێرینە و لەو ڕووەوە یەکێکە لە نەتەوە کولتوورییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و خاوەنی ئەدەبێکی دەوڵەمەندی کلاسیکی و هاوکات مۆدێرنیشە، بەڵام دۆزینەوەی ئەو دەنگانەی نوێنەری ئەو شارستانییەتە دەوڵەمەندەن لە سەرجەم کایە و ژانرە ئەدەبی و هونەرییەکاندا، چاوێکی وردبینانەی دەوێت، ئەویش بەوەی کە لەناو ئەو ژاوەژاوی تۆقان و تیرۆر و کارەساتانەدا بگەڕێت و بگەڕێیت و تا بدۆزیتەوە، بەڵام هەر ئەوەندەی توانیت ئەو دەنگە ڕەسەنانەکانی ئەو شارستانییەتە بدۆزیتەوە، لەوەش بێگومان دەبیت کە دەکەوت بەسەر وێنەگەلێکی تەواو جیاوازدا، کە هیچ پەیوەندییەکی بەو وێنە ترسناک و تۆقێنەرەوە نییە وا لای هەمووان بەرسازە و ئاشکرایە.

خالید حوسەینی نووسەرێکی تازەکار و مۆدێرنی ئەو وڵاتەیە، ئەم نووسەرە لە ڕێگەی هەوڵە ئەدەبییەکانییەوە، کە ڕۆمانن، توانیویەتی وێنەیەکی تر بە ئەفغانستان و خەڵکانی ئەو وڵاتە بدات، بێگومان ئەم نووسەرە بە ئاگاییەکی تەواوە دەستی بۆ کێشانەوەی ئەو وێنەیە بردووە، هەوڵی داوە لە ڕێگەی خەیاڵێکی ورد و چنراوەوە بمانباتە ئەو وڵاتە و لەوێوە دەستمان بگرێت و چەندان دیمەن و ڕووداومان بۆ بکێشێت کە نامۆن بە دیدی ئێمە و وا دەکەن لە پاشان خوێندنەوەی تێکستەکانی ئەم نووسەرەوە، دنیابینیمان سەبارەت بە ئەفغانستان ئاوەژوو بێتەوە و جۆرێکی تر بیر لەوێ و لەو خەڵکە و کولتوورەکەیان بکەینەوە، پێت دەڵێت، بە زمانێکی گوڵئاسا نە گوللە، ئەم دیوە جیاوازانەش لەم وڵاتەدا هەن، ئەم جوانینانەشی هەیە، ڕاستە دیمەنێکی گەورە و ترسناک لە ئێمەوە بە ئێوە پێشان دراوە، بەڵام فریوی شاشە و ئەمریکا و ئەو ڕۆژنامەنووسانە مەخۆن کە بێڕەحمانە بەر بوونەتە جەستەی ئەم وڵاتە و هەلاهەلایان کردووە، ئێمە زۆر جوانی ترمان هەیە بووە بە قوربانی، بووە بەژێر پێی شەڕ و خوێن و تەقینەوە و ڕۆحی شەیتان و شەڕەنگێزییەوە، جۆرێکی تر ببینین و تەماشا بکەن، لەم وڵاتەدا کە ئێستا بووە بە گۆڕەپانی خوێن و لەبەری دەڕوات، ڕۆژانێک شیعر و داستانمان هەبووە، دنیایەک پەیکەر، تابلۆ و موزیک و دەنگبێژمان هەبووە، ئەو کاتە هێشتا ئایین بەم توندوتیژییەی ئەمڕۆیەوە نەگەیشتبووە وڵاتەکەمان، ئێمە سەرگەرمی خولقاندنی جوانی بووین، دۆستایەتیمان لەگەڵ ئەدەب و هونەردا دەکرد، لە هەر کوچە و کۆڵانێکی ئەم وڵاتەدا تووشت بە تووشی سەدان غەزەل و حەکایەتی ئەڤیندارییەوە دەبوو، کە لە بەردەمت سەوز سەوز هەڵدەچوون و بۆنی تازەیی و بێگەردییان بە ڕوودا دەپژانیت. خالید حوسەینی لە خولێک و زەمەنێکی تردا دێت، سەر بە هەمان کولتووری دێرینە، بەڵام بە هەناسەی ئەمڕۆ، کارەکەی ئەم زەحمەتترە، چونکە سەردەمەکەی دژوارە، جاران جوانی بەرقەرار بوو، بەڵام ئێستا زمانی ترس و خوێن و یەکترسڕینەوە دەنگی دلێر و زاڵە، دۆزینەوەی جوانی و دوان لە دنیای جوانی، لە سەردەمی خالید حوسەینیدا کاری نزیکە مەحاڵە، بەڵام مەحاڵ نییە، خالید شەڕی ئەو مەحاڵەی کردووە، تێکستەکانی شایەتحاڵن.

خالید حوسینی کێیە؟

خالید حوسەینی، ٤ی ئازاری ١٩٦٥ لە کابوول لەدایک بووە. ڕۆماننووسی ئەمریکایی لەدایکبووی ئەفغانستانە و بە وێناکردنی زیندووی ئەفغانستان ناسراوە. دیارترین ڕۆمانی “کۆلارەفڕێن”ە، کە ساڵی ٢٠٠٣ نووسیویەتی.

حوسەینی لە کابوول گەورە بووە. باوکی دبلۆماتکار و دایکیشی مامۆستای ئامادەیی بووە. ساڵی ١٩٧٦ لەگەڵ دایک و باوکیدا ڕوویان لە پاریس کرد، باوکی لە باڵوێزخانەی ئەفغانستان کاری دەکرد. لەگەڵ هێرشی یەکێتیی سۆڤیەت ساڵی ١٩٧٩ بۆ سەر ئەفغانستان، گەڕانەوەیان بۆ ماڵی خۆیان بە مەحاڵ زانی، هەر بۆیە ڕوویان کردە کالیفۆرنیا، ئەمەش لەبەر ئەوەی لە لایەن ئەمریکاوە مافی پەنابەریی سیاسییان پێ درا. خالید لە زانکۆی سانتا کلارادا بایۆلۆجیی خوێندووە، ساڵی ١٩٨٩ دەستی بە خوێندنی پزیشکی لە زانکۆی کالیفۆرنیای سان دیێگۆ کردووە. ساڵی ١٩٩٦ وەک پزیشک کاری کردووە، ئەمەش دوای سێ ساڵ لە وەرگرتنی بڕوانامەی پزیشکی.

حوسەینی ساڵی ٢٠٠١ ڕۆمانی “کۆلارەفڕێن”ی نووسی، هەموو سەعات چواری بەیانییەک، پێش ئەوەی بەرەو نەخۆشخانە بڕوات، دەستی کردووە بە نووسین. گێڕەرەوەی ڕۆمانەکە کارەکتەرێکە بە ناوی ئەمیر، نووسەرێکە لە ئێستادا لە کالیفۆرنیا دەژی، بەڵام لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو لە کابوول گەورە بووە، کوڕی خێزانێکی دەوڵەمەندە. چیرۆکەکە لەسەر ئەمیر و هاوڕێیەکی منداڵییەتی بە ناوی حەسەنی کوڕی خزمەتکارێکی خێزانەکەی، کە دواتر خێزانەکە هەڵدەوەشێتەوە. ڕۆمانی “کۆلارەفڕێن” لە لایەن خوێنەرانێکی زۆرەوە ستایش کرا، بەڵام لە لایەن ڕەخنەگرانەوە بە هۆی ئەو توخمانەی بە میلۆدرامیک دانرا، ڕەت کرایەوە. سەرەڕای ئەوەش زۆری خایاند تا ڕۆمانەکە لە ڕێی ستایشی زارەکییەوە ناوبانگی پەیدا کرد و لە وڵاتاندا بڵاو کرایەوە، دواتریش ساڵی ٢٠٠٧ کرایە فیلم. بە هۆی ئەو سەرکەوتنەوە حوسەینی ساڵی ٢٠٠٤ بە تەواوی خۆی بۆ بواری نووسینی ڕۆمان تەرخان کرد.

دووەم ڕۆمانی خالید حوسەینی “هەزار خۆری درەوەشاوە”یە، ساڵی ٢٠٠٧ نووسراوە، ئیلهامی ئەم ڕۆمانە لەو ژنانەوە هاتووە کە بورقیان لەبەردابوو، ئەمەش دوای ئەوەی حوسەینی سەردانی ئەفغانستان دەکاتەوە و چاوپێکەوتنیان لەگەڵدا دەکات. ئەم ڕۆمانە لە ڕێگەی دوو کارەکتەری وەک “مریەم و لەیلا”وە، کەشوهەوای سیاسی و کۆمەڵایەتی ئەفغانستان باس دەکات.

ساڵی ٢٠١٣ خالید حوسەینی ڕۆمانێکی تری بە ناوی “شاخەکان دەنگیان دایەوە” دەنووسێت، باس لە خوشک و برایەک دەکات کە لە یەکتر جیابوونەتەوە. ڕۆمانەکە باس لە دەیەکانی دوای جیابوونەوەی ئەم خوشک و برایە دەکات ساڵانی ١٩٥٠.

دوایین کورتەڕۆمانی حوسەینی ساڵی ٢٠١٨، ڕۆمانێکە بە ناوی “نوێژی دەریا”. ڕۆماننووس سوودی لە مردنی پەنابەرێکی کوردی سووری وەرگرتووە کە تەمەنی سێ ساڵە، ساڵی ٢٠١٥ بە مەبەستی کۆچکردن بۆ ئەورووپا لە دەریای ناوەڕاستدا خنکاوە.

***

ئەوەی شیاوی ئاماژە بۆ کردنە، تێکڕای کتێبەکانی خالید حوسەینی وەرگێڕاونەتە سەر زمانی کوردی، ئەویش لە لایەن هەریەک لەم وەرگێڕانەوە: ئازاد بەرزنجی، حەکیم کاکەوەیس، ئارام سۆفی و چەند وەرگێڕی تر، چەند دانە لەم کارانەی چەند جار و لە لایەن وەرگێڕی جیاواز و لە زمانی جیاوازەوە کراون بە کوردی، بۆ وێنە “کۆلارەباز” تا ئێستا سێ جار لە لایەن سێ وەرگێڕی جیاوازەوە کراوە بە کوردی.

دنیای نێو ڕۆمانەکانی خالید حوسەینی دنیایەکی تایبەتە، ڕەنگە یەکێک لە خەسڵەتە بەرچاوەکانی نووسینی ڕۆمان لای ئەو لەوێوە سەرچاوە بگرێت کە توانایەکی بێئەندازە چاکی هەیە لە خولقاندنی کەشدا، دەتوانێت لە ڕێی سازکردنی دیمەن و ڕووداوەکانەوە خوێنەر بباتە تووناوتوونی مێژوو و باری نائاسایی وڵاتەکەیەوە، ئەمە یەکێکە لەو هۆکارانەی وای کردووە خوێنەران لە تەواوی دنیادا بتوانن پەیوەندی بێ پرد لەگەڵ ئەو دنیاکەیدا پێک بهێنن کە خالید حوسەینی سەرقاڵە بە دروستکردنیەوە. هەر ئەم هۆکارەشە کە وای کردووە ئێمە بتوانین ڕوونتر لایەنە جیاوازەکانی ئەفغانستان ببینین و چیدی باوەڕ بەو وێنە هەمیشە بەرساز و ئامادەکراوەی سەر شاشە نەهێنین. ڕۆمانەکانی خالید حوسەینی نموونەی ڕۆمانگەلێکن کە شەڕی جوانی دەکەن لە ناوجەرگەی شەڕ و ناشیریندا، زمانی خالید حوسەینی نەرم و هێورە، خوێنەر پەلکێش دەکات و لە دیمەنە درامییەکاندا، بە بزەی دەهێنێت و زۆر جارانیش فرمێسکی پێ دەڕێژێت.

“منداڵێک بەدەم کۆلارەوە” کتێبێکی ١٥٠ لاپەڕەیی قەبارە مامناوەندە، ژانری کتیبەکە گفتوگۆیە و کۆکراوەی چەندان دیدارە لەگەڵ خالید حوسەینیدا. ئەم کتێبە دەتوانێت یاریدەی هەموو ئەو کەسانە بێت کە تامەرزۆی دنیای خوێندنەوەن، بە تایبەت ئەهلی ئەدەبیات و بە دیاریکراویش ڕۆمان. خالید حەسەینی لەم گفتوگۆیانەدا زر بە ڕوونی ـ چەشنی ڕۆمانەکانی ـ بۆچوونەکانی خۆی دەربارەی نووسین، ڕۆمان، سیاسەت، دۆخی کۆمەڵایەتی و مێژوویی دەخاتەڕوو. بەردەوامیش ئەوە بیری پرسیارساز دەهێنێتەوە کە ئەو لە پێگەی نووسەرێکەوە ـ ڕۆماننووسێکەوە ـ بۆچوونەکانی دەڵێت و هەر ئەوەندەش دەتوانێت بەرپرسیارێتی وەڵامەکان هەڵبگرێت. لەو نووسینەدا کە بووە بە پێشەکیی کتێبەکە و لەژێر ناوی “نووسین لای خالید حوسەینی ململانێیە”، مایکل کیرشێل دەنووسێت: “خالید حوسەینی پێی وایە ئاگای لەوەیە ڕۆمانەکانی ڕەنگە ڕێگەیەکی سەرەکی بن کە زۆرێک لە ئەمریکییەکان لە ئەفغانستان تێی گەیشتوون. حوسەینی لە شوێنێکدا دەڵێت: من مێژوونووس و کۆمەڵناس نیم. مەبەست لەوەیە کە کتێبەکانی بۆ ئەوە بن وەک مانیفێستی ڕاستەقینەی ژیانی خەڵکی ئەفغانستان تەماشا بکرێت، بەڵام لەم ڕۆڵەدا وەک حوسەینی پێی وایە، یەکەم پەیام لەبارەی ئەفغانستانەوە هەبێت، خۆزگە ئەمریکییەکان بیبینن، ئەویش ئەوەیە زۆر شت لە کۆڵانەکانی ئەفغانستاندا ڕوو دەدەن و جیهان ئاگادار نییە.

ڕۆمانەکانی حوسەینی قسە لەسەر ئەو جۆرە شتە گشتگیرانە دەکەن کە هەموو مرۆڤەکان پێکەوە دەبەستنەوە، ئەمەش بێ گوێدانە کولتوور، ڕەگەز و ئایین. بەڕاستی چیرۆکەکان لەبارەی خێزانەوە، چیرۆکەکان سەبارەت بە چاوەڕوانییەکی گونجاو بۆ بەختەوەری لە ژیاندا، هەبوونی چاوەڕوانی کە ژیان دەتوانێت پێشبینی بکات، دەتوانێت سەقفێک لەسەر سەرت هەبێت و بە سەلامەتی بژیت. ئەمەش شتگەلێکی تەواو تایبەتن.

بۆیە حوسەینی جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کاتێک خەڵک پێی دەڵێن کتێبەکانی یارمەتیان داوە لەسەر ئەو ئاستە مرۆییە پەیوەندیی بە ئەفغانستانەوە بکەن، ئەوا سەرکەوتوو بووە.

ڕۆمان بەر لە هەر شت پەیامە، پەیامێکی تەواو مرۆڤایەتی. ئیشی ڕۆماننووسە تاریکیی کۆڵانەکانی وڵاتی خۆی لە ڕێگەی ڕۆمانەوە باس بکات، بەو پێیەی ڕۆماننووسی باش هەرگیز ستایشی وڵاتەکەی ناکات، بەڵکو برینەکانی باس دەکات. خالید حوسەینی لەو جۆرە ڕۆماننووسەیە.”

منداڵی خالید حوسەینی لە کابوول، منداڵییەکی ناوازە بووە، سەرەتایەک بووە بۆ ئەوەی کە جۆرێکی تر تەماشای دەوروبەرەکەی بکات، لەو ژینگەیەی کە ژیاوە، کەسانێکی سەیر هەبوون، کە هەریەکەو بە ڕێژەی جیاواز کاریگەرییان لەسەر زەین و یادگەی بەجێ هێشتووە. سەبارەت بەو قۆناغە، خۆی دەڵێت: “من لە کابوول لەدایک بووم، هەر لەو شارەش گەورە بووم. ئێمە لەگەڵ هاوسێیەکماندا دەژیاین بە ناوی وەزیر ئەکبەرخان، کە یەکێک بوو لە هاوسێکانمان لەناو هاوسێگەلی زۆردا. باوکم کەسێکی دبلۆماتکار بوو. لە وەزارەتی دەرەوەی ئەفغانستان لە کابوول کاری دەکرد. دایکیشم لە قوتابخانەی ئامادەیی کچان زمانی فارسی و مێژووی دەگوتەوە. لەبەر ئەوە من لەو شارەدا گەورە بووم. تا تەمەنی پێنج شەش ساڵان من هەر لەو شارەدا دەژیام، بۆ ماوەی دوو ساڵیش لە تاران ژیام. ئەمەش دوای ئەوەی باوکم وەک دیبلۆماتکارێک بۆ تاران گوازرایەوە. دواتر گەڕاینەوە بۆ کابوول و دوای جێهێشتنی کۆمۆنیستەکان، ئێمەیش ئەو شارەمان بەجێ هێشت، واتە دوو ساڵ دوای ئینقلابی کۆمۆنیستەکان ساڵی ١٩٧٦.”

خودی ئەو ژیانەی خالید حوسەینی لەم کتێبەدا باسی دەکات، شێوە ڕۆمانێکە. ئاسایی نییە، پڕە لە هەڵبەز و دابەز، توند و زبر و شۆکهێن، بە جۆرێک کە هەر دەڵێی ماددەی ڕۆمانێکە تەنیا ئەوەیە دابنیشیت و بینووسیتەوە. بێگومان خالید حوسەینی وەک نووسەرێک زۆر سوودی لەو ژیان و ژینگەیە وەر گرتووە، ئەمەش لەو تێکستانەی نووسیونی بە ڕوونی دەیان بینینەوە. نووسەر ڕاستگۆ بووە لەگەڵ خۆی و وڵات و زەمەنەکەیدا، هەر بۆیە ئەوەی بە ئێمەش دەکات ڕەنگدانەوەی ئەو ڕاستگۆییەیە و لەسەر دڵ دەنیشێت.

یەکێک لە ئەرکە قورسەکانی هەر ڕۆماننووسێکی جددی، کاری کنە و پشکنینە، بە واتایەکی تر، کاری مەیدانییە، سەفەرکردنە بۆ شوێنی ڕوودانی ڕووداوەکانی نێو ڕۆمانەکەی، گوێگرتنە لەو کەسانەی کە بە جۆرێک لە جۆرەکان دەکەونە ڕووبەری تێکستەکەیەوە، خالید حوسەینی لەم ڕووەوە سەرڕاستانە هەوڵی داوە و کۆشاوە کە لە ڕێی بینین و بەرکەوتنی بە واقیعی وڵاتەکەوە، بچێتە قووڵایی ئەو پانتاییەوە کە بڕیارە بیگێڕێتەوە و بیخاتە چوارچێوەیەکی هونەری وەک ڕۆمانەوە.

پڕۆسەی نووسین و بیرکردنەوە لە نووسین، پانتاییەکی گەورەی ئەم گفتوگۆیانەیە، لە جێیەکدا کە لێی دەپرسرێت چ ئامۆژگارییەکی بۆ نووسەرانی گەنج هەیە، خالید حوسەینی لە وەڵامدا دەڵێت: “زۆر کەسم ناسیوە دەڵێن کتێبیان هەیە، بەڵام وەک ئەوە وایە وشەیەکیان نەنووسیبێت. بۆ ئەوەی نووسەرێکی باش بیت، دەبێت بەردەوام بنووسیت. دەبێت هەموو ڕۆژێک بنووسیت. هەروەها دەبێت زۆر بخوێنیتەوە. ئەو جۆرە کتێبانە بخوێنەرەوە کە دەتەوێت ببیتە ڕۆماننووس، تۆ دەبێت بەردەوام ڕۆمان بخوێنتەوە. لەگەڵیدا لە خەڵکی سادەوە شت فێر بە. من وەک خۆم لە هەموو کەسێکەوە فێر دەبم. هەرگیز ناڵێم ڕاستەوخۆ کاریگەریی نووسەرێکی دیاریکراوم لەسەر بووە، بەڵام هەست دەکەم شتێکم لە هەموو نووسەرێکەوە وەرگرتووە و لە هەر نووسەرێکەوە شتێک فێر بووم. من بە شێوەیەکی جیاواز دەخوێنمەوە. دەخوێنمەوە بۆ ئەوەی گرنگی بە دەنگی تر بدەم. تەواو گرنگی بە چۆنێتیی نووسینی دیالۆگ دەدەم. من گرنگی بەو شێوازە دەدەم کە چۆن ناکۆکی تەواو چارەسەر دەکرێت. چۆن شێواز و پێکهاتەکان دروست دەکرێن. ڕیتمی چیرۆکێک هەندێ جار بە چاوی ڕەخنەگرانەوە، زۆر جاریش بە چاوی سەرسامییەوە لەگەڵ نووسەرانی گەورەدا شەنوکەو دەکەم. بۆیە قسەم بۆ گەنجەکان ئەوەیە لە نووسین بەردەوام بن و ڕەنگە باشترین ئامۆژگاری کە بتوانم بیکەم ئەوە بێت تۆی نووسەر پێویستە خۆت بیت. ئەو خولەکەی بۆ بینەرێکی دەرەکی دەست دەکەیت بە نووسین، ئەوە یەکسەر کۆی تەواوی پرۆسەی داهێنەرانەت لێ پیس دەکات. من هەردوو ڕۆمانەکەی سەرەتام، چیرۆکەکەم بۆ کەس نا، بەڵکو بۆ خۆم گێڕاوەتەوە. بەڕاستی ویستم بزانم ئەمیر چی بەسەر دێت دوای ئەوەی خیانەت لە هاوڕێەکی دەکات؟ بۆچی دەچێتە ئەفغانستان؟ لەوێ دەتوانێت چی بدۆزێتەوە؟ من بۆ خۆم ویستم ئەوە بزانم پەیوەندی نێوان ئەو دوو ژنە “مریەم و لەیلا” چۆن گۆڕانی بەسەردا هاتووە؟ بەڕاستی نووسەر دەبێت بۆ خۆی بگێڕێتەوە، پاشان کاتێک تەواو بوویت هیوا بخوازە کەسانی تر چێژ لە چیرۆکەکانت وەر بگرن. گرنگە تەنیا لە کاتی نووسیندا دەرگا لەسەر کەسانی تر دابخەیت و دۆخێکی تاکەکەسی بۆ خۆت دروست بکەیت.”

ئەم کتێبە دەرفەتێکی تایبەتە بۆ خوێنەرانی خالید حوسەینی، تاکو ئاشنای بیرکردنەوەی ئەم نووسەرە بن، هەڵدانەوەی لاپەڕەکانی ژیانی تایبەتی و گشتی خالید، یاریدەیەکی خۆش و لەبەردڵانە بۆ خوێنەرانی، بەوەی کە دەتوانن شوێنپێ و شوێندەستی کەسێتیی خۆی لە ڕۆمانەکانیدا هەڵبگرنەوە و تێبگەن کە چۆن بینای ئەو تێکستانە هەڵچنراوە. وەرگێڕی ئەم کتێبە عەزیز ڕەئووفە، کە لە زمانی ئینگلیزییەوە کتیبەکەی کردووە بە کوردی و بە زمانێکی بێ گرێوگۆڵ خستوویەتییە بەردەستی خوێنەر، سوپاس بۆ عەزیز ڕەئووف و دەزگای سەردەم کە هەلی خوێندنەوەی ئەم کتێبەیان بۆ ڕەخساندین.

ڕانانی: سەردەم

یەکێکی تر لە کتێبە باش و ناوازەکانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، بریتییە لە کتێبی (نامە ئەکادیمییەکان) ئەم کتێبە دیواری نێوان زانکۆ و دەرەوەی زانکۆی ڕووخاندووە، ئەو هەوڵە ئەکادیمیانەی  لە زانکۆکاندا دەدرێن و ناگەن بە دنیای دەرەوە، لەم کتێبەدا بەشێکی خراوەتە ڕوو و سنووری چوارچێوەی زانکۆیان بەزاندووە بۆ دنیای دەرەوە، بابەتی کتێبەکە ئەکادیمی- ئەدەب و زمانە، نووسەر و توێژەر (هەرێم عوسمان) نووسیویەتی و ئێستا لە کتێبفرۆشییەکانی کوردستان بەردەستە، کتێبەکە هەوڵێکە بۆ خستەڕووی ئەو نامە ئەکادیمیانەی لە زانکۆ نووسراون  و دنیای دەرەوە بێ ئاگایە لێیان، کتێبەکە بە سروشتی خۆی کراوە بە دوو بەشەوە، بەشێکیان تایبەتە بە شیعری کوردی و ڕەگەزە پێکهێنەرەکانی شیعر، بەشەکەی دیکەیان قسە کردنە لەسەر ڕۆمانی کوردی، لە هەر دوو بەشەکەدا، نامە ئەکادیمییەکان بە شێوەیەکی ورد و ئەکادیمی ڕۆچوونەتە نێو قووڵایی بابەتەکانەوە، لە ئەدەبی کلاسیکەوە قسەیان هەیە تا دەگات بە نوێگەری و قۆناغی ئێستامان، دەتوانین بێ هیچ دوودڵییەک ئەم کتێبە وەک سەرچاوەیەکی گرنگ ناوزەد بکەین، چونکە خودی کتێبەکە خۆی و بابەتەکانی، پشتئەستوورن بە چەندین سەرچاوەی گرنگ و بە شێوەیەکی ئەکادیمی نووسراون و ماستەریان لەسەر وەرگیراوە.

بابەت و ناونیشانەکانی نیو دووتوێی کتێبەکە بریتین لە: بنیاتی هەڵبەست لە هۆنراوەی کوردیدا، سروشت لە شیعری گۆراندا، هەڵوێست لە شیعری کوردیدا، بوون لە شیعری مەحویدا، لادان لە شیعری نوێخوازی کوردیدا، بنیاتی وێنەی هونەری لە شیعری شێرکۆ بێکەسدا، ڕۆمانی کوردی لە عێراقدا، کەسێتیی ئافرەت لە ڕۆمانی کوردیدا، بنیاتی گێڕانەوە لە داستانی (مەم و زین)ی ئەحمەدی خانی و ڕۆمانی (شاری مۆسیقارە سپییەکان)ی بەختیار عەلیدا، ڕەنگدنەوەی بونیادگەرایی لە ڕۆمانی کوردیدا و چەندین بابەت و ناونیشانی دیکە.

هەر وەک نووسەری کتێبەکە (هەرێم عوسمان) لە پێشەکیی کتێبەکەیدا ئاماژەی بۆ کردووە، ئەکادیمیا و زانکۆکان بە داهێنانەکانیان شوناسی خۆیان بەدەست دەهێنن، بنەڕەتی داهێنانیش لەسەر ئازادی و سەربەستی بیرکردنەوە وەستاوە، ئازادیش لەنێو سیستم و دەزگا توندەکان ناگەشێتەوە: زۆرن ئەو فەیلەسووف و زانایانەی لە زانکۆکان هەڵاتوون و دەرچوون، زانکۆ بە دەزگا سیستماتیککراوەکان دەستی خستووەتە بینی ئازادی داهێنەرانەیان، ئەوانیش یاخی بوون و لێی دەرچوون.

بە بڕوای ئەم نووسەرە، دەسەڵاتی حیزبی، ئایدۆلۆجی، سەربەستی ئایینی، نەتەوەیی و نەریتی کۆمەڵ تا ئێستاش دەستیان خستووەتە بینی زانکۆکانی ڕۆژهەڵات و کوردستان، هەیمەنەی ئەم دەسەڵاتانە بە جۆرێک دابڕانی لە نێوان زانکۆ و دەرەوەی زانکۆ دروست کردووە، زانکۆکان بە ئاوازێک دەخوێنن، دەنگیان ناگاتە دەرەوە:خوێندنەوەی نامە ئەکادیمییەکان هەوڵێکە بۆ دروستکردنی پرد لە نێوان زانکۆ و دەرەوەدا، بۆ ئەوەی خوێنەرانی دەرەوەی زانکۆ ئاگادار بن ئەم تێز و نامەی ماستەرانە نووسراون، بە گونجاوم زانی نامەکان وەک خستنەڕوو، نەک ڕاڤە کردن بخەمە ڕوو.

لە یەکێک لە بابەتەکانی نێو دووتوێی کتێبەکەدا بە ناونیشانی (بنیاتی هەڵبەست لە هۆنراوەی کوردیدا یەکەم نامەی ئەکادیمی لە بواری ئەدەبدا) ئاماژە بۆ ئەوە کراوە کە بیرکردنەوە لە پڕۆژەی نووسین لە بارەی نامە ئەکادیمییەکانەوە چەندین هۆکاری هەیە، لە هەمووی گرنگتر هۆکاری ئەو دابڕانەیە لە نێوان ئەکادیمیا و واقیعی گشتی، ئەوەی لە دنیای دەرەوە و واقیع دەگوزەرێت یان نابێتە جێی پرسیار و بەدواداچوون بۆ ئەکادیمیا، یان بشبێت هیچمان پێ ناڵێت، یاخود گەر شتێکیشی بۆ گوتن پێبێت، دەرەوە ئامادە نییە گوێی لێ بگرێت، بە ڕوونیش دیارە کە دەنگەکە ناگاتە دەرەوە، ئەم دابڕانە لەنێو زانکۆکان خۆشیاندا دەبینرێت، ئەم دابڕانە پاساوێکی شیاوە بۆ ئەوەی لە پنتێکی بچووکیشەوە بێت، کار بۆ دروستکردنی پرد بکەین.

هەرێم عوسمان خۆی لە شوێنێکدا ئاماژەی بە دنیای کتێبەکەی کردووە و هەندێک لایەنی وردەکاریی کتێبەکەی باس کردووە بەم شێوەیە خستووەیەتیە ڕوو:

لەم نووسینانەدا ئاوڕ لە نامە ئەکادیمییەکانی زانکۆکانی کوردستان لە بواری ئەدەب و زمانی کوردی‌ و زیاتریش بەشە ئەدەبیەکەی دەدەینەوە. “بنیاتی هەڵبەست لە هۆنراوەی کوردیدا” ناونیشانی یەکەم نامەی (بواری ئەدەب) ئەکادیمیە لە باشووری کوردستان کە بۆ یەکەمجار 30 ساڵ پێش ئێستا لە زانکۆی سەڵاحەدین لە لایەن (دڵشاد عەلی) نووسرا، ئەم نامەیە وەک لە ناونیشانەکەیەوە دیارە. لەناو ئەدەبدا کاری لەبارەی شیعرەوە کردووە، بنیاتە هونەرییەکانی خستووەتە ڕوو. بۆ دەرخستن ‌و ڕەخنەگرتنی بۆچوونە کۆنە نازانستییەکانی بەر لە خۆی ‌و گەیشتن بە ئامانجەکانی توێژینەوەکە، توێژەر پەیڕەوی رێبازێکی زانستی کردووە کە لەسەر سێ بنەڕەت دامەزراوە: (مێژوویی، شیکردنەوە، بەراوردکاری)

دواتریش توێژەر جۆرەکانی هۆنراوە بە نموونەوە دەخاتەڕوو، هاوکات سروشتی هەڵبەست دیاری دەکات‌ و باسی ئەو پرسە یەکلانەکراوانە دەکات کە لە ئەدەبی عەرەبیدا لەبارەی ژمارەی بەیتەکانی قەسیدە و قتعە و غەزەل هەن. توێژەر پێی وایە جگە لەم جۆرانە، مەسنەوی‌ و تەرکیببەند، چوارین، زیاتر پەیوەندییان بە ئاوازی هۆنراوەوە هەیە کە لە بەشی سێیەمدا بە وردی جیای کردوونەتەوە. هەر لەم بەشەدا نووسەر هۆکاری هەڵبژاردنی هەڵبەست لەبری هۆنراوە بۆ ناونیشانی نامەکەی دەخاتە ڕوو، کە هەڵبەست سنووری دیاریکردنی دێڕ و بەیت دەبڕێت‌ و یەکێتییەک لە نێوان سەرجەم ڕەگەزەکانی هەڵبەستدا دەکاتە بنەما و پێی وایە ئەو ڕێبازەش شێوازگەرییە کە دەتوانێت سەرجەم ڕەگەزەکانی بنیاتی هەڵبەست لەبەرچاو بگرێ، رێبازەکەش بە (یەکدیگر) ناودەبات کە ڕوو لە سەرجەم ڕەگەزەکانی هەڵبەست دەکات، چونکە ڕەگەزەکان دەبنە هۆ و ئەنجامی یەکتر. بۆیە نموونەی دێڕە شیعرێکی هێمن دەهێنێتەوە:

ئەسیری بسکی ئاڵۆزی کچە کوردێکی نەشمیلم

تەماشاکەن چ سەیرێکە بە دەستی دیلەوە دیلم.

بە گشتی خوێندنەوەی ئەم کتێبە لە چەند لایەنێکی جۆراوجۆرەوە بۆ خوێنەری کورد گرنگە و سەنگ و بەهای خۆی هەیە، لە لایەکەوە خوێنەر بەو نامە ئەکادیمیانە ئاشنا دەبێت کە لە زانکۆکاندا دەنووسرێن و بەرهەمی چەندین ساڵەی خوێندنەوە و خوێندنی ئەکادیمین لە بواری ئەدەبدا، لە لایەکی دیکەوە لێکۆڵینەوەکان بە شێوەیەکی ئەکادیمی و بەرمەبنای میتۆد و قوتابخانە و ڕێبازە ئەدەبییەکان نووسراون و تیایاندا باس لە دنیای تێکستە نەمرە کوردییەکان کراوە، لە کلاسیکەوە تا قۆناغ و ڕۆژگاری ئەمڕۆمان.

ئەم کتێبە جگە لە خوێنەر بە گشتی، بۆ خودی خوێندکارانی زانکۆش گرنگە و دەتوانن  بە هۆیەوە شارەزای نووسین و شێوازەکانی نووسینی لێکۆڵینەوە و نامەی ئەکادیمی ببن، هاوکات لە بەشێکی نامە ئەکادیمییەکانیشدا ئاوڕ لە مێژوو و قۆناغەکان و پەرەسەندن و گەشەی ڕەوتی ئەدەبی، بە تایبەت هەر دوو ژانری ڕۆمان و شیعر کراوە و سەرجەمیشیان سەبارەت بە ئەدەب، شیعر و ڕۆمانی کوردین.

ڕەنگە زۆر جار گفتوگۆ و مشتومڕ لەسەر ئەوە کرا بێت کە داخۆ زانکۆ وەک ناوەندێکی مەعریفی، توانیویەتی چی بەرهەم بهێنێت و چ ئیزافەیەک بخاتە سەر ڕۆشنبیری و فیکری ئێمە؟ ئەم پرسیار  و گومانە لە شوێنی خۆیدا ڕەوایەتی هەیە و مافی هەر تاکێکی ڕۆشنبیر و بیرکەرەوەیە زانکۆ و ناوەندە ئەکادیمیەکان بخاتە ژێر پرسیارەوە، بەڵام ئەم کتێبەی هەرێم عوسمان پێمان دەڵێت کە لە هەناوی زانکۆدا دەیان هەوڵی ڕۆشنبیری و مەعریفی هەیە، دەنگگەلێکی بێشومار لەودیو دەرگا و دیوارەکانەوە هەن، بەڵام بە هۆی سیاسیەتی چەوت کە بووەتە هۆی دابڕانی زانکۆ و دنیای دەرەوە، دەنگەکان ناگەن، ئەم کتێبە لە هەناوی خۆیدا نموونەگەلێکی لەو دەنگانە هەڵگرتووە و پێشکەشی کردووین، تا چیدی ئەو پرسیار و گومانە ڕەوایەتی نەمێنێت کە داخۆ لە چوارچێوەی ئەو هۆڵ و پۆلە داخراوانەی زانکۆدا، مەعریفە و فکر و ئەدەب بە کوێ گەیشتووە؟

کۆچی سولەیمان

ڕانانی: سەردەم

دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، بەردەوامە لە خزمەتە بەرچاوەکانی لە بواری چاپکردنی کتێبدا، کتێبەکان هەمەچەشن و فرەبوارن، ئەدەب و هونەر، فکر و فەلسەفە، مێژوو و ئەفسانە و بوارەکانی دیکەی ڕۆشنبیری، لە ئێستادا دەزگای ناوبراو، گەورەترین بۆشایی لە کتێبخانەی کوردیدا پڕ کردووەتەوە و سەدان سەرچاوەی جۆراوجۆری پێشکەش بە خوێنەر کردووە، بێگومان کتێبەکان لە لایەن نووسەرانی داهێنەر و ڕۆشنبیرەوە نووسراون، یاخود زمان زانە بەتوانا و خاوەن ئەزموونەکان کاری وەرگێڕانیان بۆ کردووە.

کتێبی (کۆچی سولەیمان) یەکێکە لە بەرهەمە تازە چاپکراوەکانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، بابەتی ئەم کتیبە ئەدەبییە و لە سێ چیرۆکی چیرۆکنووس و ڕۆمانووسی ناوداری ئیرانی پێک هاتووە لەگەڵ چاوپێکەوتنێک و ژیاننامەی نووسەردا(مەحموود دەوڵەت ئابادی)نووسەری ئەم کتێبەیە و نووسەر و وەرگێری زمانپاراو (خالید فاتیحی) بە شێوەیەکی جوان و سەرنجڕاکێش، لە فارسییەوە وەریگێڕاوەتە سەر زمانی کوردی و ئێستا لە کتێبفرۆشییەکان بەردەستە.

چیرۆکەکانی نێو دووتوێی ئەم کتێبە بریتین لە (کۆچی سولەیمان، پیاو، دەشتەکی) هەر کام لە چیرۆکەکان بە سروشتی خۆیان درێژن و دەتوانین بڵێین بە نەفەسی ڕۆمان نووسراون، یاخود دەشێت هەر کام لە ڕووداو و بابەتەکانی ناو هەر کام لە چیرۆکەکان درێژەیان هەبێت و ببنە کورتە ڕۆمان، یاخود ڕۆمانێکی درێژ، بێگومان ئەوە ڕاستە تەکنیک و شێواز، زمان و گرێچن، ڕووداو و شووناسی کارەکتەر لە چیرۆک و ڕۆماندا زۆر دوور و جیاوازن لە یەکتر، بەڵام ئەم سێ چیرۆکە درێژەی وا لە دووتوێی ئەم کتێبەدان، چ لە ڕووی فۆڕم و چ لە ڕووی ناوەڕۆکەوە، بۆ ئەوە دەشێن بە نەفەسی ڕۆمان بخوێنرێنەوە.

ئەوەی خاڵی هاوبەشی نێوان هەر کام لە چیرۆکەکانی نێو دووتوێی ئەم کتێبەیە ئەوەیە کە یەک جۆر فەزای دەشتەکی و گوندی و ململانێی ژیانی کشتوکاڵییان هەیە، دەربارەی کێشەی کۆمەڵایەتی، ئابووری و ئاستی وشیاریی خەڵکانێک دەدوێت، کە نەخوێنەدوارن و بە دەست ناهۆشیاریی و نالەباریی باری ئابوورییەوە دەناڵێنن، خێزان و کێشەکانی خێزان، گیرۆدەبوون بە دەست جۆرەها نەخۆشیی کۆمەڵایەتییەوە، دەرک نەکردن بە سەرچاوەی نەهامەتی و ئازارەکان، نەبوونی فەرهەنگ و دونیابینییەکی فراوان، دزی و شەڕی ڕەشەخەڵک، هەژاری و زاڵبوونی بیروباوەڕی دواکەوتوانە، زوڵمی ئاغا و پرسە چینایەتییەکان، لە جۆری ئەو بابەتانەن لە کۆی چیرۆکەکاندا ڕەنگدانەوەی خۆیان هەیە و ڕاستەوخۆ کاریگەریی لەسەر خوێنەر دادەنێن.

چیرۆکەکان زمان و تەکنیک و شێوازی گێڕانەوەیان سادەیە، بێ گرێ و بە ڕوونی خوێنەر ڕۆ دەبەنە نێو قوڵایی ڕووداو و پانتایی چیرۆکەکانەوە، خوێنەر لە ساتی خوێندنەوەی ئەم چیرۆکانەدا بە قۆناغێکی مێژوویی کۆمەڵگای ئێران ئاشنا دەبێت، قۆناغێک هێشتا پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی و پەیوەندییەکانی کار و وەبەرهێنان و پیشەسازی سەری هەڵنەداوە، ئەمەش بەو مانایە دێت هێشتا ژیانی شار و تایبەتمەندییە شارییەکان لە کۆت و بەندی پەیوەندییە فیوداڵییەکان و پاشماوە خێڵەکی و ئایینییەکان ڕزگاری نەبووە، هۆشیاریی چینایەتی سەری هەڵنەداوە و داڕێژەری سیستمە ئابووری و سیاسییەکە هێشتا لە کەللەی ئاغا و سەرانی دەوڵتدارانەوە، بە سوود و قازانجی چینایەتی خۆیان دادەڕێژن، کەڵک لە بێ فەرهەنگی و بێدەنگی و دواکەوتوویی خەڵک دەبینن بۆ خۆدەوڵەمەند کردن و ڕەتاندنەوەی هێزی کاری جوتیار و ئەو بەدبەختانەی وا لە زەویی ئاغاکاندا کار دەکەن، ئەمە ڕێک لە بەرامبەر بە کرێیەکی کەمدا لە دەستی ئاغاکان دەبێتەوە، بەڵام ئەگەر یەکێک لەو جوتیار و کرێکارانە لەسەر ماف و داوکاریی بەرهەقی خۆی دەنگ هەڵبڕێت، ئەوا یاسا و دەوڵەتیش دەچنە پشت ئاغاکان و هەر بەو یاسا گاڵتەجاڕییەی بۆ بەرژەوەندیی خۆیان دایانڕشتووە، خاوەن ماف بەپێی یاسا تاوانبار دەکەن، ئەم حاڵەتە کتومت لە چیرۆکی (دەشتەکی)دا بەری دەکەوین و هەستی پێ دەکەین.

زوڵفەقار، شاپاڵەوانی چیرۆکی (دەشتەکی)یە، خێزاندارە و دوو منداڵی هەیە، یەکێک لە منداڵەکانی فەلەجە، ماوەی چەند ساڵێک ئیش بۆ ئاغایەک دەکات لە گوندەکەیان، بەڵام ساڵێک حاسڵات باش نابێت و نەخۆشی دەیدات لە بەرهەمەکان، ئاغا زەرەی حاسڵاتی ئەو ساڵە بە کرێکارەکان دەبژێرێت، ئەویش بە هۆی ئەوەی کە کرێی ئیشکردنەکەیان پێ نادات، بەڵام زوڵفەقار بەم بڕیارەی ئاغا قایل نابێت و یاخی دەبێت، بە تەنیا دەچێتە جەنگ و داوای مافی خۆی لە ئاغا دەکات، ئاغاش سوورە لەسەر ئەوەی کرێکەی پێ نەدات، ناچار زولفەقار دەچێتە شار و پەنا بۆ دادگا دەبات و سکاڵا دژی ئاغاکەی تۆمار دەکات، تا مافی خۆی وەربگرێتەوە، بەڵام لەوێدا دەردەکەوێت کە دادگاش لەگەڵ ئاغاکەدایە، هەرچەندە زولفەقار بەڵگەی واژۆکراوی پێیە کە لەسەر حەقە، بەڵام دادگا بەرپەرچی دەداتەوە و مافەکەی بۆ ناگەڕێنێتەوە، لێرەوە مەحموود دەوڵتەئابادی، ئەو ڕاستییە بەیان دەکات کە دەسەڵاتداران لە ڕووی سروشتی چینایەتیی خۆیانەوە، پشتی یەکتر دەگرن و بەرگریی لە سامان و بەرژەوەندیی خۆیان دەکەن، ئەمە لە کاتیکدایە کە بە هۆی نەبوونی هۆشیاریی چینایەتییەوە، هیچ کام لەو کرێکارانەی کە وەک زولفەقار مافیان خوراوە، نایەن پشتگیری لێ بکەن و ببنە هێزێکی گەورەی فشار بۆ سەر ئاغا و دەسەڵات و یاسا، بە پێچەوانەوە بە بەردەوامی سەرزەنشتی زولفەقار دەکەن و داوای لێ دەکەن ملکەچی ئاغاکەی بێت، نەک هەر ئەوە، بەڵکو دوان لە کرێکارەکان کە خزمی نزیکی زولفەقاریشن، دەچنە دادگا و بە بەڵگەی ساختەکراو، بەرگریی لە ئاغاکەیان دەکەن دژ بە زولفەقار.

بێگومان مەحموود دەوڵەتئابادی، نووسەریکی گەورەی ئێرانییە و خاوەنی کۆمەڵێک شاکاری بێوێنەیە کە بەشێکی زۆریان لە لایەن وەرگێڕە باشەکانی کوردەوە وەرگێڕدراونەتە سەر زمانی کوردی، کەلیدەر، جێگای بەتاڵی سلوج، کۆلۆنێل، ئەفسانەی باوەسوبحان، ڕۆژانی بەسەرچووی خەڵکانی بەساڵاچوو، لە بەرهەمە دیارەکانی ئەم گەورە نووسەرەن لە بواری ڕۆماننووسیندا، هاوکات لە بواری شانۆنامەشدا ئەم بەرهەمانەی نووسیون، تەنگانە، باشبیرۆ و قەقنەس، ئەمە جگە لە چەندین وتار و سەفەرنامە و چیرۆکی کورت و درێژ، بەڵام شاکارە مەزنەکەی (کەلیدەر) لەو بەرهەمانەیە کە هەمیشە لە یادەوەریی خوێنەردا دەمێنیتەوە.

مەحمووددەوڵتەئابادی، ساڵی ١٩٤٠ لە گوندی دەوڵەتئابادی سەبزەواری خوراسان لەدایک بووە، دەورانی خوێندنی سەرەتایی لە قوتابخانەی (مەسعوود سەعدی سەلمانی دەوڵەتئابادی) بەسەر بردووە، بنەماڵەیەکی هەژار بوون، بۆیە هەم دەیخوێند و هەم کاری دەکرد، کارەکانی بریتیی بوون لە: شوانی، پینەدۆزی، شاگردی پاسکیلسازی، کرێکاری لە کارگەی پەمۆ، سەرتاشی، کرێکاری چاپخانە و هتد…

ئەم نووسەرە مەزنە لە ساڵانی شەستەکاندا، ئاشنا دەبێت بە دنیای شانۆ و بۆ ماوەی ساڵێک لەو بوارەدا دەخوێنێت و پلەی یەکەم بەدەست دێنی، دواتر لە چەندین بەرهەمی شانۆیی و فیلمدا ڕۆڵ دەبینێت وەک ئەکتەر، ساڵی ١٩٧٤ دەوڵتەئابادی دنیای شانۆ بەجێ دێڵێ: ساڵی ١٩٦٦ مەحموود ەوڵتەئابادی، لەگەڵ گەورە شاعیری ئێرانی ئەحمەد شاملوو یەکتری دەناسن، لەپاڵ کاری نواندندا دەست دەکات بە نووسین و یەکەم بەرهەمی لە گۆڤاری ئاناهیتادا بڵاو دەکاتەوە:

شێوازی بەرچاوی دەوڵەت ئابادی ڕیالیستییە، یانی دەربڕینی تەواو و ڕاستیی ڕووداوێک، وەسفی کەسایەتییەک، یان جێگەیەک، ئەو بە سوود وەرگرتن لەو شێوازە، بە جوانی چیرۆکەکانی دەگێڕێتەوە، تا ئە جێگەیەی لە هەندێک جێگەدا وا هەست دەکەین کە فیلمێک دەبینی، کاتێک وەسفی کەسایەتییەک دەکات، هێندە بە وردی و سەرنجەوە باسی دەکات، کە دەڵێی پێشتر ئەو کەسایەتیەم لە جێگەیەک بینیوە، بەرهەمەکانی مەحموود دەەوڵتئابادی زیندوون، گیانیان بە بەردا کراوە و لە خێراترین کاتدا دەچنە ناو هەستی خوێنەرەوە.

ئەم نووسینە هەوڵێکی سادە و خاکەڕایە بۆ ناساندنی ئەم کتێبە و ئاشنابوونی خوێنەر بەم چیرۆکانە، لەم کتێبەدا جگە لە چیرۆک، خوێنەر ئاشنا دەبێت بە دنیابینی، شێوازی نووسین، ئەندێشە، ژیاننامە و قۆناغەکانی ژیانی دەوڵەت ئابادی، بۆیە ئازایەتیی نییە گەر بڵێین کتێبی کۆچی سولەیمان، دەکرێت شوناسنامەی مەحموود دەوڵەت ئابادی بێت بۆ کەسانێک کە بە هەر هۆیەک بێت پێشتر هیچ کتێب و بەرهەمێکی ئەم نووسەرە مەزنەیان نەخوێندۆتەوە، بێگومان بە خوێنندوەی ئەم کتێبە، خوێنەر تووشی کونجکوڵی دەبێت تا بە دوای بەرهەمەکانی دیکەی ئەم نووسەرەدا بگەڕێت، پەیدایان بکات و بیانخوێنیتەوە.

لە ڕەشباوەڕیدا(١)

شیعری بەریس پەستەرناک

لە ڕووسییەوە: شیروان مەحموود محەممەد

کارتۆنێکە بە نارنجێکی سوورەوە(٢) ،

 ئەو کونجەی ژیانی تیا بەسەردەبەم،

خۆ ناچم تا ڕۆژی مەرگم،

 تا ئەو ڕۆژەی بۆ مەیتخانەم دەبەن،

خۆم لەم ژوور و ئەو ژووری ئوتێلەکان هەڵسووم.

من لە ڕەشباوەریمدابوو،

 جارێکی تر لێرە گیرسامەوە

کاغەزی دیوارەکان،

چەشنی دار بەڕووەکان، قاوەیی داگەڕاوە

دەرگاکەش گۆرانی دەچڕێ کاتی کرانەوە.

من دەستم لە ئەڵقەڕێزەکە  بەرنەدابوو

تۆش بۆ دەرەوە خۆت ڕادەپسکاند.

کاکۆڵم بەر پەرچەمەکەت کەوت و

لێویشم بەر وەنەوشەکانت

هۆ ناسکەکەی من،

 بە ناوی گشت ئەوەی بەسەرچووە،

وا کراسەکەی بەرت دیسانەوە دەجریونێ و

 بە نیسان دەڵێ: سڵاوت لێ بێ.

ستەمە وا بیرکەمەوە-

  تۆ لە توخمی ڤێستالەکان(٣) نییت.

تۆ بە کورسییەکەوە هاتیتە ژوورێ و،

وەک لەسەر ڕەفەیەکەوە دایگریت،

دەستت دایە ژیانم و فووت بە تۆزە لێنشتووەکەیدا کرد

نەتگووت کەس دەستی بۆ نەبا” تازە بۆیە کراوە”

ڕۆحمان بۆ نەپارێزرا و، یادەوەریش

پەڵەی کاڤیار(٤) و پەڵەی دەست و لێو و چاوانی لێنیشت.

من تۆم، لە هەموو سەرفرازی و نەهامەتییەکانم، خۆش تر دەوێ،

 چوون لە گەڵ تۆدا،

 دنیای ڕوون و زەردهەڵگەڕاوم، لە سپی سپیتر دەنوێنێ.

سوێند بەخوا، ئازیزەکەم، من تەمی تاریشم،

 لە گەڵ تۆدا، بە شێوەیەک، هەر

 لە وڕێنە و لە کڵاوی سەر لامپەکە و

 لە قردیلە سپییەکەی دەوری تەوێڵت، سپی ترە!

١٩١٧

بەریس پەستەرناک (١٨٩٠-١٩٦٠) : یەکێک لە گەورەشاعیرانی ڕووسیا لە سەدەی بیستەمدا و هەر لە تەمەنی بیستوسێ ساڵییەوە شیعری بڵاوکردۆتەوە و خەریکی وەرگێڕان بووە. ساڵی ١٩٥٥ لە نووسینی ڕۆمانی (دکتۆر ژیڤاگە) دەبێتەوە و سێ ساڵ دوواتر، لە سەر ئەو ڕۆمانە، خەڵاتی نۆبڵی پێ دەبەخشرێ، بەڵام لە ناو وڵاتدا ڕووبەڕووی هێرشێکی بەرفراوان و پفدراوی دەزگا حیزبییەکان دەبێتەوە و بەوە تاوانبار دەکرێت کە گوایە ڕۆمانەکە دژی سیستەمی سوسیالیستی وڵاتە و هەوڵێکە بۆ ڕەشکردنی مێژووەکەی. بۆیە پەستەرناک، بە ناچاری، لە سەفەرکردن بۆ ستۆکهۆڵم و وەرگرتنی خەڵاتەکە پاشگەز دەبێتەوە.

• ڕەشباوەڕیی: باوەڕکردن بە خورافات
• لێرەدا بەریس پەستەرناک دەیەوێ ئەوە پیشان بدات کە ئەو ژوورەی بەکرێی گرتووە زۆر بچووکە، بۆیە دەیشوبهێنی بە کارتونێک بە نارنجێکی سوورەوە. وەک دەگوترێ، لەو ساڵانەدا جۆرە قوتووە شقارتەیەک فرۆشراوە کە وێنەی نارنجێکی سووری پێوەبووە.

• ڤێستاڵەکان، ئەو خانمانەبوون کە لە پەرستگاکەی ”ڤێستا” ی خواوەندی ڕۆمانەکاندا کاریان دەکرد و ئەرکی سەرەکییان ئەوەبوو شەو و ڕۆژ نەهێڵن گڕی پەرستگاکە بکوژێتەوە، سەرباری چەندین کاری تر و بەشداریشیان لە ڕیتواڵە ئاینییەکاندا .
• کاڤیار، گەرای جۆرە ماسییەکە و بە یەکێک لە خواردەمەنییە گرانبەها و دەگمەنەکان دەژمێردرێت و دوو جۆری کاڤیاری ڕەش و سوور هەن. ڕووسیا و ئێران، دووان لەو وڵاتانەن کە بە بەرهەمهێنانی کاڤیار ناسراون